Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 3]

[517]

De logica van november
J. Brugman

Bert Poll overleed op 14 november 1990. Bert was hij voor ons, zijn vrienden, K.L. Poll was en bleef zijn auteursnaam. Daarin paste hij zich niet aan, zoals hij zich ook in zijn kleding niet aanpaste: ik kan mij niet herinneren hem in de 27 jaar van onze vriendschap ooit in een spijkerbroek of gemakkelijk ‘jek’ te hebben gezien. Het was denk ik de K.L. Poll die het meest bekend geworden is, de organisator, redacteur, essayist en literair criticus. Zijn artikelen in zijn Hollands Maandblad en in het Cultureel Supplement van NRC Handelsblad en veel van zijn lezingen verschenen in een groot aantal essaybundels waarvan de Dienstreis voor burgers het bekendste is geworden. In zijn essays zette hij zich in voor een grote verscheidenheid van zaken, zoals de spellingskwestie, het voortbestaan van het gymnasium, de universiteiten, de parlementaire democratie. K.L. Poll bleef zolang ik hem kende de PvdA trouw, maar nam in alles wat hij schreef een volstrekt onafhankelijk standpunt in. Dat open oog voor andere standpunten blijkt heel goed uit het boekje Een kleine zomerreis op zoek naar een standpunt (1985), het verslag van een tocht langs zes kleine plaatsjes tijdens de campagne voor de verkiezingen, waarin hij zich - kennelijk tot zijn eigen verbazing - het meest kritisch uitlaat over zijn eigen partij. In zijn literairkritische bundels, waarvan ik Het Principe van de omweg (1980) de meest interessante vind, verscheen een groot aantal beschouwingen over afzonderlijke dichters, naast stukken over literaire kritiek in het algemeen waarin hij onder meer met grote felheid - en overtuigingskracht - de academische literatuurwetenschap bestreed.

Door zijn redacteurschap van het Hollands Maandblad en, zij het in iets mindere mate van het Cultureel Supplement - heeft Bert Poll veel auteurs aan het schrijven gezet. Ik ben daar één van en ik denk (al weet je zoiets nooit helemaal zeker) dat ik zonder Bert nooit een letter had laten drukken buiten de enge kring van mijn vakbladen. Maar Bert's auteurs waren geen creaturen: hij stond altijd open voor nieuwe, desnoods shockerende meningen. Zijn eigen werk heeft een sterk ethische, moraliserende inslag en het is niet voor niets dat hij vijf van zijn boeken (waaronder merkwaardigerwijs zijn roman Emma Kwartier en de dichtbundel De logica van november) heeft willen onderbrengen in een serie: Formules voor een moraal. Maar hij was nooit een bekrompen, zeurderige moralist die de vinger ophief tegen alles wat hem niet beviel.

Als je Bert iets zei over zijn rol in het literaire en culturele leven reageerde hij vaak een beetje geërgerd. Hij wilde beoordeeld worden naar zijn eigen werk. De belangstelling voor dat werk bleek alleen al uit de vele polemieken waarin hij verwikkeld is geraakt, of die hij bewust zelf heeft gestart (want Bert Poll was en bleef een strijdbaar publicist) maar hij vond zelf dat er te weinig reactie kwam op zijn publikaties.

Het meest heeft hem, denk ik, gehinderd de betrekkelijk geringe weerklank die zijn poëzie heeft gevonden. ‘O ja, de dichter’, zei een boekhandelaar laatst, toen ik hem vroeg naar een bundel die nog ontbrak in mijn verzameling. Maar zo'n reactie was een uitzondering en het is K.L. Poll, de organisator, de essayist, de mentor van beginnende auteurs, die het meest bekend is geworden. Toch is Bert Poll altijd, en voor zijn gevoel eigenlijk in even belangrijke mate, misschien zelfs nog meer, een dichter geweest. Zijn eerste boek was de bundel Rakelings (1956), en ook zijn laatste was een dichtbundel, De wil van de natuur (1990). Daartussen in verschenen In huis (1965), Bijdrage tot troost en luxe (1967), De logica van november (1975), Anna (1985) en Het meer van de Ondank (1987). Zijn poëzie was niet de reflectie van jeugdig levensgevoel en enthousiasme: hij is zijn hele schrijvende leven blijven dichten.

Van deze zeven bundels is Anna, een ‘tragisch gedicht in drie bedrijven’, zoals de ondertitel luidt, waarschijnlijk het meest bekend geworden, ook omdat de dichter het zelf in een serie voorstellingen door het hele land heeft voorgedragen. Eén daarvan heb ik zelf bijgewoond: een indrukwekkende prestatie, maar het is voor mij van Bert's werk

[p. 4]

niet wat mij het meest heeft geraakt of wat me het sterkst is bijgebleven. Dat zijn in de vroege bundels de gedichten over kinderen die grotendeels zijn samengebracht in De logica van november. Wat het latere werk betreft zijn het Het meer van de Ondank en De wil van de natuur, beide verschenen tegen het einde van zijn leven, die ik het mooist, en ook het belangrijkst, heb gevonden.

‘Kinderen’ is de titel van de afdeling in De logica van november waarin de kindergedichten zijn samengebracht. Het zijn geen lieve gedichtjes geworden om kinderen voor te lezen, of waarin de kinderlijke onschuld verheerlijkt wordt. Het zijn vooral de impressies, vaak de verwondering, van een vader over zijn eigen kinderen en hun kinderleven. Zo in het eerste gedichtje ‘Septembergeluiden’, de stemmen van spelende kinderen die in de pas gevallen schemer nog buiten zijn. In ‘Knie’ is het het drama van de gewonde knie van het dochtertje, met als einde:

verrukt badend in zelfbeklag en medelijden
verwend met snoep, haar knie van louter geluk
vergeten, misschien is het toch waar
dat de koek van de hemel ons wacht na afloop.

Van deze gedichten is er een dat mij dadelijk bij verschijnen trof en sindsdien nooit helemaal uit mijn geheugen is gegaan, ‘De gekleurde slang’, over een krijttekening op het trottoir voor zijn huis:

De slang op het troittoir verbeeldt zich niets.
Hij kronkelt langs een olifant en respecteert
het gaan en komen van een damesfiets.

De zeewind van april verschraalt zijn huid.
De zeven kleuren krijt verstuiven in Den Haag.
Geen wandelaar denkt bij zichzelf: kijk uit.

Mijn dochter knielt, de schade wordt hersteld.
Doch de geschiedenis herhaalt zich moeiteloos.
De lente blijft. Er wordt niet eens geteld.

's Nachts valt er regen op het kustgebied.
Het water wast de bonte dierenstoep weer schoon.
Er was een slang en nu is hij er niet.

De twee laatste bundels, Het meer van de Ondank en De wil van de natuur, beide ontstaan toen hem al duidelijk moet zijn geworden dat er geen hoop was op definitief herstel van zijn ziekte, hebben een geheel andere en indrukwekkender allure. Het zijn de heroïsche pogingen van een ziek man om het naderende einde te begrijpen. Het gaat in beide cycli niet om een angst voor de dood, maar om het zoeken naar de zin en betekenis van het einde van het leven in de natuur. Verre van de reactie van iemand die steeds somberder is geworden over de wereld en over de mensen die daarin wonen, en het daarom voor gezien houdt, zijn het de stemmingen en gedachten van een man die houdt van het leven en de wereld, niet alleen van zijn gezin, maar in de ruimste zin: van mensen, van spel, van kunst en, vooral, van de natuur om zich heen.

Het meer van de Ondank heeft als motto:

And for this reason it is not called
a cloud of air, but a cloud of unknowing
that is betwixt thee and thy God,

een citaat uit The Cloud of Unknowing, een beroemd mystiek tractaat (in modern Engels vertaald) uit de veertiende eeuw. De wolk van onweten is de beschrijving van de toestand waarin de mysticus zich moet brengen wil hij nader tot God komen. Hij kan God alleen bereiken door er van af te zien hem te trachten te kennen: alleen als hij (ook) onwetend is (of blijft) kan hij de weg tot God vinden. Het is dus wat in de middeleeuwen werd genoemd de via negativa (in tegenstelling tot de via positiva), die tot God leidt. Bij Bert was dit (waarschijnlijk, want een gesprek over zijn ziekte en wat daarmee samenhing wilde hij niet) niet zozeer een bepaald Godsverlangen, maar het steeds sterker wordend besef dat er geen rationele oplossing bestaat voor het raadsel van de dood. Dat zou bijvoorbeeld kunnen blijken uit het gedicht over de Russische kerk, die is gevestigd in het huis naast dat van Bert:

De Russische kerk
zingt zacht naast mij,
een gedempt ruisen van gelovigen,
gelovigen in muziek,
misschien voldoende
voor een houdbaar antwoord
op het voorbijgaan.

‘Misschien voldoende voor een houdbaar antwoord’, het kan bijna niet voorzichtiger. En intussen werd ‘het pad langs het meer van de Ondank dreigend en smal’. De dichter voelde dat het einde naderbij komt:

Het is begonnen,
het stormt, het regent.
Het is begonnen,
de witte pauw schuilt.
Het is begonnen,
een oude tante is gestorven.
Het is begonnen,
tussen de weerstanden schijnt het licht.
Het is begonnen,
de laatste bladeren in de bossen.

Lees verder pagina 6

[p. 5]

Hollands Maandblad blijft

Het Hollands Maandblad gaat door. Niet iedereen zou verbaasd geweest zijn als het opgeheven was. Het Maandblad, dat was toch Poll? Dus nu hij weg is lag het voor de hand dat het ook zou verdwijnen, en zou het iets hebben van een eerbetoon aan hem om niet te proberen er het voortbestaan van te forceren.
Daar staat tegenover dat hij zelf graag wilde dat het door zou gaan, en dat sommige medewerkers het zouden missen, net als waarschijnlijk een aantal lezers. ‘Op dringend verzoek van onze gehele cliëntèle blijven wij tijdens de verbouwing geopend,’ staat er in deze maanden op een winkel van T-shirts aan de Boulevard St.-Michel. Zulke verzekeringen vinden niet gauw geloof, en wij moeten ons geen illusies maken over de ontroostbaarheid van de lezers als het Maandblad op zou houden; maar het is toch een vertrouwde verschijning geworden, met zijn eigen kolommen, zijn eigen illustraties en zijn eigen bekende namen.
De geregelde en de gelegenheidsmedewerkers die nog steeds stukken willen schrijven krijgen de kans. Of alles bij het oude zal blijven is onzeker, al zal er niet gauw afgeweken worden van de voorname beginselen die de redacteur in 1959 formuleerde voor het eerste nummer van wat toen als het Weekblad opgericht werd. ‘Wie geen ernst wil maken met socialisme en democratie moet maar niet verder lezen. Wie boos wordt bij het horen van de woorden vrijheid en democratie, evenmin.’ Vijfentwintig jaar later, in het dubbelnummer 438-439 van het Weekblad/Maandblad, citeerde hij nog iets van zijn oude stuk met instemming: ‘Wie ons niettemin graag in het partijpolitieke kader wil onderbrengen, moet maar zien dat hij een plaats vindt tussen liberalen en socialisten in...’
In zulke termen is de politieke vrijheid opgeëist. De literaire vrijheid hoefde niet opgeëist te worden, die bestond vanzelf. Aan deze toestand is in beginsel weinig te verbeteren, maar de inhoud van het Maandblad zal toch niet altijd precies hetzelfde karakter behouden. Een eerbewijs dat de oude redacteur in ieder geval aangeboden wordt is dat er op zijn stoel om te beginnen drie anderen gaan zitten; later misschien nog meer. Niemand verbeeldt zich net als hij de redactie heel alleen te kunnen voeren.
Dat de dagelijke leiding voorlopig driehoofdig zal zijn, en omstuwd zal worden door nog meer hoofden in de redactieraad, kan meebrengen dat er ideeën uitgewerkt en openbaar gemaakt worden die vroeger verloren zouden zijn gegaan tussen de gedachten en andere bezigheden van medewerkers. Ook zullen al die redacteuren en raadslieden werk aanhalen van auteurs die zij bewonderen of wensen te begunstigen. Wie weet wat er allemaal vorm aanneemt waar Bert Poll nog niet aan gedacht had.
Er zijn intussen al ideeën opgekomen voor onderwerpen, richtingen en rubrieken die geprobeerd kunnen worden. Van zulke ideeën wordt nooit meer dan een derde of vierde deel in praktijk gebracht, leert de ervaring, en het zou geen betrouwbare indruk maken als wij de lezer er in dit stadium mee gingen epateren.
Er woelt meer dan genoeg onder de oppervlakte, dat is het voornaamste wat vast gezegd kan worden. In de komende acht maanden, tot aan het nieuwe seizoen in 1991, zal nader beschouwd worden wat kan en wat niet. Daarna moet het maandblad zijn nieuwe vaste grond onder de voeten hebben; dan zal de voorlopige redactie omgezet worden in een definitieve.
Als het lukt zullen redacteuren en medewerkers later aan deze maanden terugdenken als de beste tijd: het voorjaar toen alles opnieuw begon. Eerst zijn er nu de verwachtingen, ook bij het stichtingsbestuur en de uitgever die hopen dat er zoveel uitkomt als er inzit. Dus het gaat door.

Namens de voorlopige redactie
J.J. Peereboom

De redactie wordt gevormd door J.J. Peereboom, Arjen Schreuder en W. Woltz, en bijgestaan door een redactieraad bestaande uit Nienke Begemann, Kester Freriks, Jaap van Heerden, Rudy Kousbroek, Charlotte Mutsaers, Willem Otterspeer en K. Schippers.

[p. 6]

Later, sire, later, dat is het decor. Voorjaar XVI

Het is begonnen,
de liefde flakkert in de harde wind.
Het is begonnen,
de droom sprak van een decimeter.
Het is begonnen.

Het is het laatste ‘november-gedicht’ in de bundel, die is ingedeeld in twaalf afdelingen, getiteld naar de maanden van het jaar, merkwaardigerwijs van december tot en met november.

De laatste bundel, De wil van de natuur, is een soortgelijke cyclus, ditmaal ingedeeld naar jaargetijden, van de winter tot en met het najaar. Het is voor mij zijn mooiste bundel geworden. Veel van zijn geliefde beelden vinden we erin terug: de platanen, de roze of lichtrode lelies, de schaduwen (die verlossen uit het isolement, en kennelijk een beschermende functie hebben), niet merkwaardigerwijs de pauwen die in de voorgaande bundel nog zo'n belangrijke rol speelden. Maar ook de verwondering over zijn 97-jarige moeder, die voor hem nog steeds bij zijn lang geleden gestorven vader blijft horen:

De honderd jaar zijn af,
de eerste ronde, de proloog.
Nu leeft hij door, niet nu,
daar waar ik straks zijn steen
zal zien, de halve Dordtse cirkel,
veel meer daar in de bocht,
van Theo Mann, het late
hoofd dat oude liedjes zingt,
en oude beelden ziet en zelf,
tijdloos verschrompeld, nog steeds,
na al die jaren bij hem past.

Maar ook hier is het naderende einde nooit uit de gedachten. Niet bij een wandeling in de Raaphorst:

Mengend de wensen van de grutto's
en de hazen, de koeien in de Horsten, het smalle
eeuwige wilgenpad, de oude en de

nieuwe zwanen,

de welwillende luchten, op de top

van de seringenberg

de schilderende koningin in een klein rood huis.

Mengend de wensen, misschien is er daar

in de aarde

ruimte voor een steelse dode.

De twee laatste bundels eindigen met de maand november, de maand die voor hem kennelijk een bijzondere betekenis had, als het einde van het jaar. We vinden hem terug in de titel van de bundel De logica van november, het is mij niet duidelijk waarom. Op 17 november is Bert begraven, niet onder een plataan zoals hij eens geschreven heeft dat hij het liefste wilde. Niet ook als een steelse dode. Hij was omringd door zijn gezin, zijn vrienden en de velen die hij heeft aangemoedigd. Het was niet alleen K.L. Poll die was heengegaan, maar ook de dichter Bert Poll.