Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 47]

De kwetsbare universiteit
E. Bleumink

Heidelberg, 18 oktober 1386: de openingsplechtigheid van de kurpfälzische Universität. Zeshonderd jaar later schrijft de rector magnificus in de herdenkingsbundel: ‘Die Ruprecht Karls-Universität Heidelberg, älteste Universität auf Deutschem Boden, blickt auf 600 Jahre Geschichte zurück. Auf sechs Jahrhunderte, in denen sich die Idee der Universität als tragfähig erwiesen hat: Wissen zu mehren und zu bewahren, Erkenntnis kritisch zu bewerten und, auf dieser Basis, Perspektiven für die Zukunft zu entwickeln. Ihr Siegel ist seit 1386 Symbol für akademischen Freiraum. Freiraum der Lehre und des Denkens. Eines Denkens das der Welt neue Impulse gibt’.

Het 600-jarig bestaan werd in stijl gevierd met een mengeling van trots, historisch besef en toekomstgerichtheid.

In vele betogen, met als hoogtepunt een monumentale rede van de Bundespräsident, Dr. C.F. von Weiszäcker, kwam naar voren dat het oude ideaal van de klassieke universiteit niets aan waarde heeft ingeboet. Representanten van prestigieuze universitaire instellingen, ook die van Angelsaksische signatuur en uit Polen, de USSR en Japan bleken in gesprekken er geen enkele moeite mee te hebben te bevestigen dat het universitaire bestel in de BRD de laatste 30 jaar er uitstekend in is geslaagd het academisch onderwijs en onderzoek elan en karakter te geven: een sterke internationale oriëntatie, import en export van toptalent, bevordering van de mobiliteit van studenten, nauwe verstrengeling van onderwijs en onderzoek, symbiose van fundamenteel en toepassingsgericht onderzoek, bevordering van interdisciplinaire samenwerking, een strakke organisatie van het onderwijsaanbod, ruimte voor creativiteit en eigen verantwoordelijkheid. Bovenal lijkt een werkbaar evenwicht te zijn gevonden tussen algemene vorming en voorbereiding op beroep of maatschappelijke carrière, niet omdat er aan wordt gehecht de idealen van Von Humboldt op te poetsen, maar vanuit het besef dat een academische opleiding vorming impliceert om zich in de wereld van de kennis een weg te kunnen banen.

Is een nieuwe synthese mogelijk?

Na bezoeken aan buitenlandse instellingen kan ik, terug op de werkplek (in een universiteit met een lange historie en regelmatig met opheffing bedreigd) zelden een gevoel van grote treurnis onderdrukken. Treurnis over de contrasten tussen Nederland en vele andere geïndustrialiseerde landen. Bijna overal wordt er bezuinigd op uitgaven voor wetenschappelijk onderwijs, vele universiteiten worstelen met ingrijpende reorganisties en de mismatch tussen vraag, aanbod en arbeidsmarkt kan zelden bevredigend worden opgelost. Edoch, nergens zijn de egaliserende tendenzen zo dominant als in ons lieve vaderland. Nergens ook beheerst het korte termijn-beleid zozeer de dialoog tussen wetgever, universiteiten en maatschappij. In Nederland wreekt zich dat op de politieke agenda van partijen en daarmee van overheid en volksvertegenwoordiging de ontwikkeling van het hoger onderwijsbestel en het wetenschaps- en technologiebeleid een bijna te verwaarlozen rol heeft verkregen. De WRR en de wetenschappelijke bureaus der politieke partijen hebben het blijkbaar ook te druk met andere zaken. Zelfs over de toekomstige rol en positie van het bijzonder post-secundair onderwijs lijkt het CDA zich geen expliciete visie eigen te hebben gemaakt. Nota's, beleidsvoornemens, wetgeving en uitvoeringsmaatregelen buitelen dan ook over elkaar zonder dat er duidelijke samenhang te ontdekken is.

Markant treedt dit alles aan het licht bij de huidige bezuinigingsronde, als selectieve krimp en groei (SKG) aangeduid. De maatschappij-politieke context indiceert dat er op het wetenschappelijk onderwijs bezuinigd moet worden. Men kan dat als een gegeven accepteren, hoezeer ook hierbij de kwaliteit van onderwijs en onderzoek in het geding is. Ernstiger is dat bij de bewuste operatie slechts het eindresultaat van het besluitvormingsproces telt, niet de kwaliteit van onderwijs en onderzoek, rol en karakter van het universitair bestel in de kenniswereld. Er

[p. 48]

is bij alle discussies - somtijds ontluisterd door burenruzies tussen belendende onderzoekers - één zaak duidelijk geworden en dat is, dat er basisovereenstemming moet groeien over rol, positie en identiteit van instellingen van hoger onderwijs, over de toekomst van de universiteiten op langere termijn.

De beleidsindicaties der rijksoverheid, neergelegd in extra nummers van Uitleg, de commentaren van de adviseurs, de reacties van de Adviesraad voor Hoger Onderwijs (ARHO) en van de Vereniging van Samenwerkende Nederlandse Universiteiten (VSNU) bieden genoeg stof voor een meer diepgaande meningsvorming. Of de verschillende - veelal niet geëxpliciteerde - intenties tot een synthese kunnen geraken, mag gehoopt worden. Een synthese dan wel te verstaan die een maatschappelijk draagvlak oplevert voor een toekomstvisie over rol en positie van het Nederlands universitair bestel in de jaren negentig. Hieronder worden enkele punten aangestipt die naar mijn oordeel tot op heden onderbelicht zijn gebleven.

En de studenten dan?

In alle toonaarden is de laatste paar maanden het belang der letteren bezongen. De culturele rol van de universiteit werd eveneens onderstreept. Maar de studenten, wat vinden zij ervan.

Als men de moeite neemt in een universiteit rond te lopen en met studenten te discussiëren, vallen alras enkele dingen op. Bij studenten in de letteren, filosofie of theologie wordt de studiekeuze in belangrijke mate bepaald door het vormende aspect van de studie: oriëntatie in talen, geschiedenis en culturen als belangrijk element voor persoonlijke ontplooiing. De meesten zijn bij het begin van de studie goed op de hoogte van het matige beroepsperspectief. Mondige jonge mensen willen hun eigen weg volgen en kiezen bewust voor datgene wat hun trekt. Het advies ‘Kies wat je leuk vindt, word er dan goed in en voeg aspecten aan de studie toe die de kans op een baan vergroten’, blijkt veelal letterlijk te worden opgevolgd. Een ieder wil aldus op zijn eigen wijze de weg vinden in de wereld van kennis en cultuur.

Nochtans is er een keerzijde, namelijk de nog steeds stijgende werkloosheid onder academici met een letteren-opleiding (er zijn thans meer dan 3000 werkzoekenden; dat is bijna 20% van het aantal werkloze academici). Het is én in het belang van de studenten én der letterenfaculteiten maatregelen te nemen die deze ernstige situatie kunnen keren. Betere voorlichting, herziening van het onderwijsaanbod gericht op verruiming van de beroepsperspectieven en vergroting van de mogelijkheden van studenten (met behoud van de kwaliteit der letterenopleiding), bijvakken uit andere disciplines in het curriculum op te nemen. Ook voor letterenstudenten is een brede(re) oriëntatie geboden.

Het belang van de geesteswetenschappen wordt trouwens in vele andere opzichten onderstreept. Daarvoor gaan wij wederom bij studenten te rade. Ondanks (of dankzij) studieverkorting en strakkere onderwijsprogrammering is er een wassende stroom studenten die talen, cultuurwetenschappen, geschiedenis of filosofie als (extra) curriculumonderdeel in het studieprogramma willen opnemen. Studenten in de economie of rechten willen taalonderricht, toekomstige bedrijfskundigen volgen colleges in de cultuurwetenschappen, bèta's willen filosofie of geschiedenis in het programma opnemen.

Colleges binnen de letteren-faculteit worden niet zelden overspoeld door studenten uit andere faculteiten. Studiumgenerale programma's mogen zich eveneens in een grote belangstelling verheugen evenals culturele manifestaties binnen de universiteit. Studenten vragen bovenal naar great teachers die inspireren. Wanneer zij naar het waarom van hun belangstelling worden gevraagd levert dat verschillende antwoorden op: de eigen discipline is ons te beperkt; wij willen onze maatschappelijke oriëntatie verbreden; de middelbare school heeft ons deze kansen niet geboden.

Er is een zekere afkeer merkbaar van de kille no-nonsense mentaliteit, het technologisch-economisch complex, de informatiemaatschappij. Veel studenten vrezen een zeker cultuurbarbarisme en wijzen op de leemte in hun ontwikkeling en zij vinden dat een universiteit als ‘laatste station’ hierin moet voorzien.

Hier ligt dan ook een opgave voor de geesteswetenschappen verborgen, namelijk het vinden van een vruchtbare synthese tussen vorming en de opleiding voor beroep of wetenschappelijke carrière. Hier komt tevens het ideaal van de klassieke universiteiten in beeld: de all round training van academici, de wederzijdse bevruchting van de verschillende wetenschapsgebieden en opleidingen, de academische gemeenschap als substraat voor nieuwe ontwikkelingen.

Voor velen zijn dit geen verouderde idealen maar noodzakelijk geachte voorwaarden voor academische vorming. Er is behoefte

[p. 49]

aan een ambiance van creativiteit en inspiratie.

En de universiteiten?

Er is een tweede onderstroom die ik zou willen signaleren: de groeiende interdisciplinaire samenwerking als reactie op de proliferatie van specialisaties en sub-specialisaties. In het voetspoor van C.P. Snow (The Two Cultures, 1958) is er door velen op de desintegratie van de universiteiten gewezen. De verzelfstandiging van (sub)disciplines en het ontstaan van ‘kundes’ die het contact met, en de voeding van de basisdisciplines en primaire wetenschapsgebieden verloren. Hieruit is het beeld ontstaan van een universiteit als een losse verzameling van wetenschapsgebieden, van ‘kundes’ die konden voldoen aan de vraag naar bepaalde beroepscategorieën en van monodisciplinaire studierichtingen. In het wetenschappelijk onderzoek, hetzij fundamenteel of toepassingsgericht is het laatste decennium herontdekt dat nieuwe ontwikkelingen juist daar geschieden waar wetenschapsgebieden elkaar ontmoeten. Alle eenvoudige problemen zijn reeds opgelost, voor de moeilijke is interdisciplinaire samenwerking geboden.

De geschiedenis van de wetenschappen levert hiervoor een afdoend bewijs. Copernicus kwam tot zijn ideeën over de astronomie op basis van de Pythagoriaanse wiskunde. A.N. Whitehead werd een van de meest belangrijke filosofen van deze eeuw omdat hij een groot deel van zijn leven wiskunde en natuurkunde onderwees en de literatuurwetenschappen hebben veel te danken aan de sociologie zoals ook de psychologie het niet kan stellen zonder biologie en geneeskunde.

Het kan ook geen toeval zijn dat veel Nobelprijswinnaars zich met verschillende wetenschapsgebieden bezighielden. De verklaring kan zijn dat de kennis van enige disciplines de onderzoeker toerust ongebruikelijke categorieën en modellen toe te passen voor de oplossing van problemen.

Verkenningen in de universitaire wereld in Europa en daarbuiten leveren het beeld op van een actief beleid gericht op interdisciplinaire samenwerking met behoud van kwaliteit en identiteit van de primaire wetenschapsgebieden, op het tegengaan van ver doorgevoerde sub-specialisatie en op maatregelen gericht tegen te grote verzelfstandiging van ‘kundes’. Het zijn juist de klassieke universiteiten die aan deze new wave vorm en inhoud geven.

Identiteit en kwaliteit

Vijf en zeventig jaar geleden stierf in Berlijn - de stad van de Humboldt-universiteit - de Nederlandse fysisch-chemicus en Nobelprijswinnaar Jacobus Hendricus van 't Hoff.

Zijn lijfspreuk was: ‘physicam chemiae adiumxit’: de synthese van natuurkunde en scheikunde. Hij was ook een van hen die aan verbeeldingskracht een groot gewicht toekende. Verbeeldingskracht in wetenschappelijk onderzoek. Verbeeldingskracht bovendien om aan de universiteit elan en perspectief te bieden. In deze tijd is dat te meer geboden omdat regelgeving, budgetverdeling en centralisme het Hoger Onderwijs bestel bepalen en bestuurders zich van het bedrijfskundig instrumentarium bedienen. In de professionele organisatie zijn echter kwaliteit en inhoud van de functievervulling van essentiële betekenis, evenals creativiteit en nieuwsgierigheid.

Universiteiten doen er derhalve verstandig aan zich intensiever bezig te houden met bepaling van de identiteit, met rol en functie in het huidig tijdsgewricht. Op deze wijze zal de dialoog met overheid en maatschappij vruchtbaar gevoerd kunnen worden.