Hollands Maandblad. Jaargang 1985 (446-457)

[p. 49]

Het winkeltje
Dirkje Kuik

We weten het,
iedere dag, we horen het,
god schiep het al:
de pissebed, de schaamluis,
de man, en de vrouw,
in haar huis, de kwal,
en nog veel meer.

De vulpen bijvoorbeeld,
het polshorloge, de dichter.
En de vrouw zei:
dat maakt het leven lichter te dragen,
en ze trok haar pels uit,
rustte zeven dagen,
een doodzonde achteraf.

Voortaan zult ge vrede
noch duur kennen, sprak god,
koude voeten zijn uw deel.
En hij stelde de man boven haar,
de ponsmachine, de typemachine,
de ondersteek, de naaimachine,
ja nog veel meer.
En god zag dat het goed was,
glimlachte, kocht een parapluie.

Ze liep de trap af naar het atelier. Lange tijd was dit de werkplaats van haar vader geweest, zijn werkbank stond toen voor de ruiten.

‘Waarom richt je de schuur niet in als atelier?’ - ze hoorde het haar moeder zeggen, ‘dan kunnen we van de winkel echt een antiekwinkel maken, samen met de meubels en je beelden.’

‘Nee, dat is niet goed,’ was zijn oordeel geweest, ‘de mensen moeten zien hoe je de dingen maakt, dat trekt.’ Later was het toch in die zin uitgepakt, toen haar vader zijn genoegens buiten de deur zocht, en een atelier huurde, drie straten verder.

Ze keek vanaf de trap door het atelier. Nadat ze weer in het huis was komen wonen had ze het zorgvuldig laten opknappen, er een mooie etalage in laten bouwen, ouderwets zoals je ze zag afgebeeld op Engelse gravures uit het begin van de negentiende eeuw, romantisch.

Het was al weer vier jaar geleden dat ze was teruggekeerd. Nu stond haar etspers in deze werkplaats waar ooit haar vader zijn beelden hakte en waar later haar moeder het bric à brac winkeltje was begonnen. Aan de wand hingen haar tekeningen en prenten, maar eveneens souvenirs, snuisterijen die door haar moeder te koop waren aangeboden, en dat gold ook voor de etalage; een kijkkast naar het verleden. Ja, ze had bewust zoveel mogelijk de herinnering aan haar ouders in stand gehouden. Ze voelde het huis niet als een bezit, ze beheerde het, een gedachtenis.

Heiligen, heiligen, heiligen, overal hadden hier beelden gestaan, half uitgesneden, ruw ingehakt. Een huis vol houten heiligen, je brak er haast de nek over. Maar gelukkig ook zeemeerminnen, marionetten, houten dieren, schaakstukken uit ivoor gesneden, en houten poppen, Jan Klaasen, Katrijn, de dood van Pierlala, poppen die door haar moeder werden aangekleed. Van die poppen hield ze als kind toch iets meer, geen wonder want daar kon ze mee spelen zolang ze niet verkocht waren. De Maria's, Jezussen, Petrussen en Paulussen mochten daarvoor niet gebruikt worden.

Je zou het kunnen zingen achter de bloemenkar, kunstheiligen bij de vleet. Beslist wonderlijk want haar ouders waren in het geheel niet katholiek geweest, haar vader was van huis uit doopsgezind. Hij had het haar goed verteld. Op een dag zat ze op de grond een grote stapel boeken in te kijken. Ze stonden in een kast in zijn atelier, ze had ze er uitgehaald. Het was een doopsgezinde martelarenbijbel, in meerdere delen.

‘Ja kind,’ zei hij ernstig, ‘Kijk vooral maar eens in het laatste deel, achterin kun je een lijst van namen vinden, allemaal doopsgezinde mensen die in de zestiende eeuw verbrand zijn omwille van hun geloof. Daar staan mannen en vrouwen bij die onze naam dragen, het waren moedige mensen, het zijn je voorouders, vergeet het niet.’

Ze was het nooit vergeten. Na zijn dood was haar moeder er nog een keer op terug gekomen. ‘Wat mij betreft had hij rustig bij zijn geloof

[p. 50]

kunnen blijven,’ zei ze, ‘doopsgezinde mensen zijn goede mensen, het zijn de enige Christenen met fatsoen. In hun kerk is er plaats voor de vrouw, en kinderen zijn altijd heilig in hun ogen, ze hoeven niet meteen gedoopt te worden om ze speciaal te beschermen, het feit dat ze geboren zijn is voldoende. Kijk, en dan erken je ook de vrouw in haar waarde. Buitendien zijn ze tegen geweld en ze houden niet van macht.’

En dan te weten dat haar moeder zelf uit een staats protestants nest kwam, fijn als gemalen poppenstront! Maar daar had het lieve mens in haar jeugd vrij snel een einde aan gemaakt. Op haar twintigste was ze gaan werken bij de Rooien en dat had vanzelf opschudding gegeven in haar ouderlijk huis.

Het was in die dagen letterlijk een doodzonde als keurige christelijk opgevoede jonge vrouw te gaan werken bij de Socialen!

Ze meldde zich aan als koffiejuffrouw bij het nieuwe kantoor van de Bond van Spoor- en Tramwegpersoneel, het stond op de Oude Gracht, het staat er nog steeds, het is nu een vervallen verlaten gebouw waar niemand raad mee weet. Dat was in de tijd van haar moeders jeugd heel anders geweest. Het was niet alleen maar een kantoor. Het was ook een volkshuis, waar de socialisten aan jan-met-de-pet, aan Aaltje de schrobster cultuur hoopten te brengen. Naast het kantoor had men er een riant café ingericht, met een mooie biljartzaal, je kon er goedkoop en toch goed eten met je vrouw en je kinderen, een ongehoorde luxe voor Jan en zijn armoede-bestaan.

Er was een bibliotheek, een vergaderzaal, een grote schouwburgzaal, ontworpen door een jonge veelbelovende architect. Heel modern voor die tijd, het toneel werd voorzien van alle denkbare snufjes om er goed theater te kunnen spelen en er konden haast duizend mensen in de zaal. Socialistisch theater zou er worden gespeeld.

Eigenlijk kon je geen enkele schouwburgzaal in de stad vinden die zó goed verzorgd was. Dit volkshuis had men een beetje afgekeken van Duitse voorbeelden. De Duitse sociaal-democraten, toen ze na de eerste wereldoorlog meer invloed kregen, begonnen met dergelijke arbeiderscultuurhuizen. Men dacht in de jaren twintig heel idealistisch bij de Rooien.

Haar moeder was dat nooit vergeten. Tot haar dood toe sprak ze er vol bewondering over en soms ook wel met teleurgesteldheid en verbittering. ‘Want,’ zei ze, ‘kind, die vakbondsmensen meenden het goed, maar weet je wie het lieten afweten, dat waren de arbeiders zelf, die bleven in hun kattekroegjes zitten, die hadden geen zin om zich te ontwikkelen, en Aaltje bleef ook thuis, veilig bij het fornuis. Toneelstukken en vergaderen, dat paste toch alleen bij dure mensen. Je kon maar beter je plaats weten, al dat moderne gedoe, voor je het wist werd je man ontslagen als je daar aan mee deed. Ze hielden zich liever aan die scheurkalenderplaat: “Here geef ons heden ons dagelijkse brood”.’ Maar het was toch haar mooiste tijd geweest, haar ogen begonnen altijd te glinsteren als ze het erover kreeg.

‘De eerste dag, toen ik er begon, moest ik boven komen, op het kantoor. Dus jij bent het christelijke meissie dat bij ons komt werken, zei de baas, Moltmaker, een gewezen tramconducteur. Nou die kon een bek opzetten, de hele organisatie hield hij in handen. Dat ik christelijk ben doet er niet toe, antwoordde ik venijnig, ik kom hier om te helpen en daar gaat het toch om!’

Het was precies in de roos, dat antwoord, na die tijd kon ik geen kwaad doen. En binnen een paar jaar kreeg ik de gehele leiding over de huishoudelijke zaken van het kantoor.

‘Met het café hadden we niks te maken, maar vergis je niet, op het kantoor ging heel wat om. Late vergaderingen, en dan gebeurde er het nodige in de keuken, 't was soms haast een hotel. Recepties, conferenties verzorgden we tot in de puntjes. Je moest ook precies de kas bijhouden, de rekeningen betalen, inkopen doen, de bloemen verzorgen, piekfijn zag het er altijd uit. Nou ja, ik kon dat aan, dus toen de oude huisjuffrouw die de leiding had wegviel, kreeg ik die plaats, en ze was een tante geweest hoor. Maar ze vonden mij leuker, ja ik was toen een knappe meid, altijd vrolijk, ik zei trouwens waar het op stond, daar hielden ze van. Het waren allemaal mannen die zich kapot werkten voor de bond, om de arbeiders die daar bij aangesloten waren hun rechten te geven, dan moet je van optreden weten, en dus waardeerden ze dat ook in mij.’

Ze grinnikte. ‘Ze waren allemaal stapelgek met me, het is maar goed dat je vader het nooit geweten heeft, ik was toen al met hem verloofd. Anders zou hij stinkend jaloers zijn geworden, onzin natuurlijk maar ja. Ik ging niet te ver hoor, de vroegere huisjuffrouw beslist, die had met al die heren wel een keer in bed gelegen. Nou dat moest ze zelf weten, uiteindelijk was ze ongetrouwd. Soms werd er een receptie gehouden waar ook de vrouwen van het bestuur bij aanwezig waren. Jezus, ik heb nooit begrepen hoe dergelijke harde sjieke kerels er zulke zure trutterige wijven op na konden houden! Eerlijk gezegd vond ik het jammer om er weg te gaan, maar een baantje en daarbij getrouwd zijn, dat kon niet in die tijd. Ze hebben me er wel toe willen overhalen, ze waren me niet graag kwijt. Van Delft, Moltmaker en ik geloof Nathans, namen me apart. Waarom blijf je niet, zeiden ze, achter in de tuin aan het Springweg staat een mooie dienstwoning! We zouden graag zien dat je man ook bij ons kwam, dan kan hij het ge-

[p. 51]

bouw onderhouden en het toneel verzorgen, er is genoeg voor hem te doen hier. Hij kan een goed salaris krijgen en dan houdt hij tijd genoeg over om zijn houtsnijwerk te maken, en jij blijft gewoon de huisjuffrouw. We maken jullie tot beheerders, we zitten te springen om twee betrouwbare mensen.’

‘Ik heb het je vader nooit verteld,’ zei ze, ‘ik zou het graag gedaan hebben, maar ik had zo'n eerbied voor hem, hij was zo begaafd en je kan toch je man niet afhankelijk maken... Woedend zou hij zijn geworden, stel je voor: een baantje krijgen via de voorspraak van je vrouw! Toch achteraf gezien was het niet gek geweest. het had ons heel wat armoede bespaard.’

Deze jaren, het waren niet alleen de vrolijkste jaren voor haar moeder geweest, het werken bij die bond, het had ook haar uitzicht op de maatschappij voorgoed bepaald. Ze bleef na die tijd zo rood als een kreeft, tot de laatste snik, ze duldde geen kwaad woord als het om socialisten ging.

‘Dat zijn de enige mensen die werkelijk wat gedaan hebben voor arme donders’, was en bleef haar mening. ‘Die hele christelijke troep, ze hebben de mond vol van naastenliefde, maar als het er op aankomt weten ze alleen van nederigheid en je plaats kennen, likken naar boven en trappen naar beneden.’

Ook het Huis van Oranje kon weinig goed bij haar doen. ‘Dat is hetzelfde laken en pak,’ zei ze, ‘weet je, op gepaste wijze feest vieren. O zo eenvoudig doen, in werkelijkheid barsten ze van hoogmoed, ik mot ze niet, ze hebben zich nooit een bliksem aangetrokken van de gewone man.’

Op een dag, Koninginnedag, vóór de oorlog was haar moeder jankend in huis teruggekomen. ‘Verdomme,’ snikte ze, ‘die rotzak, zo'n vuile dronken lor! Op de hoek van de Herenstraat staat hij te venten met feestwijzers en oranje speldjes. Zonder het te vragen steekt hij zo'n smerig lintje op mijn tieten, is hij helemaal van god verlaten. Ik heb het er meteen afgehaald. En toen, begon hij te schelden: “Je bent zeker een rooie hè, stinkwijf!” Stomdronken was hij.’ Ze kreeg bijna een rolberoerte, ze stampvoette van woede.

1 Mei, dat was voor haar het feest. Dan kwamen er rode tulpen voor de ramen, dan ging ze de stad in, kijken naar de optocht. Na de oorlog, aan het einde van haar leven, zat ze daar wel eens over te klagen. ‘We hebben veel bereikt,’ zei ze, ‘er zitten nu gelukkig socialisten in de regering, vóór de oorlog hebben ze - “ze” waren vanzelf de christelijken - nog kans gezien om ons er uit te houden. Maar wat ik nu mis dat is de vreugde, dat idealisme wat zo duidelijk sprak bij

[p. 52]

de arbeiders op één mei, prachtige toespraken, toneelstukken, het leek in die tijd, ondanks dat het bestaan veel harder was, of de mensen meer vertrouwen in de toekomst hadden, echt geloofden in een rechtvaardige betere wereld. Alles is burgerlijk geworden.’

Mooie mooie Rieka,
Rieka van de Runenbaan,
bij de rooien moet je wezen,
bij de rooien moet je gaan.

Toch, hoe vreemd het ook leek, haar moeder trouwde in de kerk, zelfs in de Domkerk, en dat is niet mis. ‘Je vader wilde het,’ zei ze, ‘ik had er de pest over in. Anders krijgen we stront met je ouders,’ beweerde hij, en het was waar, ze zagen hem helemaal niet zitten, een halve kunstenaar, hij heeft nooit gedeugd in hun ogen. ‘Ik heb het verschrikkelijk gevonden kind, en eerlijk gezegd dacht ik nog met mijn stomme kop dat die dominee waar we onze belijdenis bij deden een “moderne” was. Nou, dat pakte anders uit! Die verschrikkelijke preek die hij in de kerk hield, ik zal het nooit vergeten, ik deed het van ellende bijna in mijn broek. Wat een zak!’

Ze waren juist deze woorden; jaren later had zij, de dochter, de trouwbijbel ter hand genomen toen haar moeder er niet meer was, om te lezen wat men in die kerk gezegd had tegen twee jonge mensen die alle geluk van de wereld meenden te hebben omdat ze van elkaar hielden, zoals zij nog nooit van iemand gehouden hadden. Waanzin, onbeschaamdheid, schurfterigheid, arrogant geklets van een op hol geslagen veldprediker. Dood, verderf en bestraffing: want wie de Heere lief heeft kastijdt Hij en Hij geselt een iegelijke zoon dien Hij aanneemt.

Haar moeder was niet in het wit getrouwd, ze droeg een blauwzijden mantelpak en een prachtige kanten blouse, zodat je haar borsten mooi kon zien. Dat mantelpak kende ze niet alleen van de trouwfoto, het was ook nog een herinnering aan haar eigen werkelijkheid, toen ze zes jaar oud was droeg haar moeder het nog steeds als ze ergens gekleed naar toe moest. Het was een duur mantelpak geweest, en het stond haar uitstekend. Jammer genoeg had het bruidsboeket niet uit rode tulpen bestaan, het waren anjers geweest. Het bewijs lag schraal en droog in de trouwbijbel.

Maar lang hield de christelijke bevlogenheid geen stand. Nadat zij geboren was werd zij niet gedoopt, en daar kon ze zich nog steeds geheel in vinden. Toen ze er eens naar gevraagd had, als kind, alle kinderen op school bleken gedoopt, hoe zat het nu met haar, zei haar moeder: ‘Dat hebben we niet gedaan, lieverdje, als je later oud genoeg bent zoek je dat zelf maar uit. Mijn zegen zul je dan krijgen, maar voor mij hoeft het niet’.

Vloog de kerk vrij snel de deur uit, de verloren zelfstandigheid die haar moeder als jonge vrouw ontwikkeld had in haar werkkring, kreeg ze pas na jaren weer in handen. Met de koppigheid van een ezelinnetje op zoek naar de waterbron, hervond ze die zelfstandigheid pas toen ze over de vijftig liep. En zij, als haar dochter, had die strijd heel bewust meegemaakt.

Haar vader werd omstreeks die tijd een beetje uithuizig, raakte wat op drift. Hij zag het niet meer zitten, dat gehak voor de ramen. Hij moest en zou een atelier buiten de deur hebben, er was trouwens ook een vriendinnetje. Een beetje lastig in je woonhuis. Haar moeder begreep het best, natuurlijk vond ze het niet leuk, maar ze wist dat de man die ze getrouwd had nooit ongevoelig was geweest voor de schoonheid van andere vrouwen. Zo zijn ze, de mannen. En zij bleef toch nummer één, wist ze. Nee, wat ze hem echt kwalijk nam was dat hij toen hij de werkplaats ontruimde, die werkruimte doodleuk wilde verhuren aan een reparateur van motoren. De man dreef in hun straat een garagebedrijf en had wel behoefte aan uitbreiding. Ze werd hels toen ze het hoorde. Het liep uit op een scène groot als morgen de hele dag.

‘Dat gebeurt niet!’ schreeuwde haar moeder, ‘je kunt m'n maars likken jij met je garagemeneer! Al vóór de oorlog heb ik je gezegd hoe graag ik een winkel wilde hebben in antiek, maar jij verdomde het om in die prachtige schuur in de tuin te gaan werken. Meneer moest zo nodig voor de ramen hakken. Hadden we er toen al een winkel van gemaakt, dan zou dat financieel veel beter zijn uitgekomen. Maar nu gaat meneer weg, want meneer moet nodig een apart atelier hebben. En dan denkt hij hier van mijn huis een opslagplaats van oude motorfietsen te kunnen maken. Alles voor een paar rotcenten! Maar dat gaat niet door! Verkoop dat maar aan het nieuwe liefje van je met die grote neus en die uilebril op, je moet niet denken dat ik achterlijk ben. Kun je eigenlijk niks knappers aan de hand houden? Zo'n ouwe afgelebberde meid, ze neemt je gewoon in de veiling, lul. Alle mannen zijn hetzelfde, ze hebben gewoon geen hersens. Enfin, dat zal mij een zorg zijn. Maar als de werkplaats beneden vrijkomt, dan begin ik er een winkel, of je het nu leuk vindt of niet. En die ga ik alleen drijven, ik heb je er niet bij nodig.’

Zo gebeurde het. Ze timmerde zelf, hoe onhandig ze ook was, een krakkemikkerige etalage, en de hulp van haar man wees ze resoluut af. ‘Dat is mijn zaak,’ zei ze, en toen zij als dochter haar wilde bijstaan had ze daar eveneens geen zin in. ‘Ga jij maar aan je eigen werk, daar heb je het druk genoeg mee.’

Ze sjouwde de antieke spulletjes uit haar huiskamer naar beneden, ze maakte een uitstalling in de etalage van de kleine aardigheden en snuiste-

[p. 53]

rijen die ze bezat. Ze legde haar halsketting van bloedkoraal, het slot was van goud, een erfstuk, voor de ramen. Ze ging parmantig beneden zitten. ‘De winkel is open, gelieve na zessen te bellen’ stond er op een briefje met een plakkertje vastgekleefd aan het raam van de winkeldeur. De ketting werd het eerst verkocht, voor een zacht prijsje, maar nu had ze eigen handelsgeld. Daar trok ze de veiling mee op en stroopte de rommelmarkt af.

Binnen een paar jaar was het een aardig lopend zaakje geworden. Het winkeltje van mevrouw Kuik werd een begrip. Vaste klanten mochten mee naar boven, kregen thee, gebak en vertelsels toe. Al schreef ze geen verhalen, ze vertelde ze. Verhalen uit de oude tijd, die iedereen vergeten was. Zo troonde ze tussen haar veiling-aankopen toen ze ouder werd, een tovervrouwtje met paarsige krulletjes op het hoofd, die geschiedenissen vertelde waarvan haar klanten soms dachten dat het sprookjes waren, maar die in werkelijkheid uit een grauw verleden kwamen en op waarheid berustten.

De beste jaren van het winkeltje van haar moeder maakte haar vader niet mee, jammer. Op den duur legde hij zich wel neer bij het feit dat hij een zelfstandig werkende vrouw had, hoewel niet helemaal. Vrij kort voor zijn dood, hij was vaak vermoeid en prikkelbaar, kon niet zo hard voort als hij wilde, had haar moeder tegen hem gezegd: ‘Och, schei toch eens uit met dat gesjouw, je hoeft niet meer van die meubels te maken, snij maar op je gemak een mooi beeld. Ga eens lekker in de zon zitten in het park, voor mijn part in de kroeg als je dat aardiger vindt. We hebben het nu goed, ik breng met gemak de huur op en dat beetje eten dat we nodig hebben is er ook.’

‘Ja, ik zal me daar door mijn vrouw laten onderhouden!’ viel hij kribbig uit.