Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

Ontboezemingen van een balling
W.L. Idema

Op de negende dag van de Negende Maand van het jaar 817 bevond de dichter Bai Juyi (772-846) zich nog steeds in Xunyang (het moderne Jiuyang), waarheen hij in 815 was verbannen. De Negende Maand was in de traditionele Chinese kalender de laatste maand van de herfst. Op de negende dag van die maand besteeg men tezamen met familie en vrienden een hoge plaats. Daar aangekomen dronken de feestgangers, die kornoeljetakjes in het haar hadden gestoken, rijstwijn waarin bloesemblaadjes van chrysanten dreven. Geen wonder dan ook dat menig balling op deze dag verteerd door heimwee terugdacht aan zijn vrienden en het gelukkig samenzijn in vroeger dagen beschreef in een gedicht.

Nadat Bai Juyi in 799 in de Hoofdstad Chang'an (het huidige Xi'an, in de noordwestelijke provincie Shaanxi), was aangekomen, had hij in 800 en 802 met succes deelgenomen aan verschillende examens. Na een bijzonder examen in 805 was hij al spoedig benoemd tot censor, weliswaar in een lage rang maar in een functie die hem direct toegang verschafte tot de Keizer. Samen met vrienden als Yuan Zhen (Yuan Jiu, Weizhi) had hij de aandacht op zich gevestigd door zijn Confuciaanse activisme: vele misstanden aan het hof en in het rijk had hij niet alleen gehekeld in memories aan de troon (‘Nobele woorden in de Witte Tijger [hal], / Strenge vermaningen op groene biezen’) maar ook in volkse balladen, die een wijde verspreiding hadden gevonden. Na het overlijden van zijn moeder in 811 had Bai Juyi zich voor de voorgeschreven periode van rouw teruggetrokken in Xia-gui, een dorp even buiten de Hoofdstad aan de noordelijke oever van de rivier de Wei. Toen hij in 814 zijn loopbaan had hervat en benoemd was op een post in het huishouden van de Kroonprins (‘het Bowang-paleis’), was gebleken dat de vele vijanden die hij zich in vroeger jaren had gemaakt door zijn onverbloemde kritiek en arrogante levensstijl, hem nog niet hadden vergeten: de eerste gelegenheid die zich voordeed was aangegrepen om hem uit de Hoofdstad te laten verbannen. Bij degradatie was Bai Juyi benoemd tot maarschalk van Xunyang. De oude en welluidende titel van maarschalk was onder de Tang dynastie (618-906) gedevalueerd tot de aanduiding van een ondergeschikt plaatselijk bestuursambt zonder enige macht of invloed, en benoemingen op deze sinecures waren een geliefkoosde manier van het hof om critici de mond te snoeren.

Xunyang (de moderne stad Jiujiang, in de zuidoostelijke provincie Jiangxi) was gelegen

[p. 14]

Dürer

op de zuidelijke oever van de Yangzijiang of Lange Rivier (meestal kortweg ‘de Rivier’), bij de uitmonding van de Pen-stroom. (Het gedeelte van de Lange Rivier van het Dongting-meer of Zwarte Grassen-meer in de provincie Hunan tot voorbij Xunyang werd ook wel de Negensloot genoemd.) Ten zuiden van de stad verhief zich het Lu-gebergte, beroemd om zijn vele boeddhistische kloosters. Voor de lange en vermoeiende reis van Chang'an naar Xunyang had Bai Juyi vanuit de hoofdstad in zuidwestelijke richting de Qinling-keten en het Shang-gebergte moeten oversteken. Daarna had hij op de Han en de Lange Rivier over water kunnen reizen, via Xianyang en Xiakou. De tocht was niet zonder gevaren geweest omdat in 815 de troepen van Huaixi in opstand waren gekomen tegen de centrale regering, toen deze weigerde de opvolging van hun overleden bevelhebber door zijn zoon (‘de Huairebel’) te bekrachtigen - de opstand zou pas in de laatste maanden van 817 worden onderdrukt. De reis had Bai door het uitgestrekte grondgebied van de oude staten Chu en Wu gevoerd - Chu had de midden- en benedenloop van de Lange Rivier beheerst tot de derde eeuw v.Chr., terwijl de Wu-dynastie over hetzelfde gebied had geregeerd in de derde eeuw n.Chr., tot 280. In de ogen van de in het stroomgebied van de Gele Rivier geboren en getogen Bai Juyi was en bleef deze landstreek een wezensvreemd gebied, waar alles tegengesteld was aan de normen van de ware beschaving.

De ‘Ballade van het Zuidoosten’, door Bai Juyi gericht aan de vrienden van zijn jaren als veelbelovend student in de Hoofdstad en van zijn jaren als succesvol ambtenaar ten hove, begint met een lange opsomming van de tegennatuurlijke gewoonten en gebruiken van de plaatselijke bevolking in Xunyang en van de monsters en bovennatuurlijke krachten die in deze uithoek van de wereld het leven beheersen. Onze dichter kan zich niet voorstellen dat ooit iemand heimwee naar deze negorij gevoeld zou hebben - Zhong Yi was afkomstig uit de staat Chu, krijgsgevangen gemaakt door de noordelijke staat Jin uitte hij zijn heimwee in een lied; Zhang Han was een zuiderling die, in de eerste jaren van de vierde eeuw, na een kort verblijf in het noorden terugkeerde naar zijn geboorteplaats omdat hij zo verzot was op gefileerde zeebrasem, een locale specialiteit. Als vanzelfsprekend keren de gedachten van de dichter vervolgens terug naar de Hoofdstad. Als student waren hij en zijn vrienden vervuld van zelfvertrouwen. Ze vergeleken zichzelf met de legendarische dichters Yang Xiong (53 v.Chr.-18 n.Chr.) en Sima Xiangru (Ma, 179-117 v.Chr.), terwijl ze hun werken gelijkstelden met het beroemde ‘Dicht van de papegaai’ door Mi Heng (173-198). Hun onderlinge vriendschapsband vergeleken ze met de spreekwoordelijke vriendschap van Xiao Yu en Zhu Bo uit de eerste eeuw v.Chr. Als jonge ambtenaren hadden Bai Juyi en zijn vrienden ten volle genoten van het goede leven. Niet alleen hadden ze deelgenomen aan de vele festiviteiten van het hof met hun vertoningen van drakedansen en uitvoeringen van jongleurs, ook hadden ze tijdens hun eigen feesten het er goed van genomen met de duurste dranken en de duurste meisjes - de vier regels gewijd aan het gokspel van de heren (vanaf ‘“Bereden paarden” riepen we te stoppen...’) stellen de commentatoren nog steeds voor raadsels. Maar helaas hadden Bai Juyi en zijn vrienden door hun eigen arrogantie hun val onvermijdelijk gemaakt en waren zij verstrooid over alle prefecturen van het rijk. Na een korte beschrijving van de reis van Chang'an naar Xunyang besluit het gedicht met een bespiegeling over de macht van het lot (waaraan zelfs Confucius en zijn meest geliefde leerling Yan Yuan niet konden ontsnappen), klachten over de eigen gezondheid en een betuiging van blijvende vriendschap.

[p. 15]

Bai Juyi is in later eeuwen vooral bekend gebleven als een dichter die zeer bewust de grootste eenvoud van taal en directheid nastreefde. Volgens een latere, apocriefe legende las hij zijn gedichten eerst voor aan een oude ongeletterde vrouw en publiceerde hij ze pas wanneer zij ze zonder moeite begreep. Tegelijkertijd verlustigden hij en zijn vrienden zich in hun eigen virtuositeit in de gedichten die zij onderling uitwisselden. ‘Ballade van het Zuidoosten’ is daarvan een voorbeeld, niet alleen door de lengte maar vooral door de vorm. Het gedicht is namelijk een pailü. In deze vorm van poëzie gelden niet alleen zeer strikte regels voor de afwisseling van woordtonen (een aspect dat in een niet-toontaal als het Nederlands onmogelijk kan worden weergegeven), maar dienen bovendien alle regelparen, met uitzondering van het openingsregelpaar en het slotregelpaar, parallel van constructie te zijn. In het klassiek Chinees, waarin de woorden vrijwel steeds slechts één lettergreep tellen en verbuiging en vervoeging onbekend is, is de parallelle zinsconstructie vanouds een geliefde stijlfiguur geweest. De verplichte toepassing van de parallellie over meerdere regelparen in de pailü was tijdens de Tang dynastie (618-906) echter relatief nieuw, en Bai Juyi en zijn vrienden wedijverden wie de langste perfecte pailü zou kunnen schrijven. Niet voor niets vermeldt Bai Juyi trots in de titel van zijn gedicht dat zijn ‘Ballade van het Zuidoosten’ maar liefst tweehonderd regels, dus honderd regelparen, telt!

Als vertoon van virtuositeit in de maniakale toepassing van een stijlfiguur die in een Indoeuropese taal met zijn meerlettergrepige woorden, zijn verbuigingen en zijn vervoegingen niet met dezelfde precisie is weer te geven, lenen gedichten in de vorm van een pailü zich zelden voor een vertaling. ‘Ballade van het Zuidoosten’ is een van de uitzonderingen omdat het gedicht betrekkelijk weinig gebruik maakt van parallelle allusies en citaten en omdat het eerder een verhalend dan een beschrijvend karakter heeft. Bovendien is het interessant als een autobiografisch document: de voormalige sociale activist schetst een beeld van zichzelf als bon-vivant en levensgenieter.

Deze vertaling van Bai Juyi's ‘Ballade van het Zuidoosten’ is gebaseerd op de geannoteerde tekstuitgave in Wang Rubi ann., Bai Juyi xuanji (Shanghai: Shanghai guji chubanshe, 1980), pp. 200-216.