Hollands Maandblad. Jaargang 1989 (494-505)

Journaal tot in Frankrijk
J.J. Peereboom

Geen levensomstandigheden zijn te verkiezen boven op een zomermorgen in korte broek lezen bij een open raam waardoor de westen wind binnenvalt, zodat een linker onderbeen dat horizontaal op de rechterknie ligt koel aanvoelt aan de hand, terwijl het warm is van binnen.

Als dat in een drankje kon worden nagebootst zou ik het liever drinken dan Islay malt of Pomerol. Alleen zouden er uitsloverige artsen opstaan aan de Universiteit van Nebraska, met een rapport over gevaar voor kanker bij geregeld gebruik van zomermorgenlucht. Wel zouden enige jaren later artsen van Tel Aviv of van Perth aantonen dat deze lucht de kans op hartkwalen vermindert, maar dan was de aardigheid eraf.

Ondervindingen laten zich niet oproepen. Volgens sommige levensminnaars hoort het zo; de dosering is van nature goed, zodat wij ook geen haar gelukkiger zijn nu wij aardbeien kunnen kopen in december. Ik geloof er niet veel van. Als er drie keer zoveel mooie meisjes door Amsterdam liepen zou het fietsen nog verre van eentonig zijn; als koele zomermorgens drie keer zoveel voorkwamen zou ik spreken van vooruitgang.

Mijn daagse gevoel over al het schrijven wat ik tientallen jaren gedaan heb is dat het even goed zo niet beter ongedaan had kunnen blijven. Al die werkjes en langere werken zijn uitgelopen in het droge als woestijnrivieren. Er voorbij is alleen zand, en daar stommel ik verder, verkeerd gekleed voor de woestijn natuurlijk, en bijna uitgestorven. Treurig hoor, maar het doet er weinig toe. De wereld en ik waren niet op elkaar afgestemd; wij zullen elkaar niet missen.

Bij verrassing heb ik er soms plezier in, zo'n onberekenbaar samenstel is de mens. Eergisteren lag ik op de divan tweehonderd pagina's van mijn oude journalen te doorzoeken naar een citaat dat voor de aankondiging van een lezing over biografieën moest dienen en vond er geen. Toch werd ik goedgestemd. Alles was herkenbaar, naar waarheid genoteerd, zo vertrouwd als oude bezittingen uit een kist op zolder, en nog onbestoft en onverkleurd. Toen ik verder zocht in Een man aan de deur wat een roman is, geen journaal, was de ervaring net zoiets. Al kwam er geen reden aan het licht waarom die dingen geschreven hadden moeten worden, er bleek er evenmin een waarom het verhin-

[p. 38]

derd had horen te zijn - geen vervalsing.

Een andere proef om ze aan te onderwerpen zou zijn, niet er doorheen bladeren maar ze indringend lezen en bedenken hoe het er anders had kunnen staan. Dat zou minder opwekkend werken; maar toen ik een geschikte tekst gevonden had heb ik de boeken meteen teruggezet in de kast.

Na mijn oefeningen gedaan te hebben 's ochtends zit ik soms een poosje op de vloer te peinzen of niets te doen, met de armen om mijn knieën geslagen.

In die houding moet ik helaas vaak denken aan de foto die R. van mij gemaakt heeft in Hyde Park vijf-en-twintig jaar geleden. Daar zit die figuur zo op het gras, in een ruitjes-overhemd, met zijn wangen iets opgetrokken om de zon uit zijn ogen te houden; niet bepaald een dikkerd maar een zware constructie, en een zwaar hoofd, en door de zonwerende uitdrukking op zijn gezicht het toonbeeld van een man zonder rol in de maatschappij maar met veel opvattingen, die hij spuit tegen zijn vrienden of kennissen en zijn aangepaste echtgenote.

De gedachte aan de foto verstoort de rust van het zitten. Het is meteen tijd om op te krabbelen, voor het thee zetten en het scheren; behalve dat er uitstel verkregen kan worden als ik achterover ga leunen op gestrekte armen, met de handen op de vloer schuin achter mij. Die houding vertegenwoordigt een andere geestesgesteldheid, open voor de wereld, voor de wolken en de boomkruinen als het in een park was, en voor een paar mensen die erbij zouden staan, zeggende schiet-je-nog-eens-op.

Het tafereel lijkt goedgemutst. Misschien zou het tegenvallen op een foto; en de houding is er niet een om lang in te blijven zitten.

Dus dan komt de dag op gang.

De laatste maanden begon het erop te lijken dat de levensvreugde waar ik vroeger op kon rekenen voorgoed verloren was. Alleen nog enkele jaren scheidden mij van de mismoedige oude heertjes met de blik naar binnen gericht die op straat voorbijkomen, bijna aan het eind van levens waarin niets vervuld is laat staan meegevallen. Van stemming waren wij al gelijk.

Sinds ongeveer het afgelopen weekend verschillen wij weer. Bij het raadplegen van mijn geheime levensgevoel word ik lachlustig net als vroeger. Wat er ook vreselijk is in de wereld, niet mijn lot.

Hoe zou het komen? Het doet er niet toe, behalve als ik in de toekomst misschien de gunstige omstandigheden zou kunnen aanmoedigen. Een paar aardige opmerkingen van mensen de laatste dagen, en een ochtend meer geconcentreerd werken dan anders: die hebben bijgedragen, maar waarschijnlijk is de grootste factor mijn geleidelijke herstel van een verkoudheid. Wat een grap van de natuur is dat, de euforie van de herstellende zieke. A.G. die jarenlang suicidaal gestemd was had nog één goede periode toen hij bijkwam van een mislukte aanslag op zichzelf; enige maanden later deed hij het beter.

Met een neus nog snotterig en een scheurende hoest voel ik mij bereid om de armen uit te steken naar de toekomst. Zullen we dat eens doen? Geen sprake van. Ik ga wandelen langs de kade, en kijken naar de eenden en de honden.

Het verheugt mij te kunnen beweren dat als iemand niet weet wat hij ergens over zal zeggen of schrijven en hij gaat een tijd zitten nadenken, dat er dan iets bij hem opkomt. Dit verschijnsel wordt benut door mensen die redevoeringen moeten houden, en lezingen en artikelen schrijven. Sommigen hebben het vaak beleefd en toch komt als zij ervoor gaan zitten de gewaarwording van vroeger terug: ik heb absoluut niets mee te delen. Na een half uur hebben zij drie ideeën bedacht; na nog een half uur zeven, en dan kost het moeite om de eerste drie vast te houden; daarna komt het uitdunnen.

Het is verheugend dat er uit een hoofd iets te voorschijn gehaald kan worden dat er niet bij voorbaat was maar door innerlijke manoeuvres tot stand komt. Eigenlijk is het een wonder, iets prachtigs; tegelijk zou het verheugend zijn als het niet hoefde.

Er zou meer tijd ter beschikking staan in een leven zonder nadenken. Men wist iets, of men wist het niet; men had iets te zeggen, ja of nee, en men zei dat, of men zag ervan af. Zo hoort een mens te zijn. Dat wij gewoonlijk in onze redevoeringen en artikelen doen of het inderdaad zo gaat is zakelijk gemotiveerd doordat niemand wil weten van de moeite die wij ons gegeven hebben; maar wij zouden werkelijk moeten zijn zoals wij ons voordoen, sneldenkers zoals er sneltekenaars bestaan en rekenwonderen.

Als het zo ging kregen wij ruimte voor allerlei andere bezigheden. Met de streken van een brein dat zich niet laat richten, en als het eindelijk gericht is doorslaat en in een cirkel gaat suizen, steeds langs hetzelfde punt hetzelfde punt hetzelfde punt, en als het daaruit vrijkomt een uitschieter maakt naar een punt waar het niets te zoeken heeft en moet worden teruggeroepen als een hond: met zulke geestelijke vermogens hebben wij geen kans tegen het heelal.

[p. 39]

Er is een bevriend echtpaar afgevallen, de B's, die vonden dat wij te weinig belangstelling voor hun interesses toonden of zo. Het gaat door: sommigen vallen af, anderen komen erbij.

Het blijft moeilijk aanvaardbaar. Zullen wij toch nog elkaars laatste uren begeleiden? O nee, dat kan moeilijk. Een van beiden dan? Waarschijnlijk zien wij ervan af. Wij hebben elkaar weinig te zeggen, en het kan ons niet genoeg schelen. Wat een tegenvaller. Vroeger bestond de illusie dat achter onze omgangsmaskers onze ware gevoelens leefden en dat wij daaruit konden putten in een crisis.

Dat is niet zo. In de ruimte achter de maskers liggen wat hoopjes ergernissen, over wat de mensen gezegd hebben of waar ze aan hadden horen te denken; verder is het er leeg, als een grote onverkochte fabriekshal. Wie er met een bericht van een sterfbed aankomt zoekt tevergeefs naar iemand die het in ontvangst wil nemen.

In sommige opzichten is het een geluk dat de mensen weinig met elkaar te maken hebben. In mijn deel van Amsterdam Zuid woonden voor de oorlog veel joodse families. Af en toe denk ik aan de oproepen en de verzamelplaatsen, de treinen en de kampingangen, de douches en de gaskamers van hun vernietiging. Tegelijk slaat een vrouw in een raam aan de overkant een tafellaken uit en een jongetje op de stoep vermaant zijn hond; als het zaterdagmorgen is komt een latere generatie joden voorbij op weg naar de synagoge om de hoek, met baarden en zwarte hoeden.

Dat kan eigenlijk niet. De wereld had afgelopen moeten zijn na 1945; of er had een ingrijpende loutering toegepast moeten worden, waarna niets meer als vroeger was; maar alles is weer zorgeloos, behalve voor mensen die het moeilijk hebben met zichzelf. Wij zetten ons overal overheen, en hoeven niet eens ons best te doen.

Een doordringende ronk achter de wijngaarden van Vosne-Romanée kondigde de komst aan van een eenmans helicopter. Hij vloog laag, en zakte nog lager boven de beneden-

[p. 40]

grens van een van de akkers, zodat het leek of de piloot met zijn teen de struiken had kunnen aanraken.

Vandaar gromde hij over het hellende terrein naar de bovengrens met een wolk insecticide achter zich aan; keerde, en kwam enige meters naar rechts terug, weer met een wolk; en op, en neer, tot het hele land besproeid was.

Ik had het niet eerder gezien, alleen de sproeiwagentjes op hoge poten waarmee ze tussen de struiken doorrijden. De druppelschermen uit de lucht zien er dodelijker uit; ik hoop dat ze niet naar voren dringen in de herinnering als over een jaar of tien iemand zo gul is om een Vosne-Romanée te schenken.

Laat de herinnering zich liever richten op de sproeihelicopter als een ding in een droom van verontrustende inhoud. Vliegende monsters laag over het land; ronkende monsters; wij wisten niet waar ze voor kwamen, en konden ons niet verweren.

Jullie wisten heel goed waar ze voor kwamen! Jawel, in een bepaald opzicht; maar ik zette de auto af en staarde naar twee gedaanten van de werkelijkheid.

Op een landje met schaduwrijke bomen aan de Rhône tegenover Vienne kwam een sportieve grijze man in zwembroek aanlopen die ‘Bonjour’ zei, aarzelde tussen drie grote stenen aan de oever en van de meest geschikte de rivier indook.

Een meter of vijf van de kant lag aan een boei gemeerd de motorboot van de plaatselijke waterskiclub. Daar zwom hij heen, greep twee uitsteeksels aan de achtersteven en hees zich omhoog.

Nee, hij hees zich niet omhoog. Het ging niet. Hij probeerde een andere greep, aan andere uitstekende punten, en weer andere, en nog eens. De boot zakte telkens even opzij of naar achteren, en bleef onbemand.

De voorsteven stak hoger uit het water en leek moeilijker te beklimmen, maar daar richtte hij zich in de tweede plaats toch op, van links en van rechts en pal van voren. Misschien zou het midden aan een zijboord beter gaan? Dat lukte evenmin, niet aan onze kant en blijkbaar ook niet aan de andere, waar hij onzichtbaar was op af en toe een hand na.

Toen bleef het een tijdje stil. Was hij vermoeid of erger: uitgeput? Er staat een sterke stroming in de Rhône, en de mistral woei mee in dezelfde richting. De baignade is er interdite, niet voor niets.

Was er geen beweging meer; of wel weer?

Eindelijk werden de pogingen hervat, en nu lukte het. Of toch niet? Nog één ruk; en jawel, hij was aan boord. Hij nam het kontaktsleuteltje dat aan zijn halssnoer hing, en de motor startte meteen.

Een aardig vak, de hele dag in zwembroek, op en neer over de Rhône in de wind en de zon, met gespannen meisjes achter je aan.

Een aardig vak, inderdaad; maar niet zo makkelijk als de leek soms denkt.

L. is, nog niet oud, overleden aan een hartaanval een maand of zes geleden. Wij kenden elkaar ternauwernood; hij had geloof ik weinig waardering voor mijn werk, en ik nam zelden de moeite om het zijne te lezen.

Ik dacht aan hem aan het eind van de middag in de auto rijdend op de slingerende weg hier door het dal in Frankrijk, waar het rook naar zon en brem en de boodschappen op de achterbank. Hij was een dieper gewortelde francofiel dan ik, maar nu is hij dood en ruikt niets meer. Wat heb ik voor recht om van berg en dal te genieten en aan hem te denken als hij verstomd is! Overleven heeft geen waarde. Allerlei derderangs figuren hebben langer bestaan dan de besten.

Zo zal het nog een tijdje doorgaan. Steeds meer vrienden en bijfiguren verdwijnen uit het landschap, terwijl ik voortrijd in het avondlicht. Het enige wat eraan gedaan zou kunnen worden is ze terugroepen in een autobiografie. ‘Wij kenden elkaar ternauwernood; hij had geloof ik weinig waardering voor mijn...’ Daar onderscheidt de lezer dan een man met een bijzondere smaak.

Hier blijft alles altijd hetzelfde, zei de agent voor de Mutuelles du Mans, eenzaam in het achterkantoortje achter zijn voorkantoortje. Hij zal tegen de veertig lopen; hij beweegt zich alsof hij een heel leven voor zich heeft, en lacht welgemoed.

‘Kansen voor verzekeringsagenten zijn er eigenlijk niet. Ik zou mij misschien kunnen associëren, maar men maakt geen contacten in zo'n klein stadje, en ik ken haast geen collega's! Nee, ik zie nergens uitkomst. Ik kan een cursus volgen, maar dat kost geld en wanneer vind ik er de tijd voor? Ik zou een vervanging moeten regelen, dat is ook niet eenvoudig. En ik ken geen talen. Als ik Engels leerde zouden zich meer mogelijkheden openen, maar het is niets voor mij, daar heb ik geen zin in. Ach nee, ik heb weinig hoop. Voor jongeren tegenwoordig, weet u, is er niets te vinden. En ik heb zeer onbevredigend werk! In zo'n klein gat, ik weet alles allang.’

Als wij konden regelen dat het huis waar wij logeren afbrandt van de winter, zou dat leven brengen? vroeg ik.

‘Nee, daar heb ik als agent niets aan! Wij

[p. 41]

verdienen niet aan uitbetalingen. Alleen de experts, die worden er rijk van, die moeten het allemaal taxeren!’.

Misschien kon hij expert worden?

‘Geen sprake van! Daar is kennis voor nodig, van de bouw en van bouwmaterialen en van alles.’

Meneer, ik wens u het beste; wel is het heerlijk koel in zo'n achterkantoor, ook op een lome warme dag.

‘Dat is waar, zeer goed, het zijn de dikke oude muren die het verzekeren!’ Hij maakte lachend een gebaar in de richting van een der muren terwijl hij opstond, en wij namen afscheid met een stevige handdruk.

Misschien heeft hij Russisch bloed in zich, of zijn levensgevoel laten beïnvloeden door de Russische roman.

Op gevorderde leeftijd kijk ik nog steeds met bewondering toe als een groepje van drie gasten op hun tafel in een Frans restaurant een rest wijn van drie vingers hoog achterlaat in de fles. Dat hebben wij nooit gedaan. Het maximum moet er uitgehaald worden, alleen de droesem mag overblijven, anders is het zonde.

Thuis is het gebruik enigszins veranderd. Een enkele keer wordt een bodem goedkope wijn voor het koken bestemd. Er blijft een lange weg te gaan naar de grandeur van het overlaten van een kwart van een behoorlijke wijn; of van nog meer, zelfs als het een dure is.

De kunst van het overlaten is verwant met het niet-lezen van Sunday papers. Zo'n Engelse krant kost 6.50 tegenwoordig; dan meen ik tenminste twee uur aan de lectuur te moeten besteden, hoe hard de tijd ook nodig is voor iets anders. Nee, verkeerd geredeneerd: wie 6.50 heeft uitgegeven hoeft niet zijn tijd te gaan verdoen ook nog. Integendeel. Vlug de pagina's over; binnen een half uur klaar, en de rest weggooien.

Het wegdoen van de krant zou alleen verkeerd zijn voor iemand die te weinig informatie ontvangt; het laten staan van de wijn voor iemand die te weinig drinkt. Geen van beide geldt voor mij.

Dus zullen wij binnenkort van een-derde van een fles het hoofd afwenden, en de tafel verlaten? Volwassen worden blijft moeilijk. Bedenk vast dat de laatste slokken nooit de beste zijn.

[p. 42]

Aan het diner in het hotel in Cluny zaten de mannen in hemdsmouwen, net als in alle andere restaurants van het westen bij warm weer. Het valt daar meer op omdat de vrouwen doordacht aangekleed zijn en de eetzaal ingericht is met oude prenten en glinsterende glazen. De mannen zijn niet aangekleed, zij zijn gedeeltelijk uitgekleed. Hun voornaamste kledingstuk is er een dat historisch bedoeld is om voor driekwart als ondergoed te dienen, en zo ziet het er ook uit: het is niet ontworpen om een toon aan te geven maar om tussen andere kledingstukken te passen, en die zijn weggelaten.

Vroeger zouden wij daar gezeten hebben met oververhitte hoofden boven onze stijve boorden. Nu zijn wij ontspannen types, dus het hoeft niet meer; onze waardigheid zit in ons binnenste in plaats van aan de buitenkant. Misschien gaan wij ook soepeler met elkaar om, glimlachen van tafel tot tafel als een gelaatsuitdrukking ons vertrouwd voorkomt en hinderen elkaar met moppen bij de koffie?

Dat niet. Zo ernstig moeten de ficties van onze beschaving niet worden opgevat. Wij houden ons aan onze eigen gezelschappen en blijven elkaar even vreemd als wij honderd jaar geleden geweest zouden zijn.

Het nieuwe is dat de mannen aan tafel zitten als kleine kantoorbediendes van toen, die hun jasjes aan een spijker hingen om geen glimmende ellebogen te krijgen. Terugdenkend aan Cluny en aan die zaal met halfontklede mannen vraag ik mij af of het aangeeft waar het op lijkt: dat wij de deuxième sexe beginnen te worden.

In Troyes kwam door een ontkleurde voordeur tussen de winkels een oude vrouw naar buiten, door zichzelf in beslag genomen en langzaam van bewegen omdat zij voorzichtig haar voeten in sloffen om beurten een eindje naar voren moest brengen; maar haar kleren had zij voor haar plezier gekozen, een witte jurk met paarse bloemen en een bruin vestje.

Zij stond even na te denken voordat zij wist wat zij wilde en op de huishoudwinkel naast haar deur afging. Terwijl zij naar binnen schoof kwam er een vlugge jonge vrouw met kort zwart krulhaar naar buiten, week op de stoep een eindje voor haar uit en keek de straat af alsof zij het eigenlijk te druk had voor beleefdheden.

De drukke jonge vrouw van voren gezien, en de trage oude van achteren, vullen een prentje van moraliserend karakter in mijn herinnering, dat dient, niet om het begrip van het leven uit te breiden maar om het te vereenvoudigen. Oud en jong, is alles wat eraan te interpreteren valt. De woorden zeggen weinig; het prentje betekent meer.

Nu, een paar dagen later, zie ik het duidelijk voor mij. Ik zou het willen behouden zodat het over een jaar nog ter beschikking staat, maar dat zal niet meevallen. De voordeur van het immeuble was caramelbruin geschilderd; de winkel had een dikke natuurstenen opstap, waar de oude vrouw minder moeite mee had dan ik verwachtte; de jonge vrouw droeg een lichtblauw poloshirt.

Over een jaar kijken wat ervan over is.

Naast de hoofdweg uit het zuiden naar Charleville-Mézières, tussen de uitgestrekte glooiende akkers van noordoost-Frankrijk waar alle routes langs militaire begraafplaatsen voeren, liepen in de zon buiten een dorp twee oude vrouwen op een betonpad. De moeizaamste van de twee werd door de ander, die alleen gebogen was, gesteund onder de elleboog. Zo stapten zij langzaam tegen de helling op.

Het leek een ongemakkelijke wandeling op een mooie dag, met al het lawaai van het verkeer naast ze; maar een halve minuut verderop zagen wij uit de auto de burgerlijke begraafplaats, een vierkant schaduwloos terrein ommuurd in oesterschelpkleurige steen.

Daar gingen zij zeker naar toe. Zij hebben er bij het graf gestaan, of bij allebei de graven, en hadden de bloemen ververst, of de plastic bloemen schoongeschud. Toen zijn zij langzaam teruggelopen naar het dorp, zo'n plaatsje waar nooit iemand te zien is behalve de bestuurders van de auto's die er zich doorheen haasten. Zij zijn in hun kamers gaan zitten met het regionale blad van vorige week op schoot, en hebben niet gelezen, alleen gedommeld en hun eind voorzien.

Zo loopt het af; en in een gebied waar bij iedere boomgroep duizend jonge doden liggen, gesust door een monument, mogen de bejaarden niet klagen.