Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 3]

[509]

Rond de missieheuvel
A.L. Schneiders

Het is nog maar een nauwelijks gestolde wond in het woud, Nmummumbé, zo'n nieuwe hoofdstad in centraal Afrika, verordonneerd door de president en besteld bij een Frans architectencollectief met een vlotte babbel. In de koloniale tijd was er ook al een hoofdstad geweest, hier in de vallei tussen de zeven heuvels van de Ewondostam, maar dat had niet meer om het lijf gehad dan het koele witte paleisje van de gouverneur, een paar bescheiden regeringsgebouwen met open gaanderijen en golfplaten daken, wat pleinen en straten met brokkelige trottoirs en horden bedelaars, een Avenue Maréchal Leclerc en een Place Charles de Gaulle, en zelfs een Rue Narvik, een steil straatje dat leidde naar het abattoir, Niemand heeft mij kunnen uitleggen waarom een Rue Narvik. Ik weet dat daarginds gedurende enkele weken in het begin van de oorlog de Duitsers en de Engelsen elkaar hebben afgeslacht, maar ik heb nooit gehoord dat daar Fransen bij waren betrokken. Had deze vreemde naamgeving dan misschien met stokvis te maken? In West- en Centraal Afrika is stokvis een populair gerecht.

Intussen gromden en bonkten zich de bulldozers een weg door bergen rode aarde, voor nieuwe boulevards, banken en regeringsbouwen veel groter en mooier dan de oude, want jaarlijks komen er duizenden amtenaren bij. Het waren gedurfde ontwerpen, niet zonder originaliteit en goede smaak. Reusachtige kubussen, bijenkorven of honingraten van beton, brons, klatergoud en amberkleurig gerookt glas. In die hoeken waar het werk gereed was kon je zien dat het een imponerende stad kon worden, maar toch. Zijn onze steden langzaam uitgegroeid aan de hand van de behoeften van een burgerij en niet dan na hevig bombardement weg te denken, daarginds bestaat nog nauwelijks een burgerij en de bewoners van de dorpen, half verscholen in het omringende woud, merendeels kleine cacaoboeren, hadden niet kunnen vertellen wat ze met zo'n stad aan zouden moeten. Het was of Nmummumbé zo weer failliet zou kunnen gaan en worden weggehaald door de vlotte Franse architecten, of gesloten.

Bovendien is daar altijd de natuur, die het nog niet had opgegeven. Bij zware regen liepen lager gelegen gedeelten onder en werden modderige meren; licht en telefoon vielen uit bij de eerste donderslag. En dan kwamen een paar keren per jaar de sprinkhanen, zonder uitnodiging, van het ene moment op het andere, in zwermen, in wolken tegelijk. Even wonderlijk als dat natuurverschijnsel van uitzinnige verspilling was het vrijwel tegelijkertijd opduiken van duizenden jongens en jongetjes met emmertjes en flambouwen of zomaar vlammende kranten die zij rondzwaaiden om de sprinkhanen te doden of te verdoven. Een maaltje sprinkhaan was heel wat geld waard. Een onoverzichtelijk driemensioneel slagveld werd het dat uren woedde, en dat niet alleen van de sprinkhaan z'n tol eiste. Ieder jaar kwamen er ook wat van die jongetjes om, doordat ze zich verblind van jachtlust voor rijdende auto's stortten, en vooral door slangebeten in het hoge gras langs wegen en tussen de gebouwen. Waar al dit rumoer zeker niet doordrong, dat was op een terrein een paar kilometer buiten de stad in de westelijke heuvels. Daar, achter hoge hekken, bewaakt door militairen met honden werd langzaam maar zeker gebouwd aan het nieuwe presidentiële paleis. Niemand durfde daar luid over te praten, het zou twee miljard gaan kosten, drie miljard, ben je gek, wel vijf miljard. Het bleef bij fluisteren; de president had overal zijn ogen en oren, zelfs in de muren.

Wij woonden hoog op een heuvel aan de zuidelijke rand, daar waar de stad al overging in bos, cacaotuinen en een slingerend netwerk van roodbruine pistes. De ‘missieheuvel’ werd de onze genoemd, want allang voordat sprake was van een stad, hadden de missionarissen zich hier gevestigd, levend in wankel bestand met de plaatselijke Ewondochef. Tot een machtig bastion was de missie uitgegroeid: de Kathedraal van groenig uitgeslagen cementblokken, in de natte tijd aan de onderkant gespikkeld met rode modder-

[p. 4]

spetten, een groot complex van schaduwrijke, half open woon- en logeergebouwen, een eindje naar beneden de villa van de aartsbisschop onder de pauselijke vlag en nog wat lager de sportvelden en gebouwen van een grote jongensschool. Of het door de hitte kwam daar op die stoffige heuvel, of door het eigen katholieke geloofsritme, het was alsof bij ons het leven een kwart maat trager voort gleed dan elders in de wereld. Ook wel leek het alsof onze witte villa een gehoorschelp vormde voor alle verenigde klanken uit kerkwereld en heidendom. Flarden gezang uit de kathedraal, de heldere hardhouten balofoontonen uit een andere kerk ergens in de vallei onder ons, de hanige blikken trompetten van een Franse militaire mars op het exercitieterrein van de gendarmerie en altijd, uit een of ander quartier, trommelen en wild vlagend gezang rond een begrafenisfeest of een bruiloft of wat dan ook. Als alle andere klanken waren verstorven, ging dat nog door, de hele nacht, nacht aan nacht.

Dat was dus waar wij woonden, met ons vieren, dwz. Els en ik, de langharige tekkel Rusty en de aap, omringd door bedienden en waker Ali, een lid van de krijgshaftige Bamoen-stam. Nog niet zo oud kon Ali zijn, maar al zo kaal als een biljartbal was hij en zeer streng tegen onze bezoekers, al was dat niet onze wens. Niemand kon zomaar naar binnen, en het ontbrak er nog maar aan dat hij ze om hun papieren vroeg. Daarbij sprak hij hen, en ons trouwens ook, toe op een blafferige toon, Bamoen-Frans dat niemand helemaal verstond. Gelukkig nam hij er doorgaans genoegen mee dat men hem een poosje beleefd aanhoorde. Volgens een Afrikaanse vriendin van ons werkte hij zeker voor de geheime dienst, want de hele geheime dienst was van onder tot boven met Bamoen bezet.

Wie ik van die periode nog het meeste mis, dat is de aap. Nu en dan tracht ik om, zoals het behoort, meer verdriet te voelen over het verlies van familie, vrienden of bekenden, maar altijd is het diepste verdriet voor de aap. Ik had hem opgedaan in een dorp in het binnenland, een jonge aap naar binnen in de auto gegooid door een gierende marktvrouw. In het bos zetten kon niet meer, niemand anders wou hem hebben, en zo bleef hij bij ons. Je weet tevoren dat een aap zich niets laat leren, door en door anarchist, en dat een aap in particuliere gevangenschap altijd eindigt in chaos en verdriet, en zo ga je om met het dier in de loden zekerheid dat de dagen al geteld zijn. Overigens groeide hij als kool en z'n oefeningen en stunten werden steeds roekelozer. Onze langharige tekkel bereed hij als een dronken circusgast. Als de



hond daar genoeg van had, rende de aap over het terras, remde in een glijdende schaarbeweging over de gladde tegels en gaf de tekkel een behoorlijke trap met z'n achterpoten. In de late namiddag was hij bezig in de schemer van een hoge boom, dertig meter boven ons hoofd z'n dolle toeren draaiend om dan bliksemsnel langs een liaan naar beneden te schieten en op mijn schouder te springen. Al z'n avonturen eindigden meestal op mijn schouder, z'n armen om mijn hals en z'n ogen knipperend van slaap.

Op een dag kwam John, de chauffeur, mij z'n eigen aap tonen, een familielid van de onze, maar al zoveel groter, aan John's hand zo hoog als een flinke dreumes in een dikke jas van bont. Het was een rustig, laconiek dier, maar dat bleek maar schijn, want in één grote sprong was hij over de bougainville verdwenen, John erachteraan. Een half uur later waren ze terug. Hij had het al gedacht, ergens had een baby gehuild en daar kon de aap niet tegen. Hoe vaak al had hij z'n aap moeten weghalen uit z'n omhelzing van een schreeuwende baby. John; korte tijd later is hij in elkaar geslagen door een agent van de geheime politie toen hij per ongeluk op z'n bromfiets tegen de auto van een kolonel had geschramd. Hij was zo hard op zijn hoofd geslagen dat zijn bloederige scalp hem over de ogen hing. Ondanks al mijn bezoeken en brieven heeft hij ruim drie jaar vastgezeten. Een enkele maal mocht hij er later wel eens uit, en kwam hij langs op kantoor, onder geleide van een bewaker. Zijn wangen waren ingevallen, hij was bleek onder z'n zwarte huid en hij leek vreemd stil en verstrooid, hij

[p. 5]

was uit een andere, duistere wereld gekomen. Ik weet niet wat er met zijn aap is gebeurd. De onze heeft zich na een kort jaar verhangen aan een koord in zijn nachthok, een ongeval, is aan te nemen.

Natuurlijk woonden in onze buurt ook anderen dan de aartbisschop en de aap. Daar waren bijvoorbeeld Camille Ngu en zijn Franse echtgenote Yvette, met hun vier koffiekleurige zonen, een al armen en benen en rusteloze beweging, en hoofden in verhouding tot de rest zo klein als cricketballen. Ngu was schrijver en docent aan de universiteit, hij werd geteisterd door langdurige aanvallen van somberheid die hij bestreed met drank. Ik geloofde dat Yvette hem aanmoedigde bij ons op bezoek te komen, om er eens uit te zijn of zoiets. Zij was een heldere brunette maar wat precies en droog, het soort vrouw dat Ngu nodig had om uit de goot te blijven. Ik vond hem nogal langdradig met een neiging om sentimenteel te worden over de broederschap in de literatuur. Ook klaagde hij erover op de zwarte lijst te staan van de ‘sécurité’. Het was een slecht idee van mij geweest om, onder invloed van Yvette's grote ogen, hun zonen toestemming te geven van ons zwembad gebruik te maken. In nacht en ontij hoorde wij grote lichamen in het water plonzen en spetten, en bovendien hadden zij een slechte invloed op de aap, die nerveus en boos begon te dansen in zijn hok. Met Camille Ngu is het niet goed afgelopen. Enige jaren later toen wij al weer in een ander land woonden, hoorden we dat hij dood in een goot was gevonden, de hals afgesneden. Het zal een gewone vrouwenaffaire zijn geweest; de sécurité had wel een eleganter weg gevonden?

Betere vrienden waren Jean-Pierre en Michèle die onderaan onze heuvel woonden aan een pad naar een rumoerig quartier en

Verboden woorden
Van verschillende kanten kwamen aanvullingen op de lijst van ‘Verboden woorden’ (maartnummer). Wanneer nog meer lezers woorden en uitdrukkingen bedenken die in de lijst thuishoren, dan worden het er misschien voldoende voor een tweede aflevering in een van de komende nummers. Graag sturen naar het redactieadres, Raamweg 41, 2596 HN Den Haag.

met uitzicht op de grote morsige betonblokken van de universiteit waarvan de enige decoratie werd aangebracht door guirlandes van wasgoed langs de balkons. Zo rustig Jean-Pierre was, lang en vriendelijk als Prikkebeen, zo opgewonden Michèle. Beiden waren professor. Ze konden het goed met elkaar vinden buiten de momenten dat ruzie uitbrak over de zeven katten van Michèle. Dan ging Jean-Pierre voor een paar dagen het huis uit, om bij de missie te logeren of bij ons.

Via Jean-Pierre en Michèle leerden wij hun buurvrouw, buurmeisje, Damaris kennen. Zij noemde zich Damaris Wotro, maar ik geloof dat ze die achternaam zelf bedacht had, dat ze niet eens een achternaam had meegekregen uit het donkergroene gehucht waar ze vandaan was gekomen. Ze moet zich aan haar schoenveters naar boven hebben getrokken want in haar geboortestreek is helemaal niets dan bos en wat cacao en de enkele chimpansees die er nog niet zijn uitgeroeid. Eerst was ze uitgekozen voor een nonnenschool in de provinciehoofdplaats, die haar daarna naar het lyceum in de hoofdstad hadden gestuurd en ze had een beurs gekregen voor een administratieve opleiding in Frankrijk. Zoals de meeste geëvolueerde vrouwen daarginds, had ze zich het haar laten uitstrijken en modelleren, een paar lokken vielen over voorhoofd en ogen, ze was een zwarte Française geworden. Het opvallendste van Damaris was haar elastische, geruisloze gang, jazeker, zoals die van het luipaard. Haar Frans klonk wat omfloerst en donker en een beetje vragend, maar er leek geen twijfel aan dat ze haar eigen plan trok. Haar leergierigheid scheen in ieder geval onbegrensd te zijn. Bij onze Franse vrienden troffen wij haar meestal lezende aan, bij voorkeur liggend op d'r buik, op een bank of op de vloer. Toen ze later ook bij ons langs begon te komen, ging dat zonder veel plichtplegingen. Onze barse Bamoen-waker wond ze om de vinger, ze was er ineens, zo vanzelfsprekend als je bij elkaar binnen loopt in het dorp. Ik vond haar een aangename aanwezigheid, ook al omdat je meestal niet hoefde te praten; in de kortste keren had ze zich over een poef gevlijd en las: Tristes Tropiques, Simenon, Paris Match of wat er dan ook voor de hand lag. Nu en dan liftte ze met mij mee naar de stad en dan kreeg ik over haar problemen te horen, voorzover ik die al niet kende via Jean-Pierre en Michèle. Het grote probleem was dat ze geen kinderen kon krijgen, wat betekende dat geen enkele Afrikaanse man met haar zou trouwen terwijl ze als kinderloze vrouw ook geen enkele aanzien zou genieten in hun maatschappij.

[p. 6]

‘Zou het misschien lukken met een Europeaan, un blanc?’, vroeg ze mij een keer in de auto.

Wat duistere opwinding maakte zich van mij meester, hoewel er vermoedelijk geen bijbedoelingen waren geweest in haar vraag.

‘Met een blanc, zeg je? Waarom zou het met een blanc beter gaan dan met een zwarte?’

‘Ik weet het niet. Misschien zijn jullie sterker. Jullie eten beter, al die proteïne. Wij eten te veel van dat zetmeel. Ik zou het toch eens kunnen proberen?’

‘Ja, proberen kan altijd. Waarom niet’.

Ze zuchtte en peuterde in haar neus, een gewoonte waaraan ze nog een enkele keer toegaf en die zelfs de nonnen niet hadden kunnen uitroeien.

Zoals de meeste Afrikaanse vrouwen was ze zeer zakelijk, en ze had zich natuurlijk allang afgevraagd of er iets te halen viel uit ons programma voor kleine plattelandsprojecten, waarvan ze al had gehoord. Wat ik ervan vond een piste te financieren die haar dorp bereikbaar zou maken voor vrachtauto's die dan ook de cacao konden ophalen. Twaalf kilometer was er nodig. Ik vroeg me af of dat bij benadering zou kunnen uit ons maximum van vijftienduizend gulden, maar na een week kwam ze terug met het bericht dat ze het had gefixt. Een bulldozerdrijver die voor een Franse houtmaatschappij werkte, zou het werk voor het beschikbare bedrag uitvoeren.

‘Weten die Fransen al wat met hun bulldozer gaat gebeuren?’, vroeg ik.

Ze haalde de schouders op: ‘Dat is toch niet mijn probleem? Het is hun probleem en die kerels zijn trouwens rijk genoeg geworden van onze bossen.’

Dat was waar, ik hield het ook niet op die houtkappers. Denk alleen aan de chimpansees, het laatste overigens waar Damaris zich zorgen over zou maken.

Binnen de twee maanden kwam zij vertellen dat het werk voltooid was en dat ik met haar mee naar het dorp moest komen om de piste te openen. En zo reden wij weg op een warme zaterdagmorgen. Wij hadden meer dan 300 km voor ons langs moeilijke stoffige wegen en Damaris moest er op tijd zijn voor de laatste regelingen. Een elegant beige jersey pakje had ze aan, ze zag er heel charmant uit, maar toch op een beetje een boerse manier. Misschien kwam dat doordat ze onder dat Parijse pakje behoorlijk gespierd was of misschien doordat ze haar voeten iets te veel naar binnen zette. Hoe dan ook, het was feest en al dadelijk had zij van de Mercedes bezit genomen, knopjes en schuiven bedienend die mij nauwelijks nog waren opgevallen. De air conditioner blazend op volle kracht en zo ook de radio, de defroster van de achterruit, de mistlampen en de noodsignalen, want dat was veiliger in al dat stof. Met wat moeite wist ik al die systemen weer af te zetten en de radio op halve kracht.

‘Misschien laat ik mij kunstmatig een embryo inplanten’, zuchtte ze nadat we een tijdje zwijgend waren voortgereden.

‘Hoezo. Is het zo belangrijk voor je?’

‘Ja, zelfs mijn familie neemt mij niet au sérieux hoewel ze mij wel weten te vinden als ze geld nodig hebben.’

‘En je zou toch eerst een blanc proberen?’

‘Ja, dat is waar, maar het is niet zo makkelijk er één te vinden. Het moet ook niet de eerste de beste zijn, zo'n jonge wereldverbeteraar zoals ze hier rondlopen in kleren van ons volk, hu.’

‘Ja, dat begrijp ik.’

Wat zij ook wilde was van baan veranderen, want recent had ze een andere job gekregen die wel wat meer betaalde, maar die haar geen toegang meer gaf tot het afsluiten van universitaire contracten voor schilderwerk en ander onderhoud, contracten waarvan ze twintig procent in haar zak stopte. Ik vroeg mij al af hoe zij kwam aan die twee of drie stenen huisjes die ze bezat in het quartier. Zólang zat ik al in die streken dat die manipulaties eerder bijdroegen aan mijn bewondering. Als zij het niet had gedaan, had iemand anders dat geld opgestreken.

Wij schoten goed op, we kwamen door de hoofdplaats van het district, een stoffig plein, witte stenen huizen ook al rood bestoven, een kazerne onder de nationale vlag, het kantoor van de prefect. Ik was daar al eerder op bezoek geweest. Het enige wat ik mij ervan kon herinneren was dat een oude, grijze boy met een lange vliegenmepper om ons heen sloop, jagend op een bijzonder vette stroperige bromvlieg. Klap, mis, en daar begint het weer opnieuw, in tijgersluipgang, achter ons om, voorlangs en bijna struikelend over onze benen. Ik werd erdoor afgeleid van de conversatie maar de prefect scheen de boy helemaal niet te zien, er gewoon doorheen te kijken.

Het laatste deel van de weg hadden we het vermoeiende rode lateriet eindelijk achter de rug en deinden we over een breed zandpad onder een dak van hoge koele boomkruinen. Damaris woof naar de enkele voorbijgangers, die verbaasd opkeken en dan hevig terug wuifden. Kort voordat we bij het dorp waren aangekomen, wees ze op een in scheve hanepootletters beschreven bordje dat tegen een boom was gespijkers: ‘Le planteur évolué’. Even verder, vermoedelijk eveneens van de

[p. 7]

hoog ontwikkelde planter, was een soortgelijk bordje: ‘Ik bid dat de dief die vrijdag mijn fiets heeft gestolen, door de goeie god vergiffenis zal worden geschonken.’

Het dorp was niet meer dan twee rijen hutten en kleine stenen huizen onder een dak van geroest golfplaat, maar er waren al heel wat mensen op de been. Damaris bewoog zich wat ongemakkelijk op haar hoge hakken over de ongelijke grond, ze schudde veel handen en ging huisjes in en uit. Mij werd dat van haar grootvader toegewezen; er was een soort schuimrubber matras op de aangestampte aarde neergelegd. Verder was er niets, maar het was er rustig en koel. Tegen zonsondergang moesten we gaan baden in het stroompje dat door een vallei onder het dorp slingerde. Het was alsof de koning en de koningin van de Ewondo's te water werden gelaten. Bovenaan de helling werd de nieuwsgierige menigte tegengehouden, op een honderd meter afstand, maar toch nog met vrij goed zicht op de baders. Damaris bewoog zich op veilige afstand van mij verwijderd een eind stroomopwaarts, maar niet te ver om te kunnen zien hoe de laatste stralen van de ondergaande zon haar rug en billen deden opgloeien in een gouden glans, puur oud Ashanti goud. Ik kon mij voorstellen dat monomaner mannen daar hun hele leven achteraan zouden jagen, als ware het Het Gulden Vlies.

Na wat onoverzichtelijk heen en weer schuifelen, begon tenslotte het feest met het opentrekken van flessen en het schetteren van muziek uit een paar luidsprekers in de bomen. Geleidelijk groeide het aantal gasten, ook die uit andere dorpen. Ze kwamen in lange rijen aangelopen tussen de bomen, verborgen achter de lichtkring van hun petroleumlamp of zaklantaarn. Het werd drinken, zuipen en dansen, uren achtereen, de luidsprekers afgewisseld door twee mannen die op een trommeltje en een balofoon een aanstekelijk ritme sloegen, eentonig en toch geraffineerd verspringend. Dit was de eerste keer dat er electra in het dorp was, voor de gekleurde lampen in de bomen en voor de geluidversterking. Ze hadden er een Honda generatortje voor gehuurd. Oude vrouwen die nauwelijks meer konden lopen, swingden zowat rond, pompend met de armen zoals vroeger stoomlocomotieven deden. Zij bleven zo dicht mogelijk onder de luidsprekers, de gerimpelde armen ernaar uitstrekkend in theatrale gebaren en zelfs gesticulerend naar het ding in de boom. Misschien dachten ze wel dat de luidsprekers niet alleen spraken maar ook luisterden. In lange rijen swingden wij rond en rond de twee muzikanten. Het was niet mooi of kunstig, maar wel verdovend als wierook. Pas na een poos gaf ik mij er rekenschap van dat uit deze menigte hetzelfde vlagende gezang opsteeg als dat waarnaar ik lag te luisteren in mijn bed op de missieheuvel, maar dan van zo veraf, uit onbekende hoeken en gaten. Het zou mij niet verbaasd hebben als ik was wakker geworden in mijn eigen bed, deze droom al bijna vervlogen. Tegen middernacht kwam de prefect nog langs, de eerste keer dat hij het dorp met een bezoek vereerde. Toen moest ik ook een toespraakje houden; ik had het gevoel dat mijn woorden vaag en doelloos wegzweefden langs al die zwarte gezichten, flauw verlicht door de feestilluminatie in de bomen. Dat was anders met de toespraak van Damaris die een toverachtige metamorphose had ondergaan. Dat vragende, voorzichtig aftastende van haar Frans was ineens verdwenen, zij sprak als een vorstin tot haar volk, kalm en zelfbewust, in de Ewondotaal, een vriendelijke taal waarvan de klanken op en neer buitelen als druppels water over een rots in de stroom. Soms stelde ze op strenge toon een vraag, die dan beantwoord werd met een eenstemmig ‘Ja ja, zo is het.’ Het ging over kwesties van landbezit en het gebruik van de nieuwe piste. Dit palaver ging nog een tijd door en het was tegen drie uur dat het dansen weer kon beginnen. Half verlamd door alle soorten goedkope drank die ik naar binnen had geslagen, sloop ik naar mijn hut. Het moet al tegen de ochtend zijn geweest toen ik wakker werd uit mijn onrustige halfslaap door het piepen van de deur en het schijnsel van een lantaarn.