Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 23]

Land
J. van de Pol

De dauwdruppels op de bladeren kaatsen het zonlicht alle kanten op. Achmad knippert met de ogen. De herfstkleuren verbazen hem. Nog geen week geleden was alles groen, herinnert hij zich. Een schaduw valt over hem heen; de voorbijganger wenkt met het hoofd. Samen wandelen ze verder het dorp in.

Het centrale plein is gevuld met mannen, die gereed staan voor het ochtendgebed. Achmad schuift aan bij de derde rij. De mollah gebaart dat hij wil beginnen, met harde stem roept hij Allah aan. Tegelijk buigen de gelovigen door de knieën. Een steek schiet door de plek onder de ribbenkast, waarop Achmad gisteren gevallen is. De volgende keer dat het voorhoofd de grond raakt, is de pijn minder. Aan het einde van het gebed voelt hij niets meer. De voorganger reciteert de laatste zin. Snel rolt Achmad het matje op, hij wil direct vertrekken. Hij blijft niet om te praten over de aanvallen op de dorpen in de omgeving. Uit angst dat een ongelukkige opmerking zijn plan zou verraden, vermijdt hij de gesprekken. De gedachte dat de vlucht over hoogstens twee weken is, stelt hem gerust. Er kan eigenlijk niets meer fout gaan.

Op de terugweg stopt Achmad weer bij de bomenrij langs de akker. Een jochie holt achter een kudde geiten aan. De dieren waaieren uit naar de schaarse stukken grond die bedekt zijn met gras. In een poging ze bij elkaar te houden, tikt de jongen ze telkens met een stok tegen de zijkant van de kop.

De deurpost van Achmad's huis is iets te laag. Altijd moet hij bukken, voordat hij naar binnen kan gaan. Hij krijgt geen kans om te gaan zitten. Rachida, zijn vrouw, spreekt hem onmiddellijk aan.

‘Er zijn geruchten over een jirgah’, merkt ze op. ‘De vergadering zou vanavond al gehouden worden.’

‘Ik heb er niets van gehoord’, weerspreekt hij haar.

‘Hisham zegt het ook.’

Het is alsof ze met het aanhalen van hun zoon wil bewijzen dat het niet alleen vrouwenpraat is.

‘Hisham kletst, hij heeft niet eens de leeftijd om aan een jirgah deel te nemen.’ Een kuch van Benazir, hun dochter, voorkomt een twistgesprek. Ze houdt het gordijn vast, dat het huis in twee kamers verdeelt. De moeder knikt instemmend. Voorzichtig schenkt Benazir de thee in. Het vocht is al koud, van geen enkel glas stijgt damp op. Achmad neemt slechts een paar slokken, hij vindt de smaak te bitter. ‘Te lang getrokken’, mompelt hij voor zich uit.

Voorovergebogen raapt Achmad de touwen en sikkel op, die hij nodig heeft voor het werk. Hij voelt hoe zijn vrouw en dochter elke beweging van hem volgen. ‘Niets beters te doen’, snauwt hij. De opmerking heeft geen effect, brutaal blijven ze hem aan staren. Zouden ze iets vermoeden? Het lijkt Achmad onmogelijk. Toch maakt hun houding hem nerveus. Hij wil weg. Vanavond zal ik ze straffen, verzekert hij zichzelf.

Buiten huivert Achmad, hij trekt het hemd bij de hals samen. De herfstzon is kil en is niet fel genoeg om het lichaam te verwarmen. In de smalle doorgangen tussen de huizen is het nog kouder. Maar plotseling is het doolhof van steegjes voorbij en staat Achmad aan de oostkant van het dorp. Geërgerd bemerkt hij dat het hart sneller klopt. De broekspijp strijkt langs de tarwe op het veld. De akkers tussen het pad en de rivier bewerkte hij tot vorig jaar. Omdat hij daarna alleen nog geld had voor het afbetalen van de bruidschat, leefde hij sindsdien van brandhout verzamelen voor de theehuizen. Onwillekeurig gaat Achmad vlugger lopen, hij wil zich beheersen en niet toegeven aan het verlangen om te blijven staan. Nog één keer treuzelt hij. Geforceerd telt hij elke stap die hij maakt. Langzaam verdwijnt de twijfel, de eerste klim begint. Op het tussenstuk naar de volgende helling pauzeert Achmad. Hij ziet de route die hij zal afleggen voor zich. Blindelings zou hij de plaatsen kunnen aflopen waar hout te vinden is. Zonder te stoppen werkt hij de hele dag door, bewust tart hij de vermoeidheid. Er komt een moment dat de benen volledig automatisch, als een machine, steeds maar doorgaan; dan ontstaat er een ruimte waarbinnen Achmad's gedachten vrij spel hebben. Met zichzelf als middelpunt tekent Achmad een denkbeeldige kaart van de hele streek. Een lijn rijgt de dalen,

[p. 24]

gehuchten en hooggelegen drinkplaatsen aan elkaar. Voor enkele uren is het allemaal van hem, geen grootgrondbezitter die hem iets betwist. Achmad koestert het droombeeld, totdat de eerst zo scherp getrokken lijnen uitdijen en in elkaar vervloeien. Een middag, met misschien een staartje van de avond, is het maximum dat de verbeelding aankan.

De laatste afdaling is steil; de sandalen glibberen over de kiezelstenen. Door de hielen telkens in de grond te drukken, weet Achmad het evenwicht te bewaren. Hij passeert de gemeenschappelijke dorsvloer. Het kaf dwarrelt om de boeren heen. De oorspronkelijke kleuren van de kleren zijn niet te zien door het stof, dat alles met een grijze laag heeft bedekt.

Voor de chai-khana, het theehuis, is een grote groep mannen samengestroomd. Bekenden houden Achmad tegen, ze vragen naar zijn mening.

‘Ik weet niet goed wat jullie bedoelen’, antwoordt Achmad afwerend.

‘Hij is de hele dag in de bergen geweest’, verklaart een politiebeambte. Hij wijst naar de ingang van de vallei. Ondanks de afstand zijn de rookpluimen goed te zien.

‘Vanmiddag aangevallen’, luidt het commentaar. ‘Er zijn plannen om samen met de andere dorpen te vluchten.’

Onhandig draait Achmad een kwartslag met de takkenbos, die op de rug gebonden is. De omstanders wijken uit, de ingang van de chai-khana komt vrij.

‘Ik ga het hout verkopen’, zegt hij ter verklaring.

De lage tafels binnen, die dienen als zitplaatsen, zijn leeg. Het vuur onder de theeketels is uit. Achmad is de laatst die nog hout aan de eigenaar verkoopt.

Thuis brengt Benazir de maaltijd. De toon waarop ze alstublieft zegt, veroorzaakt een pijnscheut in Achmad's borst. Hij sust het geweten met de gedachte dat Rachida's familie verplicht is haar te onderhouden.

Achmad brengt zelf het etensgerei terug naar de kamer achter het gordijn. Hij stuurt Rachida weg. Onder het tapijt is de ideale plaats, lijkt hem. Het aangestampte zand is met een stok los te woelen. Achmad zucht opgelucht; het plan is uitvoerbaar, er is niets meer dat hem tegen kan houden. Hij heeft de vreemde gewaarwording zich tegelijkertijd gelukkig en opgejaagd te voelen. Halfvoorover gebukt legt hij de elleboog op de vensterbank van het enige raam. De sneeuw op de bergrand is door de schemer heen te zien. De lucht er boven verandert langzaam van donkerblauw in zwart. Achmad wacht tot de opkomende nacht de witte sneeuw heeft uitgewist.

In de voorkamer is rumoer; een fles valt om. De schelle stem van Hisham doordringt het hele vertrek. Rachida trekt het gordijn open. ‘Ik weet het’, zegt Achmad. In de opening schuiven ze langs elkaar. Benazir glipt achter haar moeder aan. Ze pakt een bord en schept de rijst voor haar broer op. De jongen schrokt het voedsel naar binnen, met een reep brood dipt hij het vet op.

‘We moeten hier weg’, zegt hij kauwend. ‘Iedereen praat er over.’

‘Het is nog niet zeker’, corrigeert zijn vader.

‘Volgens de...’

Door demonstratief de andere kant op te kijken, geeft Achmad zijn zoon geen kans verder te spreken.

‘De koranles is al begonnen.’

Op de tast vindt Hisham het schrift. Behoedzaam ontwijkt hij in de duisternis de voorwerpen op de vloer. Hij duwt de deur verder open.

‘Moet ik hem...’

‘Laat maar zo.’

Vanaf de straat ziet Hisham dat zijn vader een lucifer bij de lampepit houdt. Het licht verspreidt zich snel; het schijnsel tekent de gestalte van Rachida op de wand. De vrouw raapt het bord op, de vrije hand pakt de olielamp en draait de knop naar rechts.

De Jirgah is op dezelfde plek waar Achmad 's ochtends gebeden heeft. Hij sluit zich niet aan bij de opeen gepakte mensenmassa. Verscholen in de nis van een werkplaats volgt hij de vergadering. De discussies zijn te ver van hem af om alles te kunnen horen. Eén van de vooraan gezeten mollahs kapt een spreker af. Verschillende mannen sissen hem toe te zwijgen. Boven hun verontwaardiging uit schreeuwt een grootgrondbezitter, dat ze geen idee hebben van wat een gevechtshelikopter kan uitrichten. De meute kalmeert een beetje. De leiding van de Jirgah duwt een boer uit een naburig dorp naar voren. Achmad herkent hem, samen zijn ze op bedevaart geweest naar de moskee van Mazar-i-Shariff. De man spreekt kort. Precies vijf mensen hebben de luchtaanvallen op zijn woonplaats overleefd: drie vrouwen, een baby en hijzelf. De stilte is totaal, ook Achmad heeft alle woorden goed kunnen verstaan. Geen tegenstander durft nog te protesteren. De beslissing is binnen enkele seconden genomen: vanaf volgende week zal elke dag een groep bewoners vertrekken.

Een neef ziet Achmad staan; hij maant hem dichterbij te komen. ‘Ze zeggen dat de landeigenaren het op een akkoordje hebben gegooid met de nieuwe regering, dat ze er geld voor krijgen’, sist hij hem toe. ‘Zo’, reageert Achmed schaapachtig. Tot meer is

[p. 25]

Seghers

hij niet in staat. De gedachte dat de vlucht binnen zo'n korte tijd zal zijn, beheerst hem helemaal. Gewillig laat hij zich heen en weer duwen. ‘Wat kan er nog misgaan’, prevelt hij. De por in de rug ontgaat hem. Pas bij de ruk aan de gordel kijkt hij om.

‘Hout verzamelen heeft geen zin meer’, zegt de vroegere pachtheer. ‘Je kunt morgen helpen met het binnenhalen van de oogst.’

‘Aan de oostkant?’

‘Inderdaad, de grond daar ken je het beste.’

Onbeholpen strijkt Achmad langs de baard. De man draait zich om. Achmad volgt zijn tulband tot die niet meer te onderscheiden is van de anderen.

De behoefte alleen te zijn, weerhoudt Achmad er van direct naar huis terug te gaan. In een boog loopt hij om het dorp heen. Halverwege knielt hij; hij pakt een kluit aarde en verbrokkelt die met de vingertoppen. Het zand kruipt achter de nagels; het maanlicht schijnt dwars over de gevallen korrels heen.

Via een droge greppel bereikt Achmad het raam in de achterkamer van zijn huis. Het gordijn is naar rechts getrokken, het gezin zit op de verhoging die tegen de linkerwand ligt. Rachida en Benazir dragen geen hoofddoek. Voor het eerst ziet Achmad, dat beiden een haarlok voor het oor hebben. Misschien kan ik ze ook achterhouden, bedenkt hij. Onmiddellijk beseft hij, dat het een belachelijk idee is; het zou altijd opgemerkt worden.

Alleen Hisham beantwoordt Achmad's groet.

‘En?’ vraagt Rachida.

‘Volgende week.’

Achmad pauzeert, hij wil rustig spreken; elke tegenspraak bij voorbaat voorkomen.

‘Mijn spullen moeten jullie apart zetten’, vervolgt hij. ‘Jullie gaan donderdag, ik vrijdag.’

‘Ik ook?’ roept Hisham.

‘Iedereen.’

‘Ik wil me nog wassen’, zegt Achmad even later.

Benazir blaast tegen het bijna gedoofde vuur onder de ketel. De houtblokken vatten weer vlam, het lauwe water is snel gloeiend. Hisham draait het koperen kraantje open, zijn zus heeft er te weinig kracht voor. In één beweging tilt hij de wasbak op en zet hem voor zijn vader neer. Eerst steekt Achmad alleen de voeten in het bad. De damp stijgt op en drukt de beenharen neer; de warmte trekt het hele lichaam door. De spieren beginnen te tintelen. De kaart doemt op. Hij herkent het allemaal: de rotswanden, de beken met oevers van leem, en later ook de mosvlaktes onder de bergtoppen. Geen plek die hem onbekend is, zijn voetstappen staan overal.

De gissingen over de bestemming van de vlucht, de ruzies over de indeling, het gekrakeel tussen de families; tot Achmad dringt het niet door. Alle gebeurtenissen voor het vertrek gaan buiten hem om. Alsof het vorig jaar is, werkt hij iedere dag op de velden aan de oostkant. In de gesprekken van de andere maaiers mengt hij zich niet. Hij luistert naar het ijle geluid, dat de sikkels maken bij de slag door de lucht. Eén keer telt hij de lappen grond, het zijn er vijftig. De opbrengst van tien moet meer dan genoeg zijn om een winter van te kunnen leven, stelt Achmad tevreden vast.

De bezittingen van Rachida en Achmad passen makkelijk op twee vierkante meter. Het leeghalen van het huis duurt een kwartier. Achmad draagt het huisraad dat zijn vrouw wil meenemen. De sandali, de kleine tafel, drukt het zwaarst.

Op de marktplaats beseft Achmad voor het eerst het onvermijdelijke van zijn plan. De koortsachtige drukte en het gejammer van kinderen verhinderen elke vlucht in een droom. Stuntelig duwt hij Benazir in de open laadbak. Hij graait geld uit de broekzak en geeft het aan Rachida. Krampachtig klemt hij haar kleed tussen de vingers. ‘Je moet niet zo hard trekken’, fluistert ze. ‘Is het genoeg?’, vraagt hij. Het antwoord is

[p. 26]

door het motorgeronk niet te horen. De menigte om Achmad heen drukt hem aan de kant, het kleed glipt uit de hand. De kreten van de omstanders vullen het plein. Als een militair konvooi rijden de vrachtwagens achter elkaar de hoofdstraat in, een stofwolk boven de daken geeft aan waar ze zijn. Op de helling buiten het dorp zijn ze weer te zien. Achmad balt de vuisten, hij wil ze tot stilstand dwingen. Vergeefs bijt hij op de onderlip; er gebeurt niets. De vrachtwagens verkleinen zich tot grote stippen en verdwijnen in een inkeping tussen twee heuveltoppen.

Zonder te begrijpen waarom, rent Achmad een paar honderd meter. Het lucht hem op. De rug tegen de muur van zijn huis geleund, hijgt hij uit. De koude lucht prikkelt de neusvleugels; het aangename gevoel bedwelmt hem. Niet gaan liggen, zegt Achmad hardop. Even uitrusten en dan beginnen. Het helpt niet, het verlangen naar slaap is sterker. De spieren verslappen, het hoofd duizelt. Wanneer Achmad dreigt te vallen, schrikt hij wakker. Hij wil geen risico nemen en pakt de hak. De inschatting van het karwei is te lichtzinnig gemaakt, de aangestampte aarde is zo compact en hard als beton. De zandhoop naast de plek waar de schuilplaats moet komen, groeit bijna niet. De aderen op Achmad's polsen zijn donker en bol. Zweetdruppels maken kringen op de grond. ‘Onmogelijk’, zucht Achmad. Misschien dat hij zich morgen ergens anders kan verstoppen. Hij twijfelt; de twijfel blijft als hij denkt aan alternatieve plaatsen. Het moet lukken. Achmad herhaalt de zin nadrukkelijk, lettergreep voor lettergreep. Geconcentreerd strekt hij de vingers en omklemt de hak opnieuw. Het graven gaat beter, hij werkt overtuigder. Steeds zakt het lichaam dieper de grond in. De vloer komt op de hoogte van het middel. Meer is niet nodig. Achmad heeft nog energie over om de wanden extra uit te hollen en zo meer ruimte te creëren. De kuil loopt hierdoor taps naar boven toe.

Een dunne mist plakt tegen het raam. Achmad ademt tegen de koude ruit en tekent een kinderfiguur op het beslagen gedeelte. Een streep licht smelt de condensdruppels weg, water loop zigzaggend naar beneden. Achmad zuigt de zonnewarmte op; gestaag, niet te stuiten door de gevolgen van een slapeloze nacht, verdrijft het de vermoeidheid.

In de uren voor het vertrek merkt Achmad dat hij goed heeft gegokt. Er zijn geen kansen om te vluchten, telkens moet hij meehelpen bij het inladen. Het kost zelfs moeite mannen er van te weerhouden mee te gaan, als hij beweert spullen vergeten te zijn. Gelukkig staat er niemand voor zijn huis. Snel verbergt Achmad zich in de schuilplaats. Takken zorgen er voor dat het kleed boven hem niet inzakt. Vaag hoort hij de stem van de buurman, de man scandeert zijn naam. In de voorkamer geeft hij het op. ‘Hij zal bij de vrachtwagens zijn’, roept hij tegen de wachtenden buiten. Voorzichtig, bang om zich te verraden, draait Achmad zich op de zij. Het geluid van slecht gesmeerde remmen snerpt over de straat. Achmad krimpt ineen. Het huis is vol voetstappen, overal voelt hij de aarde trillen. De indringers rukken het gordijn weg. ‘Dat tapijt is te slecht’, oordeelt één van hen. ‘Te slecht, te slecht’, galmt het na in Achmard's hoofd. Hij glijdt naar links; onbewust, volledig mechanisch, trekt hij de knieën omhoog.

Helemaal verstijfd en koud ontwaakt Achmad de volgende ochtend in dezelfde lichaamshouding. Het kleed is deels tussen de takken doorgeschoven. Achmad werpt het naar achteren. Een versleten hemd van Benazir ligt in een hoek, verder is het huis leeg. Ook de deur hebben ze meegenomen. Achmad ontdekt dat alle deuren zijn weggesloopt. Om de paar passen is er een zwart gat.

De kegelvormige oven van de bakkerij is kapot geslagen. Van bovenaf is de geblakerde binnenkant goed zichtbaar. Achmed strijkt langs het roet en ruikt er aan. De geur van brood is verdwenen. Hij likt de donker gekleurde stof op, het smaakt muf en droog. Dan talmt Achmad niet langer, hij overwint zijn schroom en loopt door naar het politiebureau. Hij bepaalt exact het punt, waar hij altijd stond voor het betalen van de pacht. Recht voor hem, achter een houten tafel, zaten de landeigenaren. Plechtig wandelt Achmad heen en weer, hij doorkruist het gebied vanuit alle hoeken. Er is niets. De roze ochtendgloed beschijnt hem voor een deel, dat is alles. ‘Niets, helemaal niets’, schreeuwt Achmad. Uitgelaten als een jonge hond, holt hij naar de oostkant. Hij struikelt over de keien langs de weg en rolt de akkers op. De dauw op de aarde bevochtigt de wang. Achmad's ogen zuigen het landschap om hem heen in zich op. Hij wil uitroepen dat het van hem is. De woorden blijven steken in de dichtgeknepen keel. Het kolken van de rivier is het enige geluid. De stoppels op het veld prikken door de kleren heen. Het verbaast Achmad dat hij ze niet eerder heeft gevoeld. Hij sluit de ogen, het lukt niet, hij komt niet verder dan een grijs vlak; de kaart kristalliseert zich niet uit. Elke poging maakt de onmogelijkheid greep te krijgen op zijn eigen gedachten duidelijker. Hij tuurt langs de daken, de zandruggen en glooiingen. Ze zijn en blijven hetzelfde, hard en onvermurwbaar.