Hollands Maandblad. Jaargang 1984 (434-445)

[p. 40]

Het Caravaggisme als remedie tegen het Maniërisme
P. Zimmerman

In een tijd als de onze waarin originaliteit hoog aangeschreven staat, is wel eens de klacht te horen dat alles al gedaan is. Er zou weinig indrukwekkend nieuws onder de zon zijn. We denken nu niet aan wetenschap en industriële techniek maar aan de beeldende kunsten. De verzuchting doet vermoeden dat niet iedereen gelukkig is met de uitdaging om in zijn bedoening van tijd tot tijd met wat anders te komen. Originaliteit mag dan berusten op het vermogen tot variëren op iets bestaands, wie er toe verplicht wordt ontdekt al gauw dat het of te makkelijk of te moeilijk is met opzet iets nieuws te brengen. De ervaring is overigens betrekkelijk oud. In de zestiende eeuw trok het verschijnsel voor het eerst de aandacht.

Nadat in de vroege Renaissance enkele schilders en wat minder beeldhouwers, opgegroeid in de schaduw van de grote boom die hun voorbeeld was, onopzettelijk uitgegroeid waren tot min of meer herkenbare persoonlijkheden, moest men zich wel bewust worden van het bestaan van zoiets bijzonders als (betrekkelijke) originaliteit. De schok is te vergelijken met de verdrijving of bevrijding uit het paradijs. Voortaan bestond het risico van een geforceerde creativiteit. Waarom zou een ambitieuze jonge schilder die al ontdekt had hoe je in het vak winst kunt boeken door als appel wat verder van de stam te gaan vallen, niet op het idee komen als appel tussen twee wijd uiteenstaande bomen neer te komen? Vraagt iemand mij hoe Parmiggianino op zijn ‘Madonna met de lange hals’ (in de Uffizi in Florence) gekomen kan zijn dan ben ik geneigd te insinueren dat die schilder moedwillig origineel was door niet van één erflater af te stammen maar van twee sterk contrasterende. Door zich als een kruising van de lieflijke Rafael en de bovenmenselijke Michelangelo Buonarroti te presenteren, kon hij een opvallende graad van nieuwigheid bereiken. Met de rubberachtige musculatuur van zijn concept dreef hij ver genoeg weg van zowel Rafael als Michelangelo om een eigen plaats als origineel kunstenaar te durven opeisen. Aan het zestiendeeeuws Maniërisme kleeft meestal iets van zo'n verdachte inseminatie. Als stijlvariant is het ondanks veel recente propaganda - hoe begrijpelijk ook vanuit onze neiging tot overschatting van het vormgevend vermogen der idee (als een soort K.I. voor het oog) - nog steeds kwalitatief omstreden. De portretten van maniëristen vinden bij kritische beoordelaars eerder genade dan hun pretentieuzer initiatieven. Dit gaat zelfs voor El Greco op.

In de Europese beeldende kunst lijkt een gezonde reactie op stilistische overmoed de terugkeer tot, desnoods vulgair realisme. Het serieus nemen van allerlei bestaande, nauwelijks gecultiveerde zichtbaarheid is echter voor het scheppen van beeldende kwaliteit ontoereikend. Daarom moest de manier waarop Michelangelo da Caravaggio (1560/65-1609) zijn in de dagelijkse omgang uitverkoren modellen schilderkunstig vorm wist te geven, diepe indruk maken op de nieuwkomers in het vak. Caravaggio's realisme is namelijk meer dan een correcte weergave van wat eens door hem gezien kon worden. Vandaar dat reproducties van zijn schilderijen door ons nooit per abuis als gefotografeerde werkelijkheid ervaren worden. Bovendien is zijn clair-obscur, vergeleken met het er aan voorafgaande gebruik van licht en donker, een machtig middel tot het versneld opleggen van eenheid aan ingewikkelde voorstellingen op groot formaat.

Helemaal nieuw was dit caravaggistisch clair-obscur natuurlijk niet. In de vijftiende eeuw was Antonello da Messina er al wat mee bezig geweest. Ook Leonardo, Michelangelo, Rafael, Giorgione, Titiaan, Tintoretto, Savoldo hebben het hunne bijgedragen. Maar Caravaggio's met groot meesterschap gerealiseerde variant is een zegen gebleken voor meer dan één generatie aankomende barokschilders. In de keukentaferelen, de talrijke Italiaanse bambocciate en Spaanse bodegones kon de beginner het ‘kelderlicht’ blijkbaar vrij goed leren beheersen. En daarmee beschikten de schilders van de zeventiende eeuw dankzij de kunstmatigheid van hun realisme over een prachtige uitgangsstelling bij het ontwikkelen van een eigen persoonlijkheid.

Het Caravaggisme staat als begrip voor een bijzonder gebeuren in de Europese kunst en wel

[p. 41]

Caravaggio, stilleven. National Gallery, Washington.

het vermogen van één man om direct - en vaker indirect, door bemiddeling van tussenpersonen - veel beginnende schilders vrijwel volledig stilistisch te kunnen vormen. Vervolgens de meesten van hen een leven lang op een afstand te blijven leiden, zonder een minderheid te beletten uit te groeien tot zelfstandige of zelfs geniale persoonlijkheden.

Eerst iets over het tot tweede natuur geworden Caravaggisme. Op een tentoonstelling van Caravaggio en zijn vele nakomelingen zou te zien kunnen zijn hoe de stijl van de meester zich door ontleding min of meer methodisch en dus anders dan bij het traditionele copiëren van een bestaand werkstuk wilde laten overdragen. Daarbij konden onvolkomenheden optreden. Als je goede schilderijen van Caravaggio (te vinden in de San Luigi dei Francesi in Rome of het stilleven in de National Gallery in Washington) vergelijkt met een, zelfs heel respectabele Hendrick Terbrugghen, krijg je bij de laatste vooral in gecompliceerde voorstellingen soms de indruk dat bij het bepalen van de delen, het geheel van de voorstelling onvoldoende ‘voorzien’ was. Het is dan of Terbrugghen - ook een vroege Velasquez vertoont zo'n gebrek wel eens - bij het versneld modelleren van de plastische illusie, als het ware naar voren uitglijdend te vlug van het ene niveau op het andere belandde. Om zich dan weer te verliezen in een vertragend detailleren dat herinnert aan de werkwijze van voorgangers. Zulke overgangen in het zichtbare beeld storen omdat ze niet aan één en hetzelfde gezag onderworpen lijken. Een voldragen evenwicht wordt dan in de schildering niet bereikt, niet gehaald. Ik vermoed dat Caravaggio er bezwaar tegen gemaakt zou hebben als hij Terbrugghen onder zijn hoede gehad had. Het grandioze van het stilleven van zijn hand in Washington is juist dat het samenhangend geheel van vrucht-, blad- en serviesvormen - ogenschijnlijk slechts uitkomst van een scherp observeren en correct weergeven - een wonder van harmonie is dat buiten dit schilderij nooit te zien was. En waarbij de macht van de stijl zo tot in de details heerst dat fragmenten, geïsoleerd bekeken, door hun gedurfde vervormingen zelfs onherkenbaar dreigen te worden. Als je staande voor zo'n kunstwerk - in zekere zin ten onrechte - bedenkt dat er een groot aantal in de tijd opeenvolgende handelingen voor is verricht en je je dan afvraagt hoe de maker zich heeft kunnen laten leiden op zijn weg naar dit eindresultaat, tob je weer eens met begrippen als stijl en, meer nog, opvoeding tot stijl.

Caravaggisten zijn uiteraard op verschillend niveau geëindigd; dat geldt tenslotte voor iedere opleiding. Ze hebben ook hun eigen, te onderscheiden varianten mogen of moeten ontwikkelen. Ze bewezen daarbij - zij het zonder hun erflater naar de kroon te steken - hoe vruchtbaar een ‘realisme’ kan zijn dat slechts bij oppervlakkige waarneming als vulgair zal worden afgedaan. Ze stonden op verschillende plaatsen, in Italië, in Spanje, in Frankrijk en de Nederlanden voor het behoud van een zekere eenheid van stijl. Het Caravaggisme is in de Europese schilderkunst tot dusver een laatste manifestatie van

[p. 42]

een vrijwel algemeen aanvaard stilistisch gezag geweest. Zelfs de geniale minderheid die er zich aan wist te ontworstelen heeft Michelangelo Merisi da Caravaggio als de belichaming van de stijl gerespecteerd. Zijn populariteit onder jongere vakgenoten was enorm; en niet te danken aan innemende karaktereigenschappen want de man moet een schavuit van het zuiverste water geweest zijn, zij het dan een van zijn werk bezeten kunstenaar. Voortaan zou de ontwikkeling een toenemende tendens tot polarisatie vertonen om op den duur tot anarchistische differentiatie te groeien of te vervallen.

Laten we eens rekening houden met de mogelijkheid dat veel in ons hedendaags assortiment van beeldende varianten vroeg of laat als dwalingen vergeven zal worden. En dat een groeiend wantrouwen tegen stilistische excessen tot een hernieuwd realisme kan verleiden. Wie zal er dan het eerst de verzuchting slaken: hadden we nu maar iemand die ons leert hoe je toevallige zichtbaarheid kunt laten overgaan in, op niveau met mes en vork genietbaar voedsel voor het oog. Aan woestelingen die het door hen geziene wel rauw lusten was in onze eeuw geen gebrek. Ik zal niet beweren dat zij het bestaande tam tegemoet getreden zijn of laf onder ogen gezien hebben. Voor zover een realist eigenwijs moet zijn, waren zij zeker realist. Maar als kunstenaar slaagden zij er niet altijd in het bestaande bevredigend naar hun hand te zetten. In je eentje optornen tegen het aanwijsbare valt blijkbaar niet mee. Zelfs Caravaggio had voorgangers en medestanders.

Op eigen houtje schilderen naar de aanschouwing van echte dingen, dieren en mensen veroordeelt de beginner tot de keuze tussen het trompe-l'oeil en het individuele kunstenaarschap, dat niet uit het trompe-l'oeil ontwikkeld kan worden. Het zou wel prettig zijn als we er nu een Caravaggio bij hadden. Of hebben wij juist André Derain om er ons aan te herinneren dat wie op geen stukken na aan Caravaggio's standaard voldoet, Cézanne niet ongestraft zal verloochenen? Of kunnen we in navolging van de ‘magisch’ realisten een ontwikkeling van eeuwen toch maar beter radicaal prijsgeven en dapper steun zoeken bij de strengste van alle vaders: Andrea Mantegna? Of hebben onze schilderende hyperrealisten gelijk en is de camera onmisbaar geworden om de stijlontwikkeling voorgoed van een personalisme tot een structuralisme te doen evolueren?

Er is keus genoeg. Onze stijldifferentiatie en verwarring kunnen nog vooruit. Een gevolgtrekking uit het voorafgaande zal zijn dat de fundamentele tegenstelling tussen éénhoofdig gezag en voortgaande democratisering zich telkens weer anders aan ons voordoet. Een constante lijkt hierbij dat slechts een minderheid zich terecht vermag te onttrekken aan éénhoofdig gezag. En dat ver voortgeschreden democratisering kan leiden tot vormen van anarchie die nauwelijks het niveau halen van gespreide ofwel verdunde misleiding en onderdrukking.