Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 3]

[530]

Afkeer van mensenwerk
Jaap van Heerden

Tijdens een gedachtenwisseling met leden van de studieclub 's-Hertogenbosch van de Brabants-Zeeuwse Werkgeversvereniging bracht ik ter sprake dat wij allemaal, zoals wij daar zaten, onvermijdelijk ons bestaan te danken hadden aan verkrachting. Dat moet vaak zijn voorgekomen in een ver verleden. Het kan haast niet anders. Een vreemde gedachte, dat zij toegegeven. Maar in de oertijd van de geschiedenis van de mensheid waren moord, doodslag, vrouwenroof, verkrachting en geweld natuurlijk aan de orde van de dag. Het moet lang geduurd hebben voordat de mens erin slaagde de bestrijding daarvan door middel van allerlei instituties een beetje vorm te geven. Wij zijn de gelukkige uitkomst van een voorgeslacht dat zich ononderbroken heeft weten voort te planten nadat het zelf was verkracht of iemand anders had verkracht voordat het werd vermoord.

Hoe langer ik over het thema uitweidde, hoe duidelijker het werd dat mijn woorden niet in goede aarde vielen. Ik begon zelf ineens een beetje te twijfelen aan de waarschijnlijkheid dat ook de wat oudere heer in driedelig pak, links vooraan, zijn bestaan aan verkrachting te danken had. Maar om nu als addendum aan mijn theorie voor hem een uitzondering te maken, leek me absurd. De stilte die was ingetreden, werd net voor zij pijnlijk zou worden, verbroken door de stellige mededeling van de voorzitter van de Kamer van Koophandel dat het huwelijk een natuurwet was, althans in zijn familie. Die opmerking was in zekere zin mijn redding, want nu kon ik uitleggen dat men onder een natuurwet doorgaans iets heel anders verstaat. Bekwaam bracht ik het gesprek op allerlei interessante nuances inzake het verschil tussen een wet en een generalisatie, waaraan men in de wetenschapsfilosofie hecht. Ook mijn gehoor was zichtbaar opgelucht dat mijn betoog een educatieve wending had genomen. En zo werd het toch nog een leerzame avond.

Een uitnodiging om te spreken over de stelling ‘Wees blij dat het leven geen zin heeft’ had mij in dit gezelschap gebracht. Ik ben wel eens eerder gevraagd dat idee nader toe te lichten en het is mijn ervaring dat het altijd door iemand uit het gehoor bestreden wordt als buitengewoon onwijs, infantiel en vulgair. Zeker voortgekomen uit de omstandigheid dat ik nog niets heb meegemaakt. Zelfs in kringen van het Humanistisch Verbond beseft men dat men zich met mij gemakkelijk kan encanailleren. In Apeldoorn vergadert de afdeling van dat verbond altijd in de bezinningsruimte van het bejaardentehuis, maar toen ik kwam, werd de vergadering verplaatst naar een lokaal dat doorgaans dienst doet als disco. Dit werd, gezien het onderwerp, gepaster geacht vanwege die bejaarden, zoals de secretaresse van het bestuur mij liet weten. De studieclub van de Brabants-Zeeuwse Werkgeversvereniging had de gewoonte haar bijeenkomst in de maand december te wijden aan een levensbeschouwelijk thema, omdat de maand december vanouds tot nadenken stemt. Dan werd de hulpbisschop van Breda, of een abt of een prior gevraagd een praatje te houden. Maar men wou het nu wel eens met mij proberen. Vandaar. Mijn kandidatuur voor het scheppen van enige stichtelijkheid was verdedigd door een jonge maar zeer geslaagde captain of industry. Zijn voorstel had men om redenen van zijn zakelijk succes niet willen weigeren, maar intellectueel stond hij alleen. Dat maakte de voorzitter mij al direct duidelijk.

Natuurlijk was het een hoffelijk en welbespraakt gezelschap, royaal met het honorarium, prompt met de verzekering dat mij nog een kistje wijn zou worden nagestuurd, onmiskenbaar opgeleid door de jezuïeten, minus mijn pleitbezorger volstrekt afwijzend en naarmate de avond vorderde ook duidelijk meewarig dat zo veel lichtzinnigheid in mijn brein had kunnen wortel schieten. Ik vermoed nu dat na mijn bezoek alsnog een abt of een prior of de hulpbisschop het gewijde karakter van de maand december heeft moeten redden. Aan de lijst van oppositie tegen mijn idee dat het verheugend is dat het leven geen zin heeft, werd op deze avond in Brabant één, op zichzelf fascinerend argument toegevoegd. Niet een opmerking als ‘meneer, zelfs een grassprietje heeft

[p. 4]

zin als het door de koe wordt opgegeten,’ want dat argument kende ik al en ik kan er wonderbaarlijk goed mee overweg. Ik ben gewend geraakt aan een soort kritiek die door de eindeloze herhaling iets vanzelfsprekends krijgt.

Toen ik indertijd in het Cultureel Supplement van nrc Handelsblad een stukje schreef onder de opbeurende titel ‘Wees blij dat het leven geen zin heeft’, met als belangrijkste argument dat er maar weinig voorstellingsvermogen voor nodig is om te bedenken hoe gruwelijk deprimerend het zou zijn als wij wèl de zin van het leven wisten, was ik verbaasd over de afwijzende reacties, alsof ik een oneerbaar voorstel deed of kinderporno in de handel bracht. Maar zoals gezegd, ik werd sindsdien door sommigen ook gezien als iemand van de levensbeschouwelijke kunne. Ik kan ook wel eens op instemming rekenen wanneer ik blijf volhouden dat wij de dans ontsprongen zijn nu het leven geen zin heeft. Dat is een hele opluchting, want nu kunnen wij zelf aan de slag. Van nu af aan is de inrichting van het leven mensenwerk en dat maakt het mogelijk onbekommerd naar verbeteringen op zoek te gaan. Het is een kwestie van overleg en redelijk debat, onder erkenning van de tijdelijkheid van al onze oplossingen. Heel popperiaans eigenlijk. Wanneer de hoofdredacteur van een Indonesisch dagblad tot vijf jaar gevangenisstraf wordt veroordeeld, alleen omdat hij publiceerde dat Mohammed op de vijfde plaats geëindigd was in een populariteitsonderzoek onder de abonnees, dan kunnen wij nu vragen waar die oplossing toe dient nu wij weten dat het leven godzijdank geen hogere bedoelingen heeft. Minister Pronk, die nog jeugdouderling is geweest in Scheveningen. moet die navraag gemakkelijk op zich kunnen nemen.

De afwijzende reacties op mijn bescheiden voorstel kunnen grofweg in twee soorten worden ingedeeld. De ene bevat al die incriminerende opmerkingen dat het bij het verheugd aanvaarden dat het leven geen zin heeft, niet langer mogelijk is de misdaad, van winkeldiefstal en steunfraude tot moord en doodslag, te verbieden of te bestrijden. Bovendien, zo zeggen sommigen, zou men niet meer kunnen genieten van een cantate van Bach of een verhaal van Biesheuvel. Ons zou zowel de ontroering als de morele verontwaardiging ontnomen worden. Ik zeg dan altijd weer dat niets ons verhindert tegen al die beklagenswaardige misstanden te ageren, omdat wij het daarin nu immers zelf voor het beslissen hebben. Logisch noch empirisch behoeven wij een grondslag om wreedheid af te wijzen. Het blijkt dat wij wreedheid afwijzen en het blijkt evenzeer dat wij voor die afwijzing geen afdoende reden kunnen geven. Dat empirisch feit toont aan dat het logisch mogelijk is wreedheid af te wijzen zonder te beschikken over een toereikende grondslag. Zo eenvoudig en raadselachtig is dat.

De andere soort oppositie bevat al die tegenwerpingen die er op neerkomen dat aanvaarding van mijn voorstel aanmatigend en onbescheiden is. Kennelijk wil ik het alleen voor het zeggen hebben. Nou, dat zal ik merken. Hoe moet het verder met de Partij van de Arbeid als het leven geen zin heeft, riep iemand mij toe. Het leven laat zich de wet niet voorschrijven. Een elektron doet wat het wil. Daar is geen redelijk, relativerend of prudent debat over mogelijk. Wat dacht ik wel met mijn praatjes. Wie het verheugd zonder hogere bedoelingen stelt, plaatst zichzelf op de troon van de schepper. Het komt er - voor zover ik het begrijp - op neer dat iemand die het wereldraadsel niet oplost, zich aanmatigt alle andere problemen te kunnen oplossen.

De discussie met de Brabants-Zeeuwse Werkgeversvereniging leerde mij nog het volgende. Natuurlijk werden er ook in dat gezelschap bezwaren geopperd die in een van beide bovengenoemde categorieën vallen, maar dat was het voorprogramma, zal ik maar zeggen. Wat het meeste verzet opriep, was een gedachte die nauw aansluit bij mijn advies om met instemming de zinloosheid van het leven te aanvaarden, namelijk dat de cultuur mensenwerk is en dat die gedachte

[p. 5]

ons juist zou kunnen inspireren. Ik wil daarmee niet zeggen dat alle instituties en inrichtingen van de maatschappij doelbewust zijn gecreëerd. Sommige zijn de toevallige en onvoorziene uitkomst van initiatieven die op de verwezenlijking van iets heel anders waren gericht. Maar dat zegt niets. Andere zijn zonder enige opzet en zonder enig overleg gegroeid uit een opeenstapeling van terloopse aanpassingen. Maar cultuur is en blijft mensenwerk, ook voor zover zij berust op gewoontevorming. Niet dat de mens geen natuurlijke capaciteiten en natuurlijke beperkingen kent, maar die maken het juist mogelijk om cultuur voort te brengen. Ons natuurlijk vermogen om bij pijn gealarmeerd te raken, behoort niet tot de cultuur, maar de wens er iets aan te doen door het treffen van maatregelen en voorzorgen wel. Wat tot de menselijke natuur behoort en wat niet, zal altijd wel omstreden zijn, maar hoe de menselijke natuur ook wordt afgebakend, de afbakening zelf en de daarbij uitgesloten activiteiten behoren tot de cultuur.

Vaak bevat de cultuur een remedie voor een natuurlijk tekort of mankement, zoals destructiedrift dat misschien is. Ik weet dat ik hiermee niets revolutionairs zeg.

Al die religieuze en levensbeschouwelijke tradities kunnen niet tot de menselijke natuur behoren. Zij vormen met wetenschap, kunst, wapentuig, industrie en wat niet al de cultuur. Het zijn allemaal scheppingen van de menselijke geest en daarin toont zich ook de menselijke inventiviteit, ongeacht of wereldbeschouwing zus of wereldbeschouwing zo je nu aanstaat of niet. Wat ik bepleit - om bij absentie van een hogere doelstelling zelf aan de slag te gaan - is nu juist zolang de mensheid bestaat altijd al het geval geweest. Alleen gaf men een initiatief soms meer allure door er bij te zeggen dat het berustte op hogere influisteringen. Maar ook de nadruk op die hogere influisteringen is een culturele innovatie van de eerste orde. Het zijn en blijven voortbrengselen van de menselijke geest. Iets om verbaasd, geïmponeerd en trots op te zijn. Maar dat schoot de Brabantse ondernemers in het verkeerde keelgat. Als religie niet geopenbaard is maar bedacht, willen zij haar niet meer, terwijl de religie als verzinsel juist getuigt van ons groot probleemoplossend vermogen. Ik vind deze afwijzing zeer raadselachtig en ook een blijk van een hekel aan de cultuur. Het is een paradox: men voelt zich aangetrokken tot een geloof of tot een zingeving vanwege de kwaliteit ervan, maar als die kwaliteit berust op mensenwerk, deugt het mensenwerk niet want dat neemt de kwaliteit weg door kwaliteit voort te brengen. Zo doet de mens zichzelf te kort.