Hollands Maandblad. Jaargang 1991 (518-529)

[p. 3]

[523]

‘To be hanged in a fortnight’:
schrijven oog in oog met de dood
Kester Freriks

Op vrijdag 19 september 1777 (Beethoven en Hegel vierden in dat jaar hun zevende verjaardag, Stendhal werd zes jaar later geboren) namen de verwoede chroniqueur van zijn veelbereisde, altoos melancholieke leven James Boswell en zijn vriend dr. Johnson het vierwielige rijtuig van Londen naar Derby.

De beide beschaafde heren vertrokken in de ochtend, meteen na het ontbijt. Het was een mooie dag en al rijdend besloten ze het landgoed van lord Scarsdale nabij Keddlestone te bezoeken. Boswell stond versteld van de rijkdom en luister van het huis, en het uitgestrekte park, voorzien van het bekoorlijkste groen en gebladerte, verrukte hem. Majestueuze eikebomen reikten met hun kronen hoog uit boven de herten, de schapen en het vee in de grazige weiden. De eerbiedwaardige gotische kapel lag als een vergulde schatkist terzijde van het buitenhuis. Paden van kiezelsteen slingerden zich door het domein; beekjes kwamen uit op de vijver, waar een sierlijk vaartuig lag afgemeerd. Een landgoed ver weg van het rumoer in de wereld, omheind door hagen, omsingeld door water, door stilte omsloten.

De hele weidse lusthof in ogenschouw nemend, verzuchtte Boswell: ‘Het kan niet anders of de eigenaar van dit alles moet gelukkig zijn.’

‘Nee, sir,’ wierp Johnson tegen, ‘dit alles sluit slechts één kwaad buiten-dat van de armoede.’

Boswell en Johnson vragen om gehoor bij de landheer en tijdens de bezichtiging van het huis-de danszaal, de slaapkamers, de bibliotheek-laat dr. Johnson zich hedonistisch ontvallen: ‘Als ik geen verplichtingen zou hebben, vrij was van eerbied voor alles wat de toekomst brengt, dan zou ik mijn leven doorbrengen rijdend in een snelle postkoets met een mooie vrouw; maar zij zou iemand moeten zijn die me begrijpt en die iets waardevols toevoegt aan de conversatie.’

Het inmiddels met nog enkele heren van stand en een elegante dame uitgebreide gezelschap gebruikt het diner, waarna het gesprek een andere, somberder toonzetting krijgt, van ochtendlijk majeur naar het mineur wanneer de avond in aantocht is.

Boswell en de dame, Mrs. Butter, gaan uit voor een wandeling en bezichtigen de zijdemolen, waarvan de aanblik Boswell met onverschilligheid vervult, maar tegelijkertijd herinnert hij zich de woorden van dr. Johnson eerder die dag. Het leven is wankel en kort, was de strekking van Johnsons betoog. We mogen geen onverschilligheid aan de dag leggen, niet jegens de plezierige zaken van het leven en niet jegens kunstwerken; die onverschilligheid dienen we te beschouwen als een vergissing van de rede, als een morbide ziekte van de geest.

Dan volgt de vergelijking dat zandkorrels de berg maken, zoals momenten het jaar. En als we in elk ogenblik van ongemak en verdriet berusten, dan aanvaarden we uiteindelijk zoveel treurnis, opgestapeld moment na moment, dat ons leven ongemerkt tot niets dan misère is verworden. De juiste levenshouding om het geluk te bereiken schuilt dan ook in de weigering ongelukkige ogenblikken tot ons bestaan te laten doordringen.

Bij de thee tot slot cirkelt het gesprek rond de dood. Voor wie stervende is of ter dood veroordeeld zou het tot troost kunnen strekken dat hij spoedig een ellendig, rampspoed brengend tranendal gaat verlaten. Daarop is natuurlijk de repliek te verzinnen dat het leven hoe dan ook tal van weelderige, zelfs wellustige ogenblikken en misschien zelfs jaren telt.

Al deze voorgaande overwegingen vormen slechts de opmaat voor de volgende belangwekkende passage, handelend over het postume geschrift van een gevangen en veroordeeld man, dr. Dodd, die, wetend deze

[p. 4]

aarde te moeten verlaten, zijn pen aan het papier toevertrouwde en The Convict's Address to his unhappy Brethren (De toespraak van de gevangene tot diens onfortuinlijke broeders) schreef.

‘Nee,’ werpt Johnson tegen vol overtuiging, ‘dat is niet zijn geschrift maar het mijne.’

‘Maar, vriend,’ neemt Boswell het woord, ‘toen iemand onlangs zijn twijfel uitte dat het niet Dodds geschrift kon zijn omdat het veel meer geestkracht bezat dan al het andere wat van zijn hand bekend is, antwoordde u: “Waarom denkt u dat? Het staat nog te bezien, sir, when a man knows he is to be hanged in a fortnight, it concentrates his mind wonderfully.”’

Wanneer iemand weet dat hij over veertien dagen dood is, zal dat zijn geest een wonderbaarlijke kracht geven.

Nog is vrijdag de 19de september, doorgebracht in een golvend Engels landschap, niet voorbij. Boswell prijst dr. Johnsons intelligentie en accuratesse, zoals wij, lezers van ruim twee eeuwen later, de nauwkeurigheid kunnen roemen waarmee Boswell de gesprekken optekende.

Na de vluchtigheid van het bestaan en de dood, na de beschouwing over de noodzaak elk moment van het wereldse leven met zinnelijk genoegen te proeven, anders gaat men ten onder in het drijfzand van de misère, wisselen Boswell, Johnson en de andere heren nog van gedachten over medicijnen tegen het uitslapen, over inertie en de verschillende vormen van egotisme, onderverdeeld in vier klassen. Bovenaan staat Julius Caesar, die zijn eigen handelwijze met stijl en waardigheid verantwoordt; als tweede is er de klassieke schrijver Marcus Antonius, die ons een reeks van reflecties op niets anders dan zijn eigen leven heeft geschonken, maar zijn sentimenten zijn zo nobel, zijn morele gaven zo subliem dat zijn meditaties alom worden bewonderd. Helemaal beneden op de trap van het egotisme staan ‘journalisten (-) en duizenden andere oude vrouwen en fanate schrijvers van memoires en overpeinzingen’.

Wanneer iemand weet dat hij over veertien dagen dood is, zal dat zijn geest een wonderbaarlijke kracht geven.

Dr. Johnsons uitspraak verleidde W.F. Hermans tot de veronderstelling dat ‘iedereen een roman kan schrijven, als hij weet dat hij de volgende dag zal sterven’.

Is dat waar? Schrijft iemand een roman in zijn laatste uren, in het aangezicht van de dood? En is dat een bewijs dat iedereen kan schrijven, een bewijs overigens waarmee we gelukkig zouden moeten zijn? Staan de gevangeniscel en iemands fatale lot gelijk aan de geestkracht die de echte schrijver-en niet de schrijver voor één nacht-uit vrije keuze in het geding brengt om uit eigen wel, dat betekent uit innerlijke noodzaak, een boek te schrijven?

Deze gedachte van Hermans was jaren geleden de inzet van een telkenmale hoog oplaaiende woordenstrijd tussen een vriend van me en mij. Zijn achternaam leek per toeval wel op die van Johnson, een Nederlandse variant ervan. We waren heel wat minder beschaafd en accuraat in het uitvechten van ons meningsverschil dan Boswell en dr. Johnson, die elk argument introduceren met het voorzichtig en beleefde ‘Sir...’.

Bovendien: wij redetwistten tot diep in de nacht, wild en onstuimig alsof ieders leven afhing van zijn gelijk of ongelijk, schoven niet aan bij een diner op een stijlvol landgoed maar dronken op zolderkamers cognac uit tandpastaglazen en bakten eieren, luisterden naar de cantates van Bach of naar Roxy Music met op de platenhoes bloedmooie vrouwen afgebeeld met een harde, uitdagende blik in de ogen.

Mijn vriend, een verwoed bewonderaar van Hermans, geloofde heilig in zijn stelling over het schrijven van een roman oog in oog met de dood.

‘Zijn er,’ zo vroeg ik me af, ‘dan veel gedichten en romans geschreven in bij voorbeeld de Tweede Wereldoorlog die we nù nog lezen? Het is toch welbekend dat poëzie en proza, geschreven vanuit de barokke intentie van woede en verontwaardiging, desnoods vanuit doodsnood, bij latere lezers, die onbekend zijn met de omstandigheden, weinig weerklank vinden.’

Zouden mijn vriend en ik benieuwd zijn naar werk, ontstaan in de gevangeniscel met het zwaard van Damocles heen en weer zwaaiend boven het hoofd van de schrijver?

Er is een gunstige uitzondering: De profundis van Oscar Wilde. Maar Wilde was niet ter dood veroordeeld, wel door de arrestatie en de hechtenis vernederd. Zijn openlijke brief uit de gevangenis is dan ook een roep om rehabilitatie.

De hete adem van de dood in de nek van de veroordeelde ‘concentrates his mind wonderfully’, dat is onweerlegbaar, maar het is de vraag of de onvermijdelijke paniek geen schade berokkent aan de distantie en het panoramisch overzicht, beide noodzakelijk om een boek te schrijven. Trouwens: wie in heel het achterliggende leven geen boek wilde schrijven, waarom zou hij dan plots bij wijze van galgemaal de pen in vliegende vaart over het papier jagen?

[p. 5]

Literatuur is veelal niet gebaat bij zoveel onverbloemde zelfbekentenis. Dat levert een boek op dat uitsluitend van belang is voor degene die het schreef, met tranen in de ogen, met een gemoed overstromend van sentiment. Ik kan me namelijk niet voorstellen dat iemand aan het slot van zijn leven, wanneer alle voorbijgaande jaren de revue schijnen te passeren, een roman schrijft waarin hij zelf afwezig is.

De enige rechtvaardiging om te schrijven is uit individuele dwang, voor mijn part uit verveling of een onstilbaar verlangen, uit onvrede met de melancholie en de leegte van het leven of uit pure weerzin tegen de aaneenschakeling van vruchteloze momenten die de wereld te zamen tot een misère maken.

Ik bracht het volgende verhaal van Flaubert weleens in de strijd: twee maanden had hij zich opgesloten in zijn kamer, waar de warmte van de zomermaanden juli en augustus hem een werkkoorts had bezorgd. Elke dag arbeidde hij vijftien uur. Hij ging om vier uur 's morgens naar bed en vond zich tot zijn eigen verbazing soms om negen uur alweer aan zijn werktafel. Een gezwoeg dat alleen werd onderbroken door een zwempartijtje, 's avonds in de Seine. En het resultaat van die negenhonderd uur werk is een verhaal van dertig bladzijden. In dit voorbeeld vol smart en kracht uit een schrijversleven, in deze mengeling van uitputting en scheppingsdrift las ik zoveel overgave, dat heel Johnsons stelling in het niets verdween.

In dezelfde tijd van onze twist over het statement van W.F. Hermans verscheen in Elseviers Magazine, zo ergens halverwege de jaren zeventig, een interview met Gerard Reve, toen nog Gerard Kornelis van het Reve. De Taal der Liefde was enige tijd eerder verschenen, een boek dat diepe indruk op me had gemaakt, de ‘Brieven Aan Een Kunstbroeder’ wekenlang onafscheidelijk gezelschap. ‘Wat ik mezelf opleg te schrijven, moet zo ongeveer het mensdom verlossen, op zijn minst.’ Die mateloze ambitie, de overmoed.

De ernstig kijkende auteur prijkte op het omslag dat, zoals ik me nog altijd herinner, rood omkaderd was. Hij hield het hoofd iets scheef, droeg een donkergrijs overhemd met lichtgele streepjes. De tekst die de blik van de lezer moest vangen, luidde: ‘Als ik niet schrijf, word ik gek.’

In de week na het interview verschenen woedende ingezonden brieven in het weekblad, waarvan de teneur luidde dat de grote volksschrijver dan maar gek moest worden, en de lezer niet lastig vallen met zijn gezwatel en aanvallen van grondeloze somberte.

Ik voerde Gerard Reve aan om het argument van Hermans van tafel te vegen.

Reve die ook had kunnen zeggen, zo betoogde ik met eigen woorden diep in onze aan de literatuur gewijde nachten: ik lees al sinds maanden geen kranten meer, ik koop geen boeken, ik schrijf geen boeken. De literatuur deprimeert me op het moment nogal: ik weet niet meer wat ik ervan verwacht heb en ook niet wat ik er nog van verwacht. Het schrijven staat me tegen en komt mij zinloos voor. Ik wil leven, maar hoe doe je dat, leven? Als je al die mensen op straat ziet, in trams, bussen, treinen en auto's, als je ze huizen ziet binnengaan of juist verlaten, als je ze met elkaar ziet praten, als ze je komen vertellen van dat ze dit en dat ze dat gedaan hebben, dan denk je toch: zo moet het ook niet? ‘Alles is veel voor wie weinig verwacht,’ dicht Bloem ongeveer.

In verhalen over de jazz kan ik weleens troost vinden. Er staat dezelfde wanhoop en melancholie in te lezen als over het schrijven waarover Reve bij herhaling rept, een heel andere wanhoop dan die opgeroepen wordt door de dood die binnenkort toe zal slaan.

Mijn tegenstander van toen heeft me er nooit van kunnen overtuigen dat de naderende dood iemand vele malen desperater kan maken dan de kloof die gaapt tussen negen uur 's morgens en vijf uur 's middags, uren doorgebracht aan de schrijftafel in zelf opgelegde toewijding. En dan niet te vergeten: avond en slapeloze, rusteloze nacht liggen nog in het verschiet.

Nu de jazz. Zo is er het verhaal over Art Blakey die roept: ‘Deze musici staan in rechtstreekse verbinding met God, vandaar dat zij geen bladmuziek nodig hebben.’ Of over het rijk der vergetelheid, waarin naast talloos veel miljoenen ene Artie Shaw rondwaart: ‘Weet U wel wie ik ben? Artie Shaw! ARTIE SHAW, remember that name.’ Over de organist Jimmy Smith, held van New Haven, verdwaald in San Francisco, die daar optredend voor een lege zaal en een vol glas whisky, hoort dat zijn moeder op sterven ligt en dan niets beters weet te doen dan in wanhoop graaien naar de billen van een passerende waitress. Rechtstreeks in verbinding met God, rechtstreeks in verbinding met de goot.

Schrijven in het aangezicht van de dood? Wat te denken van de schrijver oog in oog met het volle leven? Want dat is het mooie van het Volle Leven: dat je erin op kunt gaan. En als je dat slecht lukt, moet je schrijven, je eigen wereld schrijven om daarin op

[p. 6]

te kunnen gaan. En als het schrijven niet lukt, dan is er nog de drank. In het Volle en Echte Leven is het helaas zo, dat je zelf je rol niet hebt te kiezen. Die wordt je opgedrongen. Je kunt tegenspartelen en allerlei vreemde capriolen uithalen, maar het is onvermijdelijk dat de mensen om je heen zich een beeld van je vormen, waaraan jij niet kunt tornen. Dat dragen ze in hun hoofd en geen correctielak is in staat er een letter of een komma aan te veranderen of te verbeteren. Alleen de schrijver, die verdwijnt in zijn boeken kan aan dat beeld, hard als graniet, ontsnappen: hij draait de lezer een rad voor ogen en in die werveling ontstaan duizenden beelden, en geen beeld is het ware.

Als schrijver leg je je niet vast op één persoonlijkheid. Telkens is er een verhaal waarin je kunt ontsnappen. Zo bereikt de schrijver wat hij het liefst wil zijn: ongrijpbaar, ondanks zijn boeken voor geen mens in die boeken te vinden.

Een schrijver bewoont altijd twee kamers: in de ene kamer klinkt de lach om het leven, in de andere de droefheid om de literatuur: ‘Als ik niet schrijf, word ik gek.’

Het gespannen, verwachtingsvolle gevoel hebben dat je ervaart bij de première van een toneelstuk, een gevoel dat je de straat op drijft-een soort vaag vermoeden van een liefdevol toegeworpen blik door een passerende vrouw en ook van gewelddaden, een klap in je gezicht, een stoot tegen je schouder, een slag met een fietsketting, iets onbekends-een gevoel dat je je huis uitdrijft, weg uit de vertrouwde omgeving die je ervaart als mat en kleurloos: met dat gevoel begint een schrijver aan een boek.

Je leest weleens dat een auteur, werkend aan een boek, duizend doden stierf. Een gewaarwording vergelijkbaar met het beroemde verhaal van de ruiter die op een winternacht te paard het bevroren en toegesneeuwde Bodenmeer overstak, niet eens wetend dat zijn paard over ijs draafde, en helemaal niet dat onder het ijs de peilloze en donkere, steenkoude diepte van het meer gaapte.

Behouden bereikte hij de overkant. Toen hij van de streekbewoners vernam dat hij zich met zijn paard over een nacht ijs had gewaagd, stierf hij alsnog ter plekke.

Ook al een metafoor van het schrijven, niet met de dood in ogenschouw maar de dood op miraculeuze wijze overwonnen, dank zij een mengeling van moed, blinde wil en doodsverachting. Daarna komt pas de fatale slag.

Johnson, en op Johnsons adem Hermans, hebben slechts ten dele gelijk. Toegegeven, de nabije dood geeft aan de geest wonderbaarlijke krachten, maar zijn de krachten die iemand put uit zichzelf om de doodse vlakte van het Bodenmeer over te steken niet veel wonderbaarlijker?

Het gebeurt zo vaak: een lezer raakt op de hoogte van de omstandigheden van een schrijver en concludeert simpelweg dat hij ook had kunnen schrijven, mits hij dezelfde tragische, maar voor de literatuur gezegende omstandigheden had meegemaakt. Dat is Johnsons ‘to be hanged in a fortnight’. Gedurende die weken schrijft iemand dus een boek, zo wil Hermans het. De auteur als slachtoffer van de omstandigheden. Eerder is het andersom: de schrijver creëert zijn wereld, en dus de omstandigheden, al zijn die uiteindelijk nog zo deplorabel. Hij stookt gouden cognac van slootwater.

Nu de andere schrijver, die mij herinnert aan Reve. Die auteur is slachtoffer èn tegelijk degene die het vonnis over zichzelf uitspreekt. Hij heeft het niet nodig ‘to be hanged in a fortnight’; tot wanhoop toe heeft hij zichzelf al veroordeeld, en geeft, voortschrijvend aan het boek, zijn paard over het vliesdunne ijs nog eens wild de sporen.

De weelde van het landgoed te Keddlestone sloot slechts het ene kwaad buiten, dat van de armoe. Schrijven sluit ook dat ene kwaad buiten, niet het kwaad van de dood, dat is alleen een kwaad voor schrijvers die dorsten naar onsterfelijke roem, nee, het gaat om het kwaad van de melancholie en de leegte van het leven. Het gaat niet om het besef van nog een dag of twee weken te leven, het gaat om de eindeloze reeks dagen in het verschiet.

Er was eens een vrouw, helder van geest en zinnen, die aan een misverstand leed: ze geloofde dat ze onsterfelijk was, iets wat schrijvers met een boek proberen te bereiken. Maar voor haar was het een gave-of een banvloek. Telkens als ze hoorde dat die of die was doodgegaan, riep ze uit: ‘O, wat heerlijk...!’

De toekomst maakt bang. In het leven heb je zo verschrikkelijk weinig zelf voor het zeggen. Bijna alles voltrekt zich buiten je macht en ingrijpen.