Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 33]

Het universitair bezuinigingsexperiment
W.K.B. Hofstee

De reden om met betrekking tot de bezuinigingsronde 1987-1991 van een experiment te spreken, is dat wel vaststaat dat de bezuiniging middel is en geen doel. Ik houd die vaststelling voor triviaal; de interessante vraag die resteert is wat dan wel het doel mag zijn. Daarover kan op voorhand worden gezegd dat een helder antwoord niet zal zijn te geven, aangezien er bij de stelling van het doel diverse partijen zijn betrokken. Maar daarom is de vraag nog wel interessant voor wie de poging een zin te ontdekken in de gebeurtenissen nog niet heeft opgegeven. Het zal blijken dat er doelen op diverse niveaus kunnen worden ontdekt, in redeneringen die elkaar geenszins uitsluiten.

Kwaliteit. De meest voor de hand liggende pretendent is verhoging van de kwaliteit van onderwijs en onderzoek. De gedachte dat de bezuiniging een middel zou zijn om kwaliteitsverhoging te bewerkstelligen, valt in diverse kringen te beluisteren. De impliciete veronderstelling is echter dat personen zouden worden ontslagen die gemiddeld een negatieve bijdrage tot die kwaliteit zouden leveren. Die veronderstelling is in strijd met de meest elementaire feiten: het percentage werknemers dat zijn salaris niet waarmaakt pleegt in een doorsnee organistie al klein te zijn (in de orde van 5%); mensen met een negatieve bruto productiviteit zijn vrijwel niet te vinden.

Ongetwijfeld kan door een gericht ontslagbeleid de kosten-batenverhouding van een organisatie worden verbeterd, al moet men zich om voor de hand liggende redenen daarvan geen al te grote voorstelling maken. Ongetwijfeld is de ene manier van bezuinigen schadelijker dan de andere, ook al zijn voorspellingen vooraf daarover uiterst hachelijk. Maar dat is niet wat men hier bedoelt. Bedoeld werd dat bezuiniging tot verbetering zou leiden. Dat is gevaarlijke onzin van het type ‘Peace is war’.

Wel legitiem is, zoals gezegd, de vraag of dissectie en transplantatie van studierichtingen een minder schadelijke manier van bezuinigen zou zijn dan algehele inkrimping (om de onzegbare term die daarvoor is gelanceerd te vermijden). Ik kan alleen maar constateren dat de discussie over deze vraag niet boven het niveau van retoriek en wederzijdse préconçues zijn uitgekomen. Natuurlijk kan men van een organisme één of meer delen verwijderen: een arm, twee armen; een been, twee benen. De World Health Organization heeft in een absurdistische bui de hersentransplantatie in het vooruitzicht gesteld. Zelfs de liefdevolle castratie - waarmee de beleidsvoornemens het best kunnen worden getypeerd - van de universiteiten valt te overleven. Iedere metafoor, dus ook de biologische, voert vroeg of laat tot gratuïte retoriek: voor ieder argument zijn tegenhanger.

Macht. Wil men begrijpen wat bestuurders doen, dan zal men zich een voorstelling moeten maken van de machtsverhoudingen die van het huidige gistingsproces het sediment zullen zijn. Dit is een aanzienlijk vruchtbaarder invalshoek dan de vorige.

De colleges van bestuur bevinden zich in een zeer lastig parket. Om redenen van binnenlandse politiek - nl. in een poging zelf enige greep te krijgen op de faculteiten - hebben ze een uiterst dubieus spel meegespeeld met ongeveer het volgende scenario: de afspraak dat het departement de kooltjes uit het vuur zou halen die langs diverse sluiproutes - ambtelijk, bestuurlijk, puur privé - overvloedig zouden worden aangedragen; gekoppeld aan de afspraak dat de colleges zich het recht zouden voorbehouden naar binnen toe luidkeels schande te roepen over de concrete voorstellen. Zoals bekend, is dit scenario de colleges uit de hand gelopen, niet zozeer omdat het departement te ver is gegaan (want dat is een bewering waar een weldenkend mens alleen maar lacherig van kan worden), maar vanwege de vehemente reacties in de universitaire wereld zelf, ook van niet bedreigde en onverdachte zijde.

De positie van het departement is zo mogelijk nog penibeler. Dat komt in de eerste

[p. 34]

plaats tot uitdrukking in de staatsrechtelijk uiterst curieuze figuur waarbij een topambtenaar in de krant het beleid van ‘de minister’ verdedigt (R.J. in 't Veld in De Volkskrant van 11-10-86; het tafereel vertoont een onweerstaanbare gelijkenis met de manier waarop Van Kooten de rol van de wethouder van Juinen placht in te vullen). Het curieuze zit hierin: stel dat een topambtenaar zich in het publiek van de minister zou distantieren. De conclusie zou zijn dat de persoon niet te handhaven zou vallen; en wel niet zozeer omdat hij met de minister van mening verschilt, want daar is niets uitzonderlijks aan, maar omdat hij zich op het politieke pad heeft begeven. - Behalve uit het feit van deze markante publicatie, blijkt het politiek gehalte ervan ook uit de inhoud. Zeker is, aldus In 't Veld, dat gedurende de eerstkomende tien jaar de werkgelegenheid in de kwartaire sector zal dalen en in de private sector stijgen. Let wel: uit de mond van een bestuurskundige zou dit een (feilbare, min of meer plausibele, en natuurlijk allerminst zekere) voorspelling zijn; op gezag van de minister heeft hij het karakter van een politieke keuze. Nu worden er in het Nederland van de jaren '80 wel meer spelletjes gespeeld met de staatsrechtelijke verhoudingen. In de recente discussies echter figureert de directeur-generaal ook passief op dusdanig geëxponeerde wijze, dat met enig recht van hoog spel kan worden gesproken.

Het is volstrekt duidelijk waar de geschetste constellatie toe leidt (de universiteiten zelf, de minister, het parlement spelen in deze titanenstrijd louter de rol van figuranten): tot een hoogst instabiel evenwicht waarin de gekste uitkomsten denkbaar zijn. Ook is duidelijk dat hier de voornaamste inzet ligt van het bezuinigingsexperiment; de overige thema's zijn daarbij vergeleken onder- of boventonen.

Commercialisering. Over het thema van de commercialisering is al veel gezegd: door J.J.A. van Doorn in de NRC van 8-9-86, K.L. Poll inde NRC van 26-9-86, door C. Schuyt in de Volkskrant van 4-10-86, en door vele anderen. Voorzover hier een lijn in het beleid zit, is dat de gedachte dat de universiteit, als overjarig bastillon van de kwartaire sector, zich zou moeten voegen in het nieuwe élan van de privatisering. Maar tot meer dan wat halfslachtige symboolpolitiek leidt dat niet. De nieuwe economie is er een waarin de commerciële dienstverlening, niet de productiesector, de arbeidsmarktfunctie van de kwartaire sector zal gaan overnemen; welnu, als men de universiteiten daarnaar wil richten moet men hogere opleidingen voor neringdoenden creëren. Als er te veel alfa's en gamma's zijn, volgens welke maatstaf dan ook, moet men een integrale numerus fixus instellen inplaats van bij wijze van een ‘cynisch studiekeuze-advies’ (Salverda in De Volkskrant van 1-1-86) hier en daar wat studierichtingen opheffen. Op de gedachte dat de universiteiten zelve zouden kunnen worden geprivatiseerd, lijkt vooralsnog een taboe te rusten. Liever vermeit men zich ter plaatse in kinderlijke spelletjes van het type ‘onderneminkje spelen’; concurrerende advertentiecampagnes, shirtreclame voor het Gronings-studenten-hockeyteam (RUG op de buik, o wat geestig) - dit alles onder de veilige paraplu van de belastingbetaler die dezer dagen weer een half miljard mocht ophoesten voor het o zo dynamische informaticabeleid.

Disciplineconflicten. Een laatste thema dat moet worden gesignaleerd is dat er een typische universitaire invulling lijkt te worden gegeven aan het symboolpolitieke handelen rond de universiteit. De inzet is de vraag wie het cultureel initiatief heeft. De andragogen zijn inmiddels uit het veld gemept, de sociologen van weleer garen hun laatste krachten bijeen om de bedrijfs- en bestuurskundigen het hoofd te bieden. Het blokkeren van de benoeming van dr. In 't Veld tot buitengewoon hoogleraar kan - onder andere - als een historische schermutseling in deze strijd om het cultureel initiatief worden gezien.

Evenals destijds zal de afloop van het gevecht niet worden beslist door het intellectueel gehalte van het vak: de meer gevestigde discipline, de sociologie, zal het loodje leggen. Zij kan zich troosten met de gedachte dat het moment al nadert waarop de nieuwe loten aan de gamma-stam, om met C.P. Snow te spreken, een grote toekomst achter zich zullen blijken te hebben.

Slot: de liefde van de universiteit. In het eerder geciteerde artikel verklaart In 't Veld (mede namens de minister) dat hij van universiteiten houdt. Ik geloof hem op zijn woord. Als onderdeel van het object van die liefde echter heb ik mijn eigen gedachten. Bij zijn jubileumcollege maakte de chemicus J. Kommandeur zich in het openbaar ongerust over het feit dat er op de bèta-wetenschappen niet zal worden bezuinigd: zou de minister werkelijk van mening zijn dat de kwaliteit daarvan niet meer voor verbetering vatbaar is? Ik stel me, in deze post-Orwelliaanse tijd, een demonstratie voor van natuurwetenschappers die omwille van de kwaliteit hun rechtmatig aandeel eisen in overheidsbemoeienis en besnoeienis. In 1978 schreef

[p. 35]

A.D. de Groot over Apeliefde voor de gammawetenschappen. Dat oxymoron is onverminderd actueel. Er zijn op allerlei niveaus mensen aan het werk die weten wat goed voor mij is; voor mijn eigen bestwil zullen ze me, met pijn in het hart, een studierichting afsnijden, en onder zachte verwijten nog één als ik nog steeds niet inzie wat goed voor me is. Ik twijfel geen moment aan hun goede bedoelingen. Hun liefde is echter niet bevorderlijk voor mijn zelfrespect. En juist daarvan zal de universiteit het op den duur moeten hebben.