Hollands Maandblad. Jaargang 1987 (470-481)

[p. 32]

Journaal uit Boedapest
J.J. Peereboom

Hongaren kunnen betrekkelijk welvarend leven, had ik begrepen, mits zij twee banen vervullen zodat zij nergens tijd voor overhouden. Niettemin is het een gedrang van slenteraars in het centrum van Boedapest en in Eger en Szentendre. Toeristen? Nee, die mensen verdringen zich in winkels en koffiehuizen en hebben de onbereikbare taal van het land beschikbaar voor hun bestelling.

Denk beter na: één procent van de bevolking van Boedapest zou meer dan genoeg zijn om de straten van het centrum te vullen, dan kunnen de andere negen-en-negentig aan hun dubbele banen werken. Het leven van de stad blijft voor het grootste deel even onzichtbaar als onverstaanbaar.

De toerist staat erbuiten, nog verder dan de inwoner. Ik beklaag vaak de vreemdelingen die ik in Amsterdam uit de bussen op het Museumplein zie stommelen, zo richtingloos als blinden; nu ben ik zelf een der hunnen.

Het is een mooie stad, dat is bekend: Donau, Parlement, heuvels, kerken - maar wat heb ik aan schoonheid als bijna alles mij ontgaat. Domheid betekent, nooit begrijpen wat er zich afspeelt en wat er gezegd wordt. De onmacht die wij voelen in een winkel waar wij niet kunnen uitleggen wat wij zoeken wordt beantwoord met onbegrip in de ogen van het personeel dat zelden een paar woorden van een buitenlandse taal kent.

Wel was het prettig weer en niet te warm, en bij koffie en taart in de klassieke Konditorei van Gerbeaud leek het of je voor ouderwetse bourgeoisgeneugten waarachtig die communisten moet opzoeken.

In Hongarije is alles vergeleken bij het westen spotgoedkoop, ten voordele waarschijnlijk van de export maar niet van het individu, dat overeenkomstig weinig verdient. Het moet een arm land zijn, dat te weinig buitenlandse goederen kan kopen: niersteenvergruizers, computers, malt whisky. Die armoede blijft onzichtbaar, voorzover er niet wat meer pleister van de muren brokkelt en minder verf op de kozijnen zit. Het duidelijkst zichtbare deel van de stad, de mensen, verschilt op het oog weinig van het Amsterdamse, in net zulke verkleurende vormloze broeken en jekken met flappen en ritsen. De auto's zijn lawaaiïger en roestiger en braken meer ongezonde dampen uit, maar zij veroorzaken opstoppingen in ieder spitsuur, vooral nu een van de Donaubruggen opgeknapt wordt.

De gelijkenis wordt versterkt door tekenen van welstand die de sjofelheid verbreken: Mercedessen en BMW's, en uitgedokterde huizen in aanbouw in de stad en buiten. Op de bergen ten noordoosten van Boedapest liggen kleine dorpjes van puntige buitenhuizen met garages, in de week na Pasen bijna allemaal onbewoond. Worden die verhuurd door een staatsvakantiebedrijf? Nee, zij zijn privé-bezit; aan het Balatonmeer staan er ook een hoop, minder exclusief.

De verlaten dorpjes laten zien hoe goed er te verdienen valt in de particuliere sector. Net als bij ons. De ondernemers hervatten de zaken, de verkregen rechten op de staatsruif worden vodjes papier. De verhoudingen liggen verschillend en worden in andere termen besproken in Amerika en Engeland en Nederland en Hongarije, maar overal is dezelfde stuwing voelbaar; willig of niet, wij beleven het Thatcherite tijdvak.

Twintig jaar geleden zou het onmogelijk geleken hebben. De wereld draait om en om.

Het openbaar vervoer is een talent van Boedapest. Nauwelijks zijn tram en bus en metro uit het zicht of er komt er weer een aan. De deuren schuiven open, vijf seconden uitstappen, vijf seconden in, deuren dicht, een wrange toeter en dan is dit de vorige geworden.

De trams hebben lange einden vrije baan naar de buitenwijken en langs de Donau; niet onveilig gemaakt door taxi's zoals in Amsterdam, maar met grint tussen de dwarsliggers. Op de rechteroever spoedt beschaduwd door de bomen lijn 9 zich dicht

[p. 33]

langs de huizen naar het eindpunt op Batthyáni Tér; van Moskva Tér slingert lijn 56 omhoog naar de bosrand in het noordwesten, met de witbesnorde bestuurder als een koninklijke koetsier achter zijn hoge voorruit. En zie van de Gellertheuvel hoe er op de brug twee van lijn 47 of 49 elkaar naderen en zich verenigen tot één tram, die zich uitrekt en weer splitst in twee.

Aan het eindpunt op Moskva Tér sprongen twee jongens op lijn 4 en wachtten zwijgend uitgezakt met lange benen het vertrek af. Zij zagen er vertrouwd uit, hoewel wij vroeger zelden in de tram zaten, altijd op de fiets; maar zij gingen de stad in, naar de bioscoop misschien, nog niet toe aan meisjes meenemen.

De rails van lijn 9 op Batthyáni Tér houden op in aarde met grassprieten twintig meter voorbij een kruiswissel. De uiteinden zijn roestig, nooit door wielen gepolijst; een meter voor de afloop zijn er blokjes op gesoldeerd voor de zekerheid.

Vroeger in Heemstede reden de eerste trams op zondagmorgen zonder aanhangwagen; later op de dag niet meer. Ik verwonderde mij bij mijn slaapkamerraam, dat dat ook bestond. En wat die trams hadden: stoelen met klapleuningen, zodat men altijd voorwaarts kon reizen!

Daar is de lijn begonnen. Van de Haarlemse tram, die in de stad de Zandvoortse tram kruiste, naar de rails langs de Donau.

Ik ben geboren in 1919 en heb telkens noodtoestanden en omwentelingen beleefd, zei D., rozig onder pluizig wit haar gezeten bij zijn raam met uitzicht over de Donau.

Van Oostenrijkers tot Depressie tot Horthy tot Oorlog tot Duitsers tot Russen tot extra-Russen in 1956: daarbij vergeleken zijn de laatste dertig jaar bedaard geweest, met geleidelijke ontspanning sinds 1970, maar wie weet wat D. nog meer beleefd heeft en wat hij nog steeds moet omzeilen. De geschiedenis van Hongarije als niemandsland tussen de Oostenrijkers en de Turken is ongeschikt als grondslag voor vertrouwen dat het nationale leven ooit rechtlijnig kan verlopen.

Toch zaten wij er opgewekt bij, met hapjes en halve liters Tokajer. De hoge flat aan de Donau was vroeger eigendom, maar werd genationaliseerd zonder compensatie; nu zouden de ouders of kinderen hem opnieuw kunnen kopen, maar zij hebben er geen zin in. Er hingen mooie dingen aan de wanden; toen wij ze bekeken werd er bijverteld dat de deuren binnenkort zwaardere sloten krijgen want de inbrekers van Boedapest zijn in opmars. Je zou denken dat zij hier minder kans kregen omdat de openbare orde strenger is dan in het westen, zei de zoon: een tijd lang was het zo, dat hadden wij tenminste als voordeel van het oostblok, naar nu komen zij op gang.

Wij lachten om die vorm van vrijheid, ook D. en mevrouw D., een goed uitziend mens met een stevige conversatie. Alles komt terecht, of niets komt ooit terecht. Wat zouden zij kunnen vertellen als zij wilden, over ontberingen en onmacht en verraad en angst en moedeloosheid?

Met dezelfde vraag in gedachten bekijk ik de gezichten van grijze heertjes op straat, in pak en regenjas, kortaf pratend met hun vrouw. Meneer, hoe hebt u stand gehouden? Wat een ambitie, Hongarije uitdiepen. Al die mensen met levensgeschiedenissen.

Het restaurant Vadrósza, de Wilde Roos, is ingericht in een gebouwtje dat de orangerie geweest zou kunnen zijn van een voor woonblokken afgebroken buitengoed. Het is duur voor Boedapesters, niet voor Nederlanders, en goed bezet: zakenlieden met onkostenrekeningen, echtparen met schaapjes op het droge en vroeg-middelbare heren met gesoigneerde vriendinnen. De bediening wordt uitgevoerd door langwerpige jongens in witte overhemden en zwarte strikjes; de pianist speelt geen zigeunermuziek maar Two Sleepy People en Anything Goes.

Ik had het uitzicht op een middelbare heer, gaaf in een blazer met vier gulden knoopjes aan de manchetten, bollend in de wangen, beheerst in zijn optreden en bedreigd in zijn gedachten; en op de lange lichtbruine vrouw tegenover hem, met zwart golvend haar en een perfecte onachtzaamheid voor de aandacht die zij trok.

Boedapest was het niet, maar het duizelde mij bij de gedachte dat de hele wereld zo is. Wij hadden in Rio of Bangkok kunnen zitten, in Havana of Pretoria, Nairobi of Stockholm: overal die muziek, die blazerknoopjes, dat golvende zwarte haar.

Met Boedapest op de achtergrond valt het meer op dan in sommige andere plaatsen. Misschien is deze levensvorm overal tegen bestand. Waar de mensheid ook door geteisterd wordt, oorlog en verschroeiing en ontbladering, gevangenissen en knuppels en bloedgoten, belastingdruk, luchtvervuiling, massa-ontslagen, terrorisme, ziekte en doodsangst - tegen etenstijd gaan de restaurants open, en daar zitten wij met ons haar te golven en houden ons wijnglas op in drie vingers.

Honderd kilometer door vlak land naar het noordoosten rijden en nergens een koe zien:

[p. 34]

zo was de tocht in een Lada naar Eger, net in het voorgebergte waar de wijn vandaan komt.

Het was een witte dag met zon af en toe; weinig kleur om ons heen, bruin en groen, en een grijze weg met grijze vrachtauto's. Er waren mensen die het land bewerkten, vaak groepjes vrouwen in vesten en hoofddoekjes, gebukt; en er lagen doodgereden honden langs de snelweg, nog goed in hun vacht, met hun poten recht opzij.

De Hongaarse koeien zie je meer in het zuiden, zei B. later. Wij moeten er geen punt van maken. Er komen op de wereld landstreken voor zonder koeien. Geen goed gras.

Maar ze ontbraken niet alleen, ze werden gemist: hun zij-aanzicht met de koppen omlaag, grazend; en hun vooraanzicht met grote ogen als ze aan komen lopen en halverwege stilstaan.

Er bestaan ook landschappen gekarakteriseerd door afwezigheid van bomen. Zo is noord-Hongarije niet. Bomen zijn er.

Eger is een afgelegen stadje met statige pretlievende huizen en kerken uit de achttiende eeuw. De inwoners mogen blij en verbaasd zijn dat zij het om zich heen hebben, maar ze letten er weinig op.

Misschien valt het ze nog eens op als ze de kleine Franciscanerkerk inlopen. Een dienst hoeft er niet te zijn. Het interieur heeft van zichzelf genoeg om de kijker uit de dag op te heffen, niet onvoorbereid naar goddelijke contemplatie, maar boven zijn ongemak en onvervuldheid uit. R.K. kerken hebben dat vermogen zelden; Protestantse nooit, die zijn leeg in afwachting van de preek. De bollen en kleuren en krullen van de Franciscanen, met zonlicht door helder glas en als enig geluid het geknars van een schoenzool die verzet wordt, roepen de stemming op waarin leven en dood zich verzoenen.

In Esztergom ten noorden van Boedapest staat op een heuvel de omvangrijke basiliek van de Aartsbisschop, gebouwd in de vorige eeuw en ingewijd met een mis die Liszt voor de gelegenheid had geschreven. De koepel ervan bolt zich tot honderd meter boven de vloer; het is een kille ruimte groot genoeg om een raket in te bouwen. De gedachte aan genade komt er niet in op; misschien laat God het dak nog eens neerstorten op de verzamelde zondaars.

Het weekend na ons bezoek zou er ongeschikt voor zijn want zij hadden een plechtigheid in voorbereiding buiten op het plein, met tribunes, wimpels en een geluidsinstallatie. In het westen zijn de kerken noodlijdend, maar die van Hongarije doen voortdurend dienst; de gelovigen lopen af en aan, langs de rondstarende toeristen.

Konden zij mij maar laten delen in wat hen bezielt. Ik sta soms te kijken naar kerkgangers in gebed verzonken en denk er het mijne van, niet het hunne. Ik zou iets van ze willen overnemen, maar als er een mis wordt opgedragen zoals op paaszondag in de St. Stephanus van Boedapest verloopt mijn belangstelling.

Een visie op de wereld in gematigd-progressieve termen is onvoldoende. Volgens de gangbare leer hebben wij veel dingen nog niet verbeterd en weten wij van sommige niet hoe de verbetering aangepakt moet worden, maar wacht maar; en als wij verkondigen dat allen gelijk, welvarend en onbedreigd horen te zijn steunen wij de vooruitgang en hebben een rein geweten.

Intussen komt er geen eind aan de martelingen die de mensen elkaar aandoen en die het onpersoonlijke lot hun oplegt. Wordt het leven milder in de komende tienduizend jaar en hoeven wij alleen geduldig ons steentje bij te dragen? Wie weet hoe het gaat. Zoals de mens zich tot nog toe heeft voorgedaan, een gekwelde bruut met engelenogen en een gebrekkig verstand, lijkt het op moedwillig onbegrip als wij de toekomst zonnig inzien. Wat er in het verleden gebeurd is plus wat er vandaag bijkomt, dat is wat wij van de mens weten. Hoe kan iemand zich verbeelden er een lijn in te zien? Er klopt niets van. Toch zou ik alles in één besef willen vatten. Wat een opgave, meestal te moeilijk.

Het zou kunnen dat de gelovigen van Boedapest, en ook die van Esztergom, er beter in zijn, dank zij hun geschiedenis en hun saamhorigheid; maar zij houden hun gewaarwordingen stil en haasten zich weg naar hun besognes.

Door Boedapest lopen en met niemand een woord kunnen wisselen lijkt op leven als dove. Ons lot wordt verlicht doordat wij met z'n tweeën kunnen praten, en horen hoe de inwoners het op hun manier doen. Het wordt verzwaard doordat wij bovendien de opschriften en de bordjes niet begrijpen, zodat wij in zeker opzicht blind zijn ook nog.

Niet dat wij in Amsterdam de gemeenschap van taal maximaal benutten. Wij zijn geschoold in de non-communicatie; er kunnen jaren voorbijgaan voordat wij een keertje ‘goedendag’ mompelen tegen een overbuurman. Niettemin, de middelen staan ter beschikking. Er hoeft maar brand uit te breken of een hoge boom om te waaien en wij worden zo gemoedelijk als dorpelingen.

In Boedapest zijn wij geïsoleerd, en on-

[p. 35]

dervinden de ergernis die erbij hoort. Wel kan het de verbeelding prikkelen. Ongeveer zoals wij stonden de oude zeevaarders op tropische stranden met een emmertje in iedere hand tegenover inboorlingen aan wie geen beweging ontging. Soms werd het verschrikkelijk, een bloedbad en een slachting; soms vriendelijk, met ruil van kralen en pompoenen.

Toeristen hebben zulke belevenissen niet. Van ons soort zien de Boedapesters er miljoenen per jaar; drie miljoen uit het westen, als ik het getal goed heb. Zij negeren ons allemaal.

F. leidde ons rond door zijn instituut in Boedapest, wees op de schoonheden en pakte uit over de merkwaardigheden, en verklaarde waarom sommige ruimtes ongebruikt blijven: er is weinig geld en dat wordt vaak verkeerd besteed door mannen op sleutelposten die het werk niet kennen en andere belangen in gedachten hebben.

Net als bij ons. Zo wordt toerisme werkbezoek: achter de schermen kijken en variaties horen op eigen thema's. Wij keren terug in het leven, na de musea en de monumenten. Het was jammer dat wij geen sleutelfiguur te zien kregen, desnoods achter glas - een zorgvuldige ambtenaar misschien, bereid te discussiëren en toe te lichten waarom het bijna niet anders kan.

F. had drie uur de tijd, op een introductie die hem tot weinig verplichtte. Een voorbeeldige man. Tientallen jaren geleden ben ik beïnvloed door een vermelding in het werk van Huizinga dat hij bij een Zwitser aanliep, ik geloof Werner Kaegi, die geen minuut kon missen maar alle tijd had voor zijn gasten. Mensen die het te druk hebben zijn van een lagere orde. F. was van het allooi van Kaegi: een vat van kennis en relaties en plannen, zonder haast.

Een van mijn halfgevormde voorstellingen van centraaleuropese karakteristieken is dat beschikbaarheid tot de levensstijl hoort. In Nederland en Engeland niet; in Frankrijk nog minder. Hebben de Hongaren deze voorsprong inderdaad? De Donau leeft op bij de gedachte: niet alleen breed koud water - een rivier met een geschiedenis.

Op de Gellertheuvel tussen de resten van de citadel staat een bronzen vrouw zo hoog dat haar bronzen opwaaiende rok meer indruk maakt dan haar hoofd. Zij symboliseert de vrijheid die de Russen in 1945 aan de Hongaren gebracht hebben, en de dankbaarheid van de Hongaren. Er lagen boeketten opgehoopt voor haar voeten; waarschijnlijk was het bevrijdingsdag.

Toen wij begonnen weg te lopen kwamen er twee jonge paren aan, een van de meisjes met een bosje rose anjers in doorzichtig plastic. Zij leken schuchter met neergeslagen ogen, als een prille generatie die beseft wat er allemaal heeft moeten gebeuren om hun een kans te geven.

Het had gekund, want er wordt gezegd dat de geschiedenis leeft voor de Hongaren en dat zij er veel over praten, maar toen deze vier de voorkant van de enorme vrouw bereikt hadden verbraken zij de spanning. Het ene paar ging opzij staan en had ergens een lachbui over; het meisje met de anjers stelde zich tegenover het beeld op en wachtte tot haar vriend, geknield op het grint, klaar was met een reeks foto's van haar.

Even had het geleken of wij een teken gingen opvangen uit een onbekende samenleving. Met een camera erbij wordt ieder tafereel alledaags - tot over honderd jaar misschien, wanneer iemand de foto bekijkt van haar voorouder als meisje met boeket.

Uitgeweken oosteuropeanen vinden Nederland vaak saai. De Tsjechen, de Polen of de Serven zijn vurige hartelijke feestvierders, zeggen zij; de Nederlanders lijken hun lusteloos en uitgestreken.

Zonder mij Hongaren te herinneren die het zeiden zou ik verwachten dat zij de verhouding net zo zien. Dichters, violisten, ruiters, vrijheidsstrijders: allicht dat zij op ons neerkijken, en ik was benieuwd hoe zij onder elkaar zouden doen.

Zij laten weinig merken in een week. De mensen lopen door de straten, zitten bij de cafés, staan in de winkels; zij klampen zich om overeind te blijven vast aan de stangen in trams en bussen; misschien worden zij 's avonds pas vurig, in eigen kring.

Het enige wat ik overdag kon zien waren enkele paren die elkaar zoenden en aaiden op straat; en een taxichauffeur die ons vervoerde schreeuwde van opwinding toen een vakgenoot te lang zijn pad blokkeerde bij het invoegen, en verlangde aan het eind van de reis een hoger bedrag dan de meter aangaf die hij gauw had afgezet. Verder was alles rustig.

‘Is Boedapest ongeveer zoals je je had voorgesteld?’

‘Ik had het me niet duidelijk voorgesteld, dus ik kan het niet vergelijken.’

Onwaar, bij nader inzien. Ik had het me voorgesteld als nacht, Donau, lantarens, cafés, muziek, taart, wijn, taxi's, bruggen en heuvels.

Al die dingen zijn er, maar niet zo dicht op elkaar. Achteraf zie ik daglicht, kantoorgebouwen, vrachtauto's, winkelstraten, nylon

[p. 36]

jeks, plastic tassen, verkeerslichten, sigaretten, viaducten; met af en toe de Donau er tussendoor, een stuk taart en een heuvel.

Na een dag of vier, toen ik enige honderden Hongaren bekeken had en met enkele van hen gesproken, en iets over het land gehoord had maar geen woord gelezen, kon ik uiteenzetten hoe het zit. De Hongaren zijn onzeker over hun rol in de moderne wereld. Of zij oost zijn of west, communist of liberaal, goed of slecht, bekwaam of onhandig, dromerig of zakelijk, zorgvuldig of slordig, dat weten zij niet. Daar komt het door dat zij steeds maar met de helft van hun gedachten bij hun bezigheden zijn; de andere helft zoekt naar iets anders, of naar een andere relatie met hetzelfde.

Na een jaar studie en praktijkervaring zou ik het minder duidelijk weten. Het thema onzekerheid zou aangevuld zijn met andere thema's, ieder met hun nadere bepalingen en uitzonderingen.

Is mijn voorstelling van Hongaars leven niets dan een idee uit een artikel van een tijd geleden (de kwestie communist of liberaal), aangevuld met stukjes zelf-projectie (de andere helft van de gedachten bij iets anders)?

Ongetwijfeld. Was het maar zoals ik denk: een peinzend volk. Bij nadere overweging is zo'n volk ondenkbaar. Het bestaat niet. Wel zou het zich lenen als gegeven om met Hongaren over te praten 's avonds bij een open raam aan de Donau, waar het water door en door stroomt, van de welgedane Duitsers naar het barre Roemenië.

Op de smalle snelweg tussen de matte woonblokken naar het vliegveld bedacht ik dat de communisten een rest van moreel overwicht behouden. Zij hebben er veel van verspeeld in de politieke praktijk, maar in principe blijven zij de voorstanders van het goede leven voor allen, terwijl ik rivaliteit en uitbuiting in mijn vaandel schrijf. Al heb ik het niet ver gebracht als uitbuiter, ik ben tot op zekere hoogte pro-uitbuiten, en neig tot schuwheid tegen mensen die van harte of uit overtuiging alles eerlijk willen delen.

‘Wat mij zou interesseren,’ zei ik tegen B. die ons wegbracht, ‘dat zou zijn als je in de paar jaar dat je hier nog blijft iets kan ontdekken dat deze maatschappijvorm op de onze vóór heeft. Iets waarvan je moet toegeven dit geeft ruimere kansen van leven en de mensheid ziet er aardiger bij uit. Dat was toch hun bedoeling, of een deel van de bedoeling, en je merkt nergens dat het gelukt is als je om je heenkijkt; maar misschien is er iets. Als je het kan vinden houd ik me aanbevolen.’

Ik heb niet onthouden wat B. antwoordde, met zijn ogen op de rechte weg. Het was Ja of Nee of O, en het deed denken dat hij voorlopig zijn aandacht voor betere vragen nodig heeft.