Hollands Maandblad. Jaargang 1988 (482-493)

[p. 10]

Partir, c'est mourir un peu
A.L. Schneiders

Wanneer Emmy zo geconcentreerd bezig was Rusty's vacht uit te kammen, voorspelde dat niet veel goeds. Rusty, dat was een tekkel en hij kwam dus niet ver boven het maaiveld uit. Emmy moest ervoor op de grond gaan zitten, meestal in kleermakershouding of anders liggend, steunend op een elleboog. Het verwonderde en verontrustte mij hoe lang zij daarmee bezig kon zijn, ritmisch borstel en kam door de kastanjebruine vacht strijkend, haar gezicht verborgen achter het gordijn van d'r eigen haren. In zonlicht zijn die nog lang en goudblond, het grijs springt pas in lamplicht naar voren. Spanden die twee tegen mij samen in zwijgend verwijt? Misschien beeldde ik mij dat maar in; er was toch niet altíjd reden tot verwijt, of het moest zijn dat ik nooit zoveel in het hondje had gezien. Die gevoelens schenen wederkerig. Rusty had nooit veel notitie van mij genomen met uitzondering van langer periodes van Emmy's afwezigheid, wanneer hij voor voer en een warme plaats op het bed wel eens naar mij toe wilde schuifelen.

Emmy rolde de tekkel om zodat hij op z'n rug kwam te liggen, de rudimentaire pootjes, stoffige slofjes, omhoog. Een vriend van mijn dochter, allang uit ons gezichtsveld verdwenen, die vriend, noemde hem een wandelende loempia, en in het Engels werd hij wel een sausagedog genoemd, een worstehond. Toch was hij naar ons toe gekomen met een indrukwekkende stamboom. ‘Ik moet nu mijn tafelmanieren verbeteren, hij is van betere familie dan ik, meer in Emmy's lijn’, vertelde ik iedereen die het wilde horen. Dat was nog in Jakarta geweest, ook alweer vijftien jaar geleden. Waarom hij door z'n vorige huisgenoten Rusty werd genoemd zijn we vergeten te vragen. Nu was hij vrijwel blind en doof, het was niet de moeite meer waard om hem naar ons volgende adres, aan de andere kant van de wereld, mee te nemen. Leeg al was het huis, de verhuiskisten in rijen in kale gangen en kamers, onze koffers al gepakt. Zo blind en doof was Rusty niet of hij had er lucht van gekregen dat wij hem alleen zouden laten, en hij was niet meer weg te slaan uit Emmy's koffer waar hij zich een bed van hemden en warme truien had bij elkaar gekrabbeld. Het zou hem niet meer helpen. Zo dadelijk ging hij naar de dierenarts voor een spuitje.

‘Het is toch zo, hij zou de reis laat staan de quarantaine daarginds toch niet overleven?’, zei ik voor de honderdste keer.

‘Ja, ja ik weet het, ik weet het’, zei ze zonder op te kijken. Zij bleef verscholen achter de sluier van haar.

Het gras glansde onder de koele heldere winterzon die in dat deel van Afrika, van Kenya tot de Kaap, gegarandeerd aan de hemel staat, gratis voor de rijken en zelfs voor de armen. Wij beschikten daar over een enorme tuin, meer een park, met in en rond de lawns rozen die nooit uitgebloeid leken te raken, en citroenstruiken en avocadobomen, de onderkant van de tuin afgezet door een lange rij torenhoge gumtrees, slordige bomen die slierten bast of zelfs hele takken lieten vallen bij de minste onweersbui. Vier jaren hadden wij daar gewoond, we wisten dat dit nooit meer terug zou komen, wij waren uit het paradijs ontslagen. Aan de noordkant van de tuin, daar waar aan het begin van de natte tijd het eerste weerlichten begon, gloeiden de oranjerode flametrees alsof ze in brand stonden. Onder die flametrees is een bed van rotsblokken en het was in de aarde daar ergens tussenin dat Rusty zostraks onder de grond zou gaan, gewikkeld in z'n favoriete gele dekentje. Maar zover was het nog niet; in het gulle zonlicht glansde z'n vacht nog in volle glorie, een laatste stralenkrans voor het einde.

In dezelfde kleermakerszit als Emmy met haar hondje, zat Emmanuel de tuinman middenin het grasveld, met een mesje het onkruid uitstekend. Nu en dan keek hij naar ons op, z'n toch al gekreukelde gezicht fronsend tegen het krachtige zonlicht. Wij hadden lessen in lezen en schrijven voor hem geregeld en hij had ons eens grijnzend zijn schoolschrift vol hanepoten laten zien, maar spraakzamer had het hem niet gemaakt. Veel verder dan de dagelijkse berichten over het werk of over vrouw en kinderen waren wij niet met hem gekomen. Arm is arm en rijk

[p. 11]

is rijk en nooit zullen die twee elkaar verstaan. Zijn zwijgzaamheid kwam misschien wel voort uit die overtuiging, of misschien zelfs wel uit een onderste laag van trots, niet te willen beantwoorden aan die neerbuigende belangstelling, zo vluchtig als elke andere rijkeluis' gril, wanneer het even niet hoeft. Onze bedienden, Emmanuel en Peter, de kok, en Doctor, de boy, met z'n drieën woonden ze bij elkaar in de boysquarters, ieder een kamertje en daar aten ze iedere dag hun sadza, maispap, en hun boysmeat. Hun vrouwen en kinderen woonden ver weg in dorpen in de oostelijke hooglanden en kwamen nu en dan voor een paar weken op bezoek. Ik denk dat wij boven het gemiddelde voor hen zorgden, ze hadden kleden in hun kamertjes en radio's en cassetterecorders die we voor hen hadden gekocht en zonnepanelen op het dak voor warm water. Toch woonden ze niet beter dan ze in Soweto wonen, ook niet slechter. Natuurlijk waren we blij dat ze daarmee geheel en al tevreden leken. Stel je voor dat zij alle ruimte en alle goederen zouden eisen waarover wij konden beschikken. Dan zou de aarde niet meer dan een paar miljoen mensen kunnen herbergen. Op ons terras konden wij ze horen praten en lachen tussen vlagen uit hun radio, de Mukadota-sisters. Op de stoep van hun kamertjes zaten ze zich te warmen in de ochtendzon.

Emmanuel was een prima tuinman, en ik vond het wel vervelend met mijn golfstokken zoveel modderige gaten en strepen in zijn mooie gras te slaan sinds ik aan dat spel was begonnen. Om dat harde onvriendelijke balletje behoorlijk van de grond te krijgen is een groot aantal gecompliceerde en tegennatuurlijke bewegingen nodig van benen, romp en armen. Ik moest en zou het leren. In alle vroegte konden Emmanuel en z'n hulp Witness mij, nog in pyama, over het bedauwde gras zien maaien. Een verslavende bezigheid is het, en als ik niet oppas zal ik eindigen als een verlengstuk van de stok, een ontwikkeling die veel golfspelers is aan te zien - en te horen. Wat zouden Emmanuel en Witness hebben gevonden van deze krampachtige rode werkgever? Aan hun houten koppen was het niet af te lezen. Het hielp me ze min of meer deelgenoot te maken door een premie te stellen op alle gevonden ballen in struiken en bloembedden. Zij zochten en zochten, tot in de bomen, met veel animo.

Emmy leek opgehouden met haar inspannende werkje en keek naar het resultaat, die glanzende vacht. Zo is zij, toegewijd en loyaal totaan het einde.

‘Ik wil straks wel met je meegaan naar Aase, als je dat liever hebt?’, zei ik.

‘Nee, nee, ik ga wel alleen. Blijf maar hier en kijk een beetje wat de verhuizers doen’.

‘Maar neem dan Emmanuel mee, of Witness, om hem naar huis te dragen’.

Pas na mijn eigen woorden, besefte ik dat er geen ontkomen meer aan was, dat Rusty straks niet meer overeind kon staan, door Aase zou worden meegegeven als een slap ding.

‘Goed dan, als je het zo wilt. Vraag meteen aan Aase of ze nog eens kan komen eten’.

Aase de dierenarts was geboren in Kenya uit Noorse ouders, haar vader een van die blanke boeren die nog hadden geweten hoe het paradijs er van binnen uit ziet. Jammer dat onder haar leeuwinnemanen haar huid zo droog en tanig was geworden, door de Afrikaanse zon, te veel zon zonder dat je dat beseft. Niet alleen was Aase een toegewijd dierenarts, zij was ook een deskundig valkenier. Op haar erf hopten, hinkten of fladderden verschillende roofvogels in diverse stadia van genezing nadat ze rond de stad tegen een hoogspanningsdraad waren gevlogen of in een klem hadden getrapt. Haar stem was warm en zangerig en charmeerde mij, vooral omdat ze ermee kon vloeken als een man. Al was ze vol zorg voor de aan haar toevertrouwde dieren, sentimenteel was ze niet. Met het grootste gemak wurgde ze een duifje om haar roofvogels te voeren; witte muizen doodde ze met een terloopse tik tegen deurpost of hek, zoals je een deukje in een vers ei tikt. Vele uren had ik met haar doorgebracht in het bushveld, met de jagende honden en de valk die boven ons heen en weer danste als een vlieger, ijl rinkelend het belletje rond z'n hals, om ons heen de golvende vlakte van olifantsgras met groepen lage bomen. Het zijn bomen met harde gerimpelde basten en droge bladeren, die niet veel water nodig hebben en de bushfires overleven. Parklandschap heet dat, een park zonder grenzen en zonder klokkentijd. Ik werd er iedere keer weer dronken van geluk, en ik vroeg mij met zorg af hoe dat zou moeten zonder. Om mij werkelijk helemaal goed te voelen, had ik blijkbaar ook nog een uitloop van een paar miljoen hectare aan ‘parklandschap’ nodig. Voor Aase was dat geen vraag; wat er verder ook in ons Zimbabwe zou gebeuren, ze zou nooit meer weggaan. Niet dat wij ons ook maar in de verste verte bedreigd voelden. De enkeling die wij wel eens tegenkwamen groette vriendelijk, de ouderen met een ‘good morning’ of een ‘good afternoon Baas’, en dat na een burgeroorlog van vijftien jaren. Stel je voor dat wij na de oorlog een bezoekende Duitse toerist hadden begroet met een vrolijk ‘Gute morgen, Herr Oberst’. Neen, wij konden ongestoord doorgaan met onze grillige spor-

[p. 12]

ten en spelletjes. ‘Haidihoo’, riep Aase wanneer de valk dreigde te ver van ons af te gaan, haar hoofd omhoog naar de meestal diepe wolkenloze lucht. Een klein, compact gezicht heeft Aase, werkelijk wel een beetje lijkend op dat van valk of havik. Het ging overigens lang niet altijd volgens plan, de jacht met de valk. Het was de bedoeling dat Aase's hond, een labrador, de kleine duiven die daar bij duizenden leven in bomen en struiken, zou opjagen en dat de valk daar dan op zou neerduiken. Het eerste deel van de operatie gaf geen probleem, de duiven vlogen wel op, maar ze bleven rakelings over de grond scheren totdat ze weer verdwenen tussen de takken en de bladeren. Meestal had de valk het nakijken en eindigde het ermee dat de vermoeide vogel beloond moest worden met het bloederig overschot van een kuiken of witte muis uit Aase's eigen voorraad. Een ander probleem was dat de valk zich soms oostindisch doof hield voor Aase's op de wind gezongen haidihoos, en er, met z'n belletje rinkelend voor z'n eigen genoegen, vandoor ging om uit te rusten in een of andere boom kilometers verderop. Als het laatste avondrood boven het veld grijs was geworden, en de vogel nog niet teruggekomen, moest zij de volgende dag in alle vroegte hier terugkeren om te zoeken en te roepen naar al die bomen waar de vogel zich schuil kon houden. Ook werd er dan wel getelefoneerd met broeders in de valkenjagerij, met het verzoek naar de valk uit te kijken. Ze waren met minder dan een dozijn, velen waren na de onafhankelijkheid vertrokken naar het veld van Zuid Afrika of het verre Australië. De overblijvers vormden een hecht genootschap. Zo was ik eens met Aase meegeweest om een thermoskan koffie en boterhammen te brengen aan één van hen die de hele nacht had doorgebracht onder de boom. Wij vonden hem sluimerend, onderuit gezakt tegen de stam en de valk in de top, ook in slaap gevallen naar het leek. Aase klaagde er wel over dat het haar allemaal te veel tijd nam naast haar drukke pratijk en haar gezin. Niet dat zij veel tijd besteedde aan haar man die zij naar de bovenetage van hun huis scheen te hebben verbannen. Ik kwam hem alleen wel eens tegen wanneer zij zaten te eten, een giraffe aan tafel, zo onbegrijpelijk lang, dun en zachtaardig is hij. Volgens Aase had hij een ziekte die maakte dat hij voortdurend in slaap viel, ook op zijn kantoor, hetgeen hem het maken van promotie in de weg had gestaan.

‘Wat doet hij dan al die tijd wanneer hij zo stilletjes daar boven verblijft?’

‘Oh, knutselen en ook wel eens wat lezen’.

Misschien was het toch waar dat zij met de valk door vloog om in de omgeving van Arthur te kunnen blijven, de koning der valkenjagers. Soms kwamen wij hem tegen, met een of twee van zijn kornuiten en een meute honden. Lang voordat zij verschenen tussen de bomen en de kopjes van grillige rotsblokken had de wind ons al hun commando's aan de roofvogels gebracht, schreeuwen van grote kracht die ons terugvoerden naar de middeleeuwen. Daarna verscheen een van hun vogels, rinkelend over ons heen, een eerste verkenner. Het opmerkelijkste aan Arthur was zijn voortrekkershoed, die jarenlang gemarineerd leek in een oplossing van olie, allerlei soorten ham en zweet en tenslotte bestookt met schoten hagel. Zo ruw en verdwaald in onze tijd hij leek uit de verte, zo innemend en intelligent was hij van dichtbij. Geen wonder dat Aase opleefde zodra ze in zijn buurt was, hoewel ik het niet vleiend voor mijzelf vond. Arthur scheen alle planten en dieren te kennen in alle uithoeken van de Zambezi-rivier totaan de Limpopo en verder nog, totaan de Kaap. Het was een wonder waar hij de tijd vond voor zijn vak, chirurg gespecialiseerd in vaatchirurgie. Nog meer leek dat een wonder wanneer je zijn huis kende. Roofvogels in de tuin zowel als in de zitkamer, veren van gedode kippen op het vloerkleed, slapende honden en bakken hondevoer, soms een paar van zijn kornuiten, suffend of in slaap gevallen achter een pul bier. Ook Arthur zal daar moeilijk weg kunnen. Hoe kan het ook als je moeder afkomstig was van een Transvaals dorp met zo'n hartverscheurende naam als Schildpadverrekvandors.

Niet dat alleen blanke voortrekkers, boeren en valkeniers daarginds onze vrienden waren. Daar was bij voorbeeld ook Ngogo - de naam op z'n Schevenings uit te spreken -, Ngogo die al vóór ons eigen vertrek was vertrokken met haar man die als diplomaat in Amerika was geplaatst. Van oorsprong een Zulu-dame, zou zij met haar hoge jukbeenderen in een smal gezicht eerder wreed dan vriendelijk hebben geleken als haar grote lachende mond het niet goed had gemaakt, meestal. Zo licht was haar huid en fijn haar bouw dat het mij niet had verwonderd als tussen haar Zulu voorouders ooit een Bushman was geglipt. De Bushmen zijn de oorspronkelijke bewoners van dat deel van Afrika geweest, rondtrekkende jagers en verzamelaars, voorgoed weggeblazen op de tijd of opgelost in het bloed van de Bantoestammen die daar later zijn binnengekomen. Zoals de Japanse soldaat in Hiroshima, die door de atoomflits is vereeuwigd met zijn schaduw rustend tegen een wachthuisje, zo hebben de Bushmen hun korte broze leventjes uitge-

[p. 13]

beeld in rotsen en spelonken van de rotsformaties in het veld. Spichtige hardlopers en dansers in okergeel of de kleur van geronnen bloed, achter de antilopen aan of hun geesten bezwerend. Mij heeft het heel wat moeite gekost de geest van Ngogo te bezweren die zich al of niet met haar medeweten - ik hoopte natuurlijk op het eerste - in mijn gedachten had genesteld. Vooral haar stem kwam onophoudelijk aanwaaien door het duistere landschap van mijn hersenspinsels, een merkwaardig hoog en ijl gluid, zowat als de wind die zingt en fluit langs een rots in de hoogvlakte of een schelp op het strand.

[p. 14]

Hoewel haar Engels perfekt was, had ik, vooral over de telefoon, moeite er afzonderlijke woorden en zinnen uit te halen. Misschien kwam dat ook wel doordat haar kindstaal een kliktaal is, klikken waarvoor in het Engels geen emplooi is.

Ngogo was hoofd van een ontwikkelingsorganisatie voor de ‘boys’, de ex-combattanten uit de bevrijdingsoorlog. Slim en praktisch als ze was, had ze al gauw de weg naar mij en mijn bureau gevonden als mogelijke donor voor hulp, en zo maakten wij lange tochten door de binnenlanden, John de chauffeur voorop en wij met z'n tweeën achterin.

‘Toe, alsjeblieft, klik nog eens voor me. Nog één keer’.

Ze lachte mij uit, maar toch kwam het, klik klik van een springerige tong in haar half geopende mond. Hoe jaloers was ik, toen ik haar op een partijtje tegenkwam met twee van mijn blanke collega's aan haar voeten, vol verwachting opkijkend naar Ngogo's klik. Ik was zo blij, toen ze even later op mij af kwam en mij vol op de mond kuste, al wist ik dat dit daarginds heel normaal is bij begroeting en afscheid.

‘Go go’, stond op de twee groene bordjes die een wegwerker omhoog hield om ons door te laten.

‘Zie je wel’, zei ik, ‘je wordt overal verwacht en begroet’.

Ze stompte me in de ribben en bladerde luchtig door een nummer van het Hollands Maandblad dat naast me op de bank had gelegen. Ze las een stukje voor. Onder veel komisch keelgeschraap en gerochel, en met een zware dreigende intonatie kwam onze taal nogal onheilspellend over. De taal van De Boer, die ze nog had geleerd in Zululand voordat zij daar met haar ouders was weggetrokken.

Wij bezochten dus de projekten, waar ze mij als Comrade introduceerde. Wij liepen door maisvelden, door veekralen en varkensstallen temidden van de boys die over het algemeen nogal een gemelijke, sombere indruk maakten. Het moet inderdaad niet zijn meegevallen, de overgang van groot en meeslepend leven met een kalashnikov in de vuist naar het stille ploeteren op een farm.

Na afloop van de bezichtiging werd doorgaans een vergadering gehouden, in de schaduw van bomen, geleid door Ngogo achter een aangesleept tafeltje. Zij deed dat met veel overtuigingskracht, een Zulu-prinses tussen haar volk. Ik was trots op haar en niet minder op mijzelf en ik voelde mij bijna een van de boys. Een enkele keer werd er gelachen, soms waren ineens alle ogen op mij gevestigd, vol verwachting, deze vriendelijke sinterklaas uit verre streken.

Zo hartelijk Ngogo kon zijn, zo koel ging het er toe als haar man in de buurt was. Deze gold als een blankenhater en zijn hautaine, verveelde houding tegenover ons gaf daar wel blijk van. Bovendien stond z'n zorgvuldig onderhouden Lenin-sikje mij niet aan. Zo'n sik was in die tijd in zwang bij de antiimperialisten en anti-kapitalisten. Na afloop van een diner waar aan zijn tafeltje stevig scheen te zijn gedronken, zagen wij deze man van Ngogo, David, in de dronken rol van een sergeant majoor tegenover mijn Zweedse collega als gemeen soldaat. Op Neer Op Neer, schreeuwde David met glinsterende ogen en de Zweed, bekend om zijn progressieve instelling, popte op en neer en heen en weer, puffend en met een beate lach op zijn blonde, zwetende gezicht. Noch in zwart-wit relatie, noch in wit-zwart was dit om aan te zien. te zien.

Dat het tussen Ngogo en mij zo ordelijk is gebleven, komt afgezien van allerlei andere gevoelens en overwegingen, ook wel door die man van haar. In die mooie open stad van de jacaranda, bougainville en flametree zijn ook wonderlijke dingen gebeurd. Een paar weken voor ons vertrek was daar in vroege ochtenduren het lijk gevonden van onze latijnse kennis José, in de bosjes van een van de villawijken. Hij bleek in elkaar geslagen en verminkt met een van z'n eigen golfclubs die achterin zijn auto hadden gelegen. Niets was gestolen, zijn grote Mercedes stond er nog en ernaast dus José, alleen in z'n onderbroek gehuld. De dag tevoren had ik nog met hem getennist, maar dat gaat altijd zo. Bijna iedereen heeft nog kort tevoren met het slachtoffer gedineerd, getennist of in het algemeen gesproken. Wij willen wel bij de laatste stappen van de overledene zijn geweest, zo vlak bij het einde maar toch net op veilige afstand, wij. Ons zal het niet gebeuren. Wat het allemaal nog onbegrijpelijker maakte was dat José zo voor voorspoed en geluk geboren leek. Lang, donker, zich bewegend met een wat luie gratie, leek hij zo uit een Velazquez te zijn weggestapt, voor een tijdje in bruikleen afgestaan aan onze tijd. Maar waarom hem op zo'n gruwelijke manier teruggehaald? Zo verminkt en in z'n onderbroek?

‘Empezados’, zei José, als hij opstond, een beetje traag, om naar de tennisbaan te gaan. ‘Laten wij beginnen’, betekent dat, maar het ‘Empezados’ van José klonk dramatischer, zeker achteraf.

Terug naar de kleine dood, die van Rusty. Toen ik terug was van kantoor, was het gebeurd. Rozen van Emmy lagen op het graf

[p. 15]

tussen de rotsblokken naast de tennisbaan. Daarvan was het net al door Emmanuel weggehaald en opgeborgen. Het groen rubberachtige vlak van de baan leek op de bodem van een leeggelopen zwembad. Binnen was er niets meer van Rusty te vinden, etensbak weg, drinkbakjes weg.

Tenslotte gingen wij dan.

‘Empezados, vamos, vamos con dios’, zei ik, toen het echt tijd was om in de auto te stappen voor het vliegveld.

Peter, Doctor en Witness stonden naast de keuken op een rij om ons de hand te schudden. Emmy had tranen in de ogen en ik zelf ook bijna. De bedienden leken minder aangeslagen. Emmanuel de tuinman zat in z'n eentje op de stoep voor zijn kamer. Kort tevoren had hij mij nog een handvol golfballen aangereikt, maar daar had ik geen plaats meer voor. Het was mij een raadsel waarom hij daar was blijven zitten op z'n stoep Begrijpt u het?