Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

[p. 12]

De andere Islam

Onlangs verscheen na lang wachten toch nog onverwacht de Nederlandse vertaling van de Satanic Verses. Voor ons was dit aanleiding om kritisch stil te staan bij de affaire-Rushdie en de kwaliteit van de behandeling van deze affaire in de Nederlandse media. Het eveneens recent verschenen Rushdie-dossier zegt daar niets over. We moeten dan constateren dat de terechte opschudding rond Khomeini's fatwa aanleiding is geweest tot uitlatingen die maar al te gemakkelijk voedsel kunnen geven aan vreemdelingenhaat in het algemeen en haat jegens de Islam in het bijzonder.

Haat jegens de Islam is niet van vandaag of gisteren en werd al bestreden door de Utrechtse hoogleraar Hadrianus Reland (1676-1718): in zijn geschrift De nonnullis quae falso Mohammedanis tribuuntur (Over een aantal zaken die ten onrechte aan Mohammedanen worden toegeschreven) wilde hij de religie van de moslims schilderen ‘niet zoals zij zich door de nevel van de onwetendheid en boosheid van de mensen voordoet, maar zoals zij werkelijk in de bedehuizen en scholen van de Mohammedamen onderwezen wordt’ (onze cursivering). De pogingen van Relandus en vele islamologen na hem hebben niet veel uitgehaald: media en publiek geven nog steeds blijk van grote vooroordelen ten aanzien van de Islam.

Rushdie werd gepresenteerd als de ontdekker van de Satanische verzen en van het feit dat de profeet Mohammed een handelaar was. Deze gegevens zijn de moslims door de eeuwen heen bekend geweest en men kan ze ook in westerse handboeken over de Islam aantreffen. Voor het overgrote deel van het Europese publiek is door deze vermeende onthulling de Islam, waarvan men altijd al het idee had dat hij niet deugde, ontmaskerd; bijgevolg zal men alle moslims zonder onderscheid gaan zien als aanhangers van de verkeerde religie. Natuurlijk is Khomeini in de eerste plaats verantwoordelijk voor deze betreurenswaardige ontwikkeling die tot verwijdering tussen mensen en tot toename van discriminatie zal leiden. Maar ook onze intellectuelen of semi-intellectuelen brengen door hun generaliserende uitlatingen over de Islam het gevaar dat het grote publiek alle moslims over één kam gaat scheren dichterbij.

De gevolgen zijn al zichtbaar. Een ingezonden-briefschrijver (Volkskrant 8/3/89) laat weten: ‘Aan weinig dingen heb ik zo snel een hekel gekregen als de afgelopen weken aan de Islam’. Ronduit horribel is een in Amsterdam verspreid vlugschrift waarin onder meer gesteld wordt dat de enige goede moslims (‘allemaal sodomieten, in jurken als travestieten’) dode moslims zijn. Tamar (VN 25/2/89), van wie zich ‘een hartstochtelijk fundamentalisme heeft meester gemaakt’ en volgens wie ‘we van de islamieten die in ons midden leven zouden moeten eisen dat ze een loyaliteitsverklaring aflegden, waarin ze beloven in ons land ons geloof (in de democratische rechtsstaat en het onvervreemdbaar recht op vrije meningsuiting) te respecteren’, stelt in haar column islamieten (zonder nadere inperking) op één lijn met de fundamentalisten van de twee andere monotheïstische godsdiensten. R. Ferdinandusse (VN van dezelfde datum) citeert uit de rauwe reacties die hij heeft gehoord de kreet ‘Nuke the Mullahs’, welke hij typeert met de kwalificatie ‘de mooiste maar heftigste reactie die ik hoorde’ (cursief van ons). Hij lijkt met Tamar deel te hebben aan een en het zelfde Volksempfinden wanneer hij schrijft: ‘En wat onze “eigen” moslims betreft: tulband af, méédoen met ons en anders eruit. Ik weet, het kan niet, maar de woede zoekt een uitweg’. Gerrit Komrij (NRC 8/3/89) scheert alle moslims in Nederland over één kam en verzucht: ‘We hebben ze als stakkers verwend en krijgen ze als wolven terug.’

Ontdekt de zorgvuldige lezer bij deze en soortgelijke auteurs af en toe nog een zweem van genuanceerd denken en een terugdeinzen voor een onverbloemde ‘oog-om-oog, tand-om-tand’-houding, wij vrezen dat velen bij het kennisnemen van dit soort uitlatingen uit het oog zullen verliezen dat, hoewel elke religie, westerse niet uitgezonderd, haar religieuze fanaten kent, gematigden in de meerderheid plegen te zijn. Dit gaat zeker op voor de Islam; Khomeini's betreurenswaardige fatwa is niet representatief voor deze godsdienst. Terecht zijn we over die fatwa verontwaardigd. (Maar waar was de verontwaardiging van het Westen toen Iraq de oorlog tegen Iran ontketende? Is de verontwaardiging niet ietwat selectief, waar het Westen zich er toch op beroemt de hoogste morele standaard in de wereld te hebben?!)

[p. 13]

We willen hier met nadruk naar voren brengen dat niet islamieten maar fundamentalistische islamieten op één lijn gesteld moeten worden met fundamentalisten van de twee andere monotheïstische godsdiensten: in die islamitische landen waar fundamentalistische moslims niet de alleenheerschappij hebben is kritisch en verlicht denken over de Islam bepaald niet onmogelijk.

We menen er voor de juiste beeldvorming over de Islam goed aan te doen hier enige staaltjes van intern kritisch tot zeer kritisch denken over de Islam te laten zien. Wij beperken ons daarbij tot de moderne tijd, al is het verleidelijk gewag te maken van de kritische Arabische dichter Al-Ma'arrî (gestorven 1057 A.D.) die schreef:

Wellicht is hij die in de gebedsnis
bang maakt met een Koran-citaat
als hij die in de kroeg een drinklied zingt.
......
Geloof en ongeloof,
verhalen die worden naverteld,
een Koran die over ons wordt gesteld,
Evangeliën en Pentateuch:
Ieder volk heeft sprookjes die het waar acht.
Had ooit een natie de waarheid in pacht?

Ons eerste voorbeeld is het boek Awlâd Hârati-nâ (in het Engels vertaald met de titel Children of Gebelawi) van Nobelprijswinnaar '88 Naguib Mahfoez. Dit boek is een gedurfde allegorie over de profeten en het failliet van de door hen gestichte godsdiensten ten gevolge van het misbruik dat machtshebbers ervan maakten. Als boek werd het in Egypte verboden, maar de publicatie ervan als feuilleton in het semi-officiële dagblad Al-Ahrâm werd toegestaan. Enkele ruiten van het huis van de auteur sneuvelden, maar op zijn hoofd werd geen prijs gezet, behalve dan de Nobelprijs, waarvan de toekenning door Egypte uitbundig werd gevierd. Natuurlijk zijn we pas echt tevreden als een boek in Egypte niet aanleiding is tot molest en vrijelijk gedrukt kan worden.

(Inmiddels vernamen wij dat ook Mahfoez van Shi'itische zijde met de dood is bedreigd. Dit laat echter onverlet het feit dat deze intellectuele moslimse auteur in een soennitische context relatief ongestoord heeft kunnen werken - en door talloze vooruitstrevende moslims gelezen en bewonderd wordt.)

Een wat extremer voorbeeld van intern kritisch denken over de eigen religie is het volgende. In 1969 verscheen in Beiroet onder de titel Naqd al-Fikr Al-Dînî (Kritiek van het religieuze denken) een bundel van eerder in culturele tijdschriften gepubliceerde gewaagde, om niet te zeggen godslasterlijke, artikelen van de hand van de hoogleraar in de filosofie Dr. Sâdiq Jalâl al-'Azm. In dit boek zaagt al-'Azm een poot onder de stoel van de Islam weg. Hij doet dat ondermeer door, met gebruikmaking van argumenten die ontleend zijn aan de bronnen van de Islam zelf, aan te tonen dat Satan het slachtoffer is van Allah's arglist, dat wij derhalve groot onrecht doen door Satan te verguizen, dat wij met deze dieptragische figuur groot medelijden moeten hebben en hem de naam ‘engel’ moeten geven! Dat hiermee het traditionele bouwsel van de Islam in elkaar stort, zal de seculiere westerse lezer niet onmiddellijk duidelijk zijn. Wij zullen dit punt daarom nader uitwerken.

Het komt hierop neer: de Koran leert ons dat Allah, God dus, na Adam uit klei geschapen te hebben, de engelen bevel gaf zich voor Adam neer te werpen. Satan weigerde omdat hij zich hoger achtte dan Adam (hij was zelf uit vuur geschapen). Zijn weigering was voor God aanleiding hem uit het Paradijs te smijten, hem zo de gelegenheid gevend het kwaad over de wereld te verbreiden. Al-'Azm: ‘Kennelijk gaf God de opdracht zich neer te werpen voor Adam om Zijn engelen op de proef te stellen, zoals Hij later Abraham en Job op de proef stelde. Maar waarom stelt God Zijn engelen en Zijn dienaren op de proef terwijl Hij alwetend is en kennis heeft van al wat zij tonen en verbergen [vrij naar Koran 3:29]. Aan welke eigenschap moeten we deze neiging van God om schepselen op de proef te stellen toeschrijven? Is er een godsdienstige rechtvaardiging voor de discrepantie tussen Gods bevel en Zijn wil? Satan was uiteraard geheel onderworpen aan Gods almacht en wil, dus waarom gooide God hem uit het Paradijs?’

Met andere woorden, God wist in zijn alwetendheid op voorhand dat Satan niet zou gehoorzamen. God beval enerzijds Satan zich neer te werpen voor Adam, maar hij wilde anderzijds dat Satan ongehoorzaam zou zijn, want als God had gewild dat Satan zich werkelijk neerwierp, dan had deze dat onmiddellijk gedaan, immers geen schepsel is bij machte zich aan de goddelijke wil te onttrekken! Satan kón dus niet gehoorzamen, in weerwil van Gods bevel!

Al-'Azm vervolgt: ‘Wanneer God schepper is van alle dingen en Zijn schepselen tot goed en kwaad voorbeschikt, waarom wil Hij dan dat de mensen geloven dat Satan de oorzaak is van het kwaad en de ongehoorzaamheid, en stelt Hij hem verantwoordelijk voor degenen die Hij zelf geschapen heeft tot het kwade en door wier handen Hij zelf het kwaad teweeg brengt? Ik meen dat de god-

[p. 14]

delijke eigenschap welke wij zoeken ter beantwoording van deze vragen is: Gods arglist. God behandelde Satan met arglist, want uitwendig gelastte Hij Satan zich neer te werpen voor Adam, maar inwendig wilde Hij dat Satan ongehoorzaam zou zijn aan het bevel, teneinde over een voorwendsel te beschikken om met hem te doen wat Hij wilde en Zijn besluit aan hem te voltrekken. Als God niet dit voorwendsel had gebruikt en Zijn dienaren wel hadden moeten geloven dat God alle eeuwigheid Satans ellendige lot had voorbeschikt, dan hadden zij daar met hun verstand niet bijgekund en dan waren zij ongelovig geworden aan Gods rechtvaardigheid en Zijn genade.’

Al-'Azm trekt zijn redenering consequent door naar de Profeten en de geopenbaarde godsdiensten, inclusief de Islam: ‘Hoewel God vanaf alle eeuwigheid heeft vastgesteld wie de lieden van het paradijs en wie de lieden van de hel zijn, heeft Hij profeten en boeken gezonden en die gevuld met geboden en verboden, en Hij heeft daarin onderscheid gemaakt tussen wat geoorloofd is en wat verboden is. Hij deed dat om Zijn dienaren duidelijk te maken dat hun geluk en verdoemenis afhangen van hun gedrag en hun vrije wil bij het volgen van Zijn profeten en het handelen naar Zijn wetten: op die manier zullen zij geen argument tegen God hebben met betrekking tot het lot dat Hij voor hen heeft voorbeschikt en het feit dat Hij “laat dwalen wij Hij wil en rechtleidt wij Hij wil” [o.a. Koran 14:4], zonder verantwoordelijk te zijn voor wat Hij doet, terwijl zij wél verantwoordelijk zijn: “Niet wordt Hij ondervraagd over wat Hij doet, maar zij zijn het, die ondervraagd worden” [Koran 21:23]. Dit betekent dat het zenden van godsgezanten, de openbaring van boeken, het onderscheiden tussen geoorloofd en verboden niets anders zijn dan middelen voortgekomen uit Zijn arglist, ten einde Zijn wilsbeschikking ten aanzien van Zijn dienaren te kunnen uitvoeren. Hoewel God Goed én Kwaad geschapen heeft - er bestaat een Overlevering van die strekking - heeft God het in Zijn arglist gewild dat Zijn dienaren niet daarin zouden geloven, maar misstappen zouden toeschrijven ofwel aan zichzelf (zoals Adam deed toen hij zei: “Onze Heer, wij hebben onszelf onrecht gedaan” [Koran 7:23] ofwel aan verleidingen van Satan, daarentegen Goedheid, Rechtvaardigheid en Genade zouden toeschrijven aan God. Bovendien is het vanuit praktisch oogpunt maar goed voor de mensen dat zij in het algemeen geloven dat God een vijand heeft, Satan genaamd, die de bron is van het Kwaad en van de zonden, want als zij wél zouden geloven dat God de bron is van hun ellende en van de rampen die hen van alle kanten treffen, dan zou hun verstand deze waarheid niet kunnen verduren en dan zouden zij hun verstand verliezen en ongelovig worden aan God en Zijn genade.’

‘Welnu,’ zegt al-'Azm, ‘Satan heeft Gods wil perfect uitgevoerd! En van alle engelen was hij de enige die weigerde zich neer te werpen voor iemand anders dan voor God, zich aldus onthoudend van afgodendienst. We moeten hem daarom het predicaat “engel” teruggeven en ophouden hem te overladen met verwensingen en hem te beschouwen als verantwoordelijk voor alles was lelijk is: amnestie voor Satan!’

Al-'Azm spreekt als zijn overtuiging uit dat Satan uiteindelijk door God zal worden beloond, zoals ook Abraham en Job na hun beproevingen beloond zijn. Het ontgaat al-'Azm uiteraard niet dat tal van Koranverzen, waarin tegen de euveldaden en influisteringen van Satan wordt gewaarschuwd, hun betekenis verliezen. Al-'Azm illustreert wat hij noemt ‘de tragedie van Satan’ aan de hand van citaten uit een filosofische vertelling van de Egyptische auteur Tawfîq al-Hakîm, die over Satan dezelfde denkbeelden heeft. De lezer treft elders in dit nummer een vertaling aan van al-Hakîms vertelling van de hand van onze collega-arabist R. Otten. Ook deze vertelling is weer een staaltje van verlicht denken dat de Islam zelf heeft voortgebracht.

Al-'Azm heeft zich nog tal van andere boude beweringen veroorloofd, bijvoorbeeld de bewering dat de god van de christenen onmogelijk gelijk kan zijn aan die van de moslims, aangezien de laatsten de goddelijke drie-eenheid, de menswording van gods zoon en zijn kruisdood fel afwijzen. Dit nu is een uitspraak waar een land als Libanon, dat meer dan welk land ook behoefte heeft aan de dialoog Islam-Christendom, bepaald niet op zit te wachten. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat al-'Azm voor de rechter werd gesleept op beschuldiging van het bewust aanstichten van onenigheid tussen de verschillende geloofsgemeenschappen in Libanon. Want, hoewel de Libanese grondwet vrijheid van meningsuiting garandeert, dát is bij de wet verboden. De rechtbank was evenwel van oordeel dat al-'Azm's Kritiek van het religieuze denken een wetenschappelijk werk was en dat de auteur niet het bewust aanstichten van onenigheid tussen de verschillende geloofsgemeenschappen ten laste gelegd kon worden. De auteur werd dus vrijgesproken en zijn boek werd niet

[p. 15]

verboden, integendeel, het verscheen met de integrale tekst én met alle belangrijke processtukken in een aanhangsel! Wij maakten gebruik van de vijfde (!) druk van 1972.

Wij hopen met deze enkele voorbeelden duidelijk gemaakt te hebben dat het de Islam en de Arabisch-Islamitische cultuur niet aan kritische geesten ontbreekt en dat in sommige landen deze geesten de gelegenheid krijgen hun stem te laten klinken. Er is dan ook geen reden voor de opvatting dat de godsdiensten Islam en Christendom in dit opzicht zo wezenlijk van elkaar verschillen. Het is zeer wel denkbaar dat, in weerwil van fundamentalistische (in de zin van fanatische en anti-westerse) stromingen, het eind 19de eeuw ingezette proces van modernisering van de Islam bij grote groepen van moslims zal doorgaan, met als uitkomst een positie van deze godsdienst in de meeste Islamitische landen welke analoog is aan die van het christendom in de hedendaagse westerse wereld. In deze richting wijst de uiterst gematigde reactie op al-'Azm's boek van een islamitische autoriteit in Tripoli die schrijft: ‘De denkbeelden die al-'Azm in zijn Kritiek van het religieuze denken ontvouwt, verdienen het, of zij nu juist zijn of niet, door ons overdacht te worden.’

De affaire-Rushdie heeft ons hardhandig herinnerd aan een van de potentialiteiten die godsdienst (elke godsdienst!) in zich sluit. In de betogingen tegen de romancier hebben vooral zij zich gemanifesteerd die zelf geen toegang hebben tot de pen als uitdrukkingsmiddel. De Arabisch-Islamitische wereld telt echter vele intellectuelen die wel degelijk met de pen en de rede vaardig zijn. Dit feit is in de westerse media onvoldoende naar voren gekomen. Onze verwachting is dat het uiteindelijk deze intellectuelen zullen zijn die het toekomstig gezicht van de Islam zullen bepalen - al zal er, zolang er een godsdienst is, ook een Veluwe zijn.

De ongewenste nevenverschijnselen mogen ons niet blind maken voor het feit dat aan de wereldgodsdiensten, de Islam niet uitgezonderd, veel van het goede en mooie in deze wereld te danken is. Een zeker respect voor de aanhangers is dan ook op zijn plaats.

Drs. Nadia E. Tortel-Hamidi

Drs. Badou Jabir

arabisten