Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 45]

De liefde van Kousbroek
K.L. Poll

Rudy Kousbroek heeft een nawoord geschreven bij de vertaling van Ongecijferdheid, een boek van John Allen Paulos (uitgeverij Bert Bakker). Ongecijferdheid is ‘wiskundige ongeletterdheid’. De mensen die daaraan lijden staan niet alleen maar onverschillig tegenover de wiskunde en de natuurwetenschappen, maar, zegt Kousbroek, zij haten die exacte vakken ‘met een bittere en boosaardige haat’ en ‘een schrikbarende arrogantie’. Hij vindt het ‘een voorbeeld van aangeleerd gedrag, op de manier waarop bijvoorbeeld racisme dat is.’ Hun combinatie van onbekwaamheid en arrogantie doet hem denken aan officieren uit de Eerste Wereldoorlog, die hun infanteriesoldaten steeds maar weer opnieuw lieten uitmoorden door machinegeweren.

Hij heeft, zo schrijft hij, ‘huiveringwekkende voorbeelden’ bij de hand, en dan komt het: zo'n voorbeeld ben ik. Hij noemt mij ‘een goede vriend, wiens naam ik hier met de mantel der liefde zal bedekken, die vervuld is van allerlei (alfa-)opinies over de wetenschap.’

‘Opmerkingen van een vergelijkbare barbaarsheid over literatuur, muziek, beeldende kunst of de zogenaamde menswetenschappen zouden iemand totaal discrediteren (-)’.

‘Uit (zijn) opinies blijkt maar één ding en niet meer dan één, namelijk dat hij van de natuurwetenschappen, en vooral van de manier van denken die aan deze wetenschappen ten grondslag ligt, werkelijk niet het flauwste begrip heeft. Hij houdt het voor iets met computers en het ‘vergaren van blote feiten’.

‘Nu is dat op zichzelf al betreurenswaardig, maar hij heeft zich bovendien in zijn hoofd gezet dat “de alfa's” - dat wil zeggen hijzelf - “de rol van ketterd moeten spelen”, tegen wat hij noemt “de alleenheerschappij van het wetenschappelijk kennisideaal”; dat kennisideaal omschrijft hij als “het opslaan van feiten in computers”. Maar hij als alfa doorziet “het vergeefse, het ongerichte, het gulzige, het ondoordachte en ja, alles bij elkaar opgeteld het intens onnozele en kinderachtige van ongebreidelde kennislust” (zijn eigen cursivering): “kennis is voor de dommen”. Je kunt op hem inpraten als Brugman, maar je stuit op een muur, een muur waarvan de dikte is af te lezen aan een zinsnede als: “De alfa moet zulke ketterijen niet alleen op berispende, vermanende toon uitspreken, maar ook, af en toe, met een zekere vertedering, vermengd met minachting”.’

Toen ik dat allemaal las begon ik me licht ongemakkelijk te voelen, onder de liefdesmantel van mijn goede vriend. Hij noemt dan wel niet mijn naam, maar hij citeert uitvoerig uit het artikel ‘Kennis is voor de dommen’ dat ik in NRC Handelsblad geschreven heb en dat ook is opgenomen in de bundel De gouden lamp (onder de titel ‘Over het nut van onderwijs en wetenschap’). Hij maakt mij naamloos en herkenbaar.

Hij doet bovendien nog iets anders: hij ziet kans vrijwel elk citaat te vervalsen, door woorden weg te laten of toe te voegen, waardoor de lezer een geheel verkeerde indruk krijgt van wat ik betoogde.

Wat moet je beginnen met zo'n vriend? Zo'n kameraad die je in het openbaar boosaardig noemt, die je vergelijkt met een racist, die je beschouwt als barbaars, als schrikbarend arrogant en huiveringwekkend onbekwaam en, nog het verdrietigst van al, die je afschildert als alfa terwijl je een bèta bent? Moet je gaan terugschelden? Of moet je bij jezelf denken: die Rudy en zijn heilige wetenschap, ik zal hem voortaan wat ontzien. Ik ga een eenvoudige handleiding kopen waarin mij, zoals hij dat noemt, ‘de beginselen van wiskunde en de natuurwetenschappen’ worden uitgelegd.

Nee, ik doe het anders. Ik zal geduldig, in alle vriendschap en met veel overschrijven - nauwkeurig overschrijven - duidelijk maken waar het gewraakte stuk over ging. Niet over alfa tegen bèta, niet over wiskunde en natuurwetenschap, maar over onderwijs en wetenschap in het algemeen en over de literaire faculteiten in het bijzonder.

Ik schreef - en ik citeer hier de tekst uit De gouden lamp:

[p. 46]

De lusteloosheid op de universiteiten na alle bezuinigingen en hervormingen ‘wreekt zich ook in het onderwijs zelf. In de letterenfaculteit bijvoorbeeld, bij geschiedenis, bij Nederlands, bij Frans, Duits of Engels verschijnt zelden een boek waaruit een innere Reiz spreekt, zoals Jacob Burckhardt dat noemde, een gevoel van noodzaak, de wil om een idee te onderzoeken en zo scherp en beeldend mogelijk onder woorden te brengen. Het is gewoonte geworden neer te kijken op onderwijs en onderzoek te verheerlijken. Maar wat er dan aan publikaties te voorschijn komt is een eindeloze herhaling van al die morsdode, aangeleerde woorden, zoals strategie, discipline, structuur, thematiek, problematiek, realiseren, hanteren, clusteren, het gebrabbel waar ook de regeringsnota's vol van staan.’

(-)

‘Misschien, je weet het nooit, misschien gaat er nu wat veranderen - door de nood gedwongen. Misschien komen er behalve klaagzangen ook voorstellen, met andere denkbeelden over het nut van onderwijs en onderzoek en over de eigen rol van taal, kunst en geschiedenis.

‘Wir wollen ehrliche Ketzer bleiben’, zei Burckhardt. Een mooi motto. Eerlijke ketters zijn van oudsher niet geliefd op de arbeidsmarkt.

‘De ketters van de literaire faculteiten zouden een aanval kunnen ondernemen op de alleenheerschappij van het kennisideaal.’ In de eerste plaats uiteraard binnen die faculteiten zelf, zeg ik er nu maar bij, voor de slechte en onwillige verstaander. ‘Kennis is goed, maar smaak is beter. Feiten laten zich opslaan in geheugens van computers, standpunten moet je zelf kiezen. Er komt in ieder vak, en zeker in cultuurvakken’ - ik heb dat voor deze gelegenheid gecursiveerd - ‘een moment waarop uitbreiding van kennis bijzaak wordt - net als bij het inpolderen.’

(-)

‘Wie zich niet beperkt zal nooit iets behoorlijks schrijven, maken, organiseren. De wetenschappelijke houding kent geen grenzen - dat is haar zwakte.

De nieuwe ketters moeten zulke ketterijen niet alleen op een aanvallende toon uitspreken, maar ook, af en toe, met een zekere vertedering, vermengd met minachting. Zij blijven zich, natuurlijk, natuurlijk, ten volle bewust van het economische nut van kennis, de winst aan comfort, aan tijd, de ruimere horizon, uitstel van dood en ziekte - maar zij zien ook het vergeefse, ongerichte, gulzige, ondoordachte en ja, alles bij elkaar opgeteld, het intens onnozele en kinderachtige van de ongebreidelde kennislust.

En de schoolmeester dan? Die moet het toch van kennis hebben, kennis om over te dragen? Ja, ten halve. Als hij een goede schoolmeester is, zeker bij geschiedenis, taal en literatuur - maar ook bij andere vakken -, moet hij zijn leerlingen en studenten nog iets anders zien bij te brengen, namelijk inzicht in de waarde van een oordeel, van een persoonlijk standpunt. Niet noodzakelijkerwijs zijn eigen standpunt, hoewel ook dat mag. Gevoelig maken voor de waarde van een eigen oordeel en een eigen smaak - dat soort onderwijs ontneemt de oceanische veelheid van feiten hun schijn van onaantastbaarheid. Het voedt op tot zelfstandigheid en tot bescheidenheid, tot relativering.’

Bitter? Boosaardig? Racistisch? Arrogant? Onbekwaam? Huiveringwekkend? Barbaars?

Lieve vriend, je zegt maar wat.