Hollands Maandblad. Jaargang 1984 (434-445)

[p. 16]

Val
Nelly Heykamp

De zee lebberde aan het strand met een suggestie van geluid net beneden de gehoorgrens. Het was nog te vroeg in het seizoen voor toeristen. De zon was al onder maar het zand op het duin was nog warm.

De jongen praatte, het meisje luisterde. Zijn pedante breedsprakigheid - Talsma, syntaxis tien, woordkennis negen - drong vanuit de verte tot haar door: ‘De zee klotst niet, de zee dondert, en passant een supertanker doormidden brekend of een dijk die hij daar niet hebben wil. Of hij smiespelt terwijl de mensen in vreemde pakjes in zijn branding spelen, zoals een goedmoedig aartsvader de kinderkens aan zijn baard laat frunniken. Klotsen is het Hollands binnenhuisjesgeluid van water in een tobbe, desnoods de golfjes van de Kaag tegen een houten roeibootje met piepriemen waarin een visser naast zijn hengels ligt te slapen. Een dichter die de zee laat klotsen is een prul.’

Ze rook voor het eerst zonder weerzin zweet dat niet van haarzelf was. Vermogen tot helder denken en initiatief waren gedaald tot een beschamend nulpunt. Toen hij de arm waarop zijn gewicht rustte in haar richting verplaatste, vocht ze met moeite een blos omlaag. Concentratie. Verderop was een stuk duin weggeslagen. Mét paaltjes en prikkeldraad. Het ijzer was mooi recht afgebroken, of een mecanicien het had doorgeknipt - plaats bepalen, tang gereed en dan een korte felle knip zonder wringen. Ze bleef ernaar kijken en maakte kwasi-toevallig de afstand tussen hen groter. Ze kon nu beter ademen en zocht fanatiek naar een nieuw onderwerp (niet over school: een te duidelijke bekentenis van onvermogen), de ogen strak op het water waar het licht langzaam naar de horizon wegtrok. Vroeger had haar vader verteld hoe vergane schepen tussen bodem en oppervlak bleven zweven zonder ooit de bodem te bereiken. Sindsdien had ze het watervlak afgezocht naar een plotseling opduikende boegspriet, ook later nog, toen ze allang wist dat het niet kon, ook niet als er minder zandbanken waren en de muien dieper. Ze waren allebei in de buurt van de zee geboren. Mare nostrum.

Een zware adem in de buurt van haar schouder der bracht de paniek terug.

‘Een goeie uitvinding dat examen, hebben wij nog es vrij.’ Banaler kon niet. Herre las Schopenhauer en had ruzie met de rector over iemand die ze niet eens in de encyclopedie had kunnen vinden. Maar hij praatte gewoon terug. ‘Jammer dat het maar twee dagen duurt. Burg is ook gecommitteerde bij het staatsexamen.’ Hij zei Boerg, op z'n Duits. Iedereen noemde hem zo, oorspronkelijk uit protest tegen de taal die ze kort na de oorlog toch weer moesten leren, later uit gewoonte.

‘O, niet gek.’

‘De anderen zullen nu wel thuis zijn.’

‘Ja.’

‘Zijn je ouders niet ongerust?’

‘Nee, Jannie gaat er even langs.’ Misschien vond hij het niet erg dat ze niet kon schaken. Hij zette zijn bril af en begon hem met zijn zakdoek schoon te wrijven. De ogen bewogen nu hulpeloos in hun kassen, zo gewoon-als-een-mens dat ze hem bijna kon aanraken. Haar hart bonsde in haar keel. Keukenmeidenromanachtig. Het hart is een holle spier die bloed door de arteriën pompt. Het breekt niet en kan niet van zijn plaats. De enige wiens hart aantoonbare afwijkingen vertoonde was ouwe ome Jaap geweest wiens enige emoties met eten en drinken te maken hadden. Ineens was het geweest of zijn hart in tweeën scheurde en een pijn -. Nu mocht hij niet meer roken en had een dieet waardoor hij verzuurde. Je moest de dingen in hun juiste proporties kunnen zien.

Ze schepte geulen in het zand die direct weer vol liepen en wilde dat ze kon roken zoals mensen in films.

Hij kuchte. ‘Vind je het erg van je fiets?’

‘Wat?’

‘Ik heb het gedaan toen jullie naar dat dode konijn stonden te kijken.’

‘Wat heb je gedaan?’

‘Je ketting eraf gehaald’. Hij zette de bril weer op, precieus, of hij hem behoedzaam paste. Er stonden druppels op zijn voorhoofd.

Ze keek hem niet-begrijpend aan. Herre, die citaten uit zijn mouw schudde waarmee hij zelfs Burg mat zette en voor wie ze allemaal een beetje bang waren omdat zijn sarcasme feilloos raak sneed, Herre die niet met meisjes omging omdat het vlees de geest in de vrouw (das Weibstück) verstikte, zat met opgerolde mouwen te zweten om de eerste de beste slagersjongenstruc. Haar middenrif maakte een sprong en uit haar keel kwam een geluid dat ze te laat probeerde te stoppen. In een triomfgebaar schudde

[p. 17]

ze haar haren over één schouder - ze had ze pas gewassen en die nieuwe jurk stond goed nu ze een beetje verbrand was - en boog haar hoofd achterover in een houding die ze op een filmfoto had gezien. ‘Dat doen de jongens bij ons op het dorp ook. Het leek me jouw stijl niet, daarom was het niet bij me opgekomen.’

Toen ze zijn gezicht zag, was het te laat. Zelfs de achterkant van zijn nek was rood. Met liefde had ze zich in het prikkeldraad laten vallen om de woorden ongedaan te maken. In de stilte schetterden ze luid na.

‘Als ik me dan toch als een kinkel heb gedragen, kunnen we het stuk beter uitspelen. Ik zal hem er weer omheen leggen.’ Het klonk alsof hij verkouden was.

‘Weet je dan hoe dat moet?.’ Ze had iets anders willen zeggen, maar niets leek goed genoeg om de schade te herstellen.

‘Natuurlijk.’ Hij stond op en hield haar zijn hand voor. Ze probeerde luchtig overeind te springen - twee jonge mensen die zich even hebben verpoosd aan het strand - maar haar knieën waren van rubber en ze zakte bijna in dezelfde houding terug. Hij leek nog aardig sterk voor iemand die goed was in Grieks.

Achter het eerste duin lagen hun fietsen in het prikkeldraad langs het pad. Handig pakte hij de voorste bij frame en stuurstand en draaide hem ondersteboven. Zo deed haar vader het ook. Ze keek hoe hij het zand van de ketting veegde en hem om het tandrad legde. Het zag er huiselijk uit.

‘Kun je even helpen? Even langzaam de trapper ronddraaien.’ Hij had lange vingers en hanteerde geroutineerd het gereedschap uit een smal leren zadeltasje. ‘Zo, nu staat-ie wat strakker. Zal ik je direct van mijn gezelschap verlossen of zal ik een eindje met je meefietsen?’

‘Waarom niet? We moeten dezelfde kant op.’ Ze kende de regels van dit spel niet. Als ze niet had willen blijven had ze die ketting er zelf even omgelegd. Een simpele operatie met de punt van een passer. Zo waren de mores van het dorp en zo wist iedereen waar hij aan toe was.

Hij draaide de fiets om, bond haar tas achterop en keerde het stuur in de richting van het pad. In een onhandige poging het ding in evenwicht te houden grepen ze beiden naar het zadel. Kippevel vloog over haar blote arm en het rubberen gevoel kwam terug in haar knieën zodat ze alle concentratie nodig had om de fiets niet te laten vallen en niet zag hoe hij zich omdraaide.

De duinen waren geheimzinnig in het schemerdonker, wild en onaangetast achter het prikkeldraad. Het pad stak er nuchter bij af: grof asfalt dat aan de zijkanten slordig uitliep.

Ze waren als bij afspraak gaan lopen. Vanuit een ooghoek zag ze zijn hand die het stuur vasthield. Ze keken elkaar niet aan, toch gaf iedere beweging van de één - een korte blik opzij, stuurcorrecties om de fiets recht op het smalle pad te houden - een reactie van de ander. Ze liepen in een vreemde volgorde: eerst de jongen, dan zijn fiets, dan het meisje, dan haar fiets. Er was iets rustgevends in dat lopen, bijna als de veilige schoolroutine van wisselende lessen waarbij ze toch nooit naast elkaar kwamen te zitten. Ze lachten zelfs toen ze een hoog duin passeerden waarop een kromgewaaide den het record schilderachtigheid probeerde te breken. Toen de jongen het zadel van zijn fiets greep en met een snelle beweging achterom aan de andere kant kwam lopen - heel dichtbij, het pad was niet breed - kwam de onrust terug.

‘Waarom lopen we eigenlijk? Zo kom ik nooit op tijd thuis.’ Ze hoorde verbaasd de eigen woorden, zette een voet op de trapper en had schrijnend spijt. Een paar minuten reden ze zwijgend. Toen hij bukte om zijn lamp aan te doen, bukte ze ook naar de dynamo hoewel ze meestal wachtte tot het helemaal donker was. Blinde drang hetzelfde te doen.

Verder landinwaarts stonden de vlieren en meidoorns van het binnenduin. Tweemaal passeerden ze een dwarsweg waar hij rechtsaf had kunnen slaan, tweemaal had ze opzij gekeken, klaar om afscheid te nemen. Nu was er nog maar één route.

Voorbij het zweefvliegveld reden ze een poort van bomen binnen. De twee lampen gaven nu lichtbundels tot op het asfalt, vlak naast elkaar. De lucht was donkerblauw tussen de boomkruinen en de meidoorn rook zo sterk dat ze duizelig werd. Ze remden tegelijk.

‘Sorry, ik...’ Hij kraakte weg tussen de struiken.

Weer stonden de fietsen tegen elkaar. Nu tegen een boom. Nu ze alleen was, nam de omgeving weer vaste vorm aan: een vliegtuig met knipperende boordlichten, de boomtunnel waaruit ze te voorschijn waren gekomen, een wilg met aangevreten schors en katjes die hun zwaargele meeldraden in de wind hielden. Het strand moest donker zijn nu, met alleen wat licht van boten in de verte. De middag leek lang geleden: de onverwachte vrije uren na weken proefwerkspanning, de plotselinge uitgelatenheid aan het strand waar ze joelend hun vijfdeklasserswaardigheid waren vergeten, elkaar hadden natgespat en achterna gezeten. Toen ze ineens Herre's arm om haar middel had gevoeld en ze allebei geschrokken een andere kant op keken, had ze nog terug gekund naar de veilige routine van alledag: zijn stem plotseling achter zich horen in het natuurkundelokaal zodat ze moeite moest doen om niet om te kijken, hem zien tussen de andere jongens als ze in de pauzes in groepen om het schoolblok liepen, de meisjes met de klok mee, de jongens tegen de klok in. Maar toen ze weg wilden gaan had haar ketting

[p. 18]

in het zand gelegen en Herre had tegen de anderen gezegd dat ze maar vast moesten gaan, hij zou hem wel maken - met de droge stem waarmee hij alle blooswekkends ontnam aan Ovidius-vertalingen waarbij de anderen stotterden. Niemand had er iets achter gezocht. Ze voelde weer zijn armen door haar dunne zomerjurk en dat ze plotseling naar adem hapte kwam door het hardlopen dat ze niet meer gewend was. Alleen domme, primitieve vrouwen hielden van spieren, van de krachtpatsers die op zaterdagmiddag op het strand op elkaars schouders klommen en hun biceps lieten rollen. Later stonden ze dan achter de bunkers tegen giechelende meiden op te rijden (gilletjes en gehijg van achter de struiken, de brede stappen waarmee ze laten naar hun vrienden terugliepen, triomfantelijk duim-opstekend). De meisjes kwamen nooit terug.

Takken kraakten in de verte. Hij moest de richting zijn kwijtgeraakt. Zacht liep ze in de richting van het gekraak, bleef staan toen ze hem in het licht op een open plek zag staan, de kippige ogen ingespannen, vingers harkend door zijn haar - zo verschillend van de beslistheid waarmee hij een leraar tegensprak of zonder lineaal een kaarsrechte lijn op het bord trok. Ze duwde haar haren die door het fietsen strak langs haar slapen waren getrokken wat omhoog en liep zonder geluid naar hem toe.

Hij deed een stap achteruit toen ze voor hem stond. Hij had een hert gezien en was de weg kwijtgeraakt. Daarom had het zo lang geduurd. Zijn adamsappel maakte ongecontroleerde sprongen boven het stijfgesloten knoopje van zijn overhemd. Met rustige vingers maakte ze het los, alleen het bovenste. Ze schrok toen ze voelde hoe warm hij was.

Langzaam reden ze naar huis, stuur naast stuur, trapper naast trapper, praten niet nodig, een paar.

De wereld rook nog naar meidoorn toen ze het dorp binnenreden, verbaasd dat alles hetzelfde was gebleven. Op een hoek hielden ze stil. Hij moest nog naar Noordwijk. Onhandig bogen ze zich over de fietsen, aarzelend nu de wereld weer nuchter om hen heen stond.

Ze bleef zijn achterlicht nakijken tot hij in de verte verdween, wipte met haar schoen de ketting van het rad en liep naar huis.

Onder de lamp zat haar moeder te wachten. Even voelde ze zich opzichtig, door honderd schijnwerpers verlicht, in de deuropening staan, maar ze keek niet op.

‘Zo, ben je daar?’

‘Is Jannie nog geweest?’

‘Ja, ze heeft het verteld. Je zou eigenlijk een nieuwe fiets moeten hebben.’

‘Geeft niet, we hebben morgen toch geen school.’

De moeder keek verbaasd. Sinds haar broer een nieuwe fiets had gekregen waren de ongemakken van haar derdehands rijwiel zwaarder gaan wegen en ze had geen gelegenheid voorbij laten gaan om hun ongelijkheid ter sprake te brengen. Ze herinnerde het zich verbaasd. Het leek zo onbelangrijk.

‘Moet je nog eten?’

‘Nee, ik heb geen honger.’

‘Heb je dan al gegeten?’

‘Nee, een beetje, ik bak wel wat aardappelen op.’ Ze legde een dubbelgevouwen tafellaken op een hoek van het tafelkleed.

‘Heb je de schuur dichtgedaan?’

‘Ja, en op slot. Mijn kostbaar rijwiel zal niet gestolen worden.’

‘Ik dacht al, waar blijf je. Je weet, zodra we het kunnen missen...’

Ze bloosde in de baklucht, nam het bord mee naar binnen en ging tegenover haar aan tafel zitten. Haar moeder breide een grijze sok van de enige wolsoort die haar vader aan zijn voeten kon verdragen met de driftige vingers van de huisvrouw die weet dat het werk nooit afkomt.

Op de NCRV-kalender boven de radio stond een viooltje van het poëzie-albumplaatjessoort. ‘Wees rein als de bloemen der lente/Hun schoonheid is 't beeld uwer jeugd/Maar 't schoonst wat een meisje kan sieren/Is zachtheid, eenvoud en deugd.’ Haar moeders gezicht stond als altijd: smal getrokken mond, een verticale frons boven de neus. In een vaste regelmaat sloeg haar wijsvinger de draad om de pennen.

De vader - ook in de zomer naast de kachel - werd wakker, gaapte en raapte de krant van tussen zijn knieën: ‘Kom moeder, het wordt zo zachtjesaan tijd. Even op slot doen.’

‘De schuur is al dicht.’

Hij ging toch kijken. De klok tikte. Toen hij binnen kwam, zag hij haar zitten. ‘Wat was er nou met je fiets?’

‘Ketting.’

‘Ik kan hem niet meer maken. Er zou eigenlijk een nieuwe op moeten, maar hij is het niet meer waard.’

‘Geeft niet. We hebben geen school morgen.’

Hij bleef in de deuropening staan tot haar moeder de breipennen in de kluwen had gestoken en - handen steunend op de tafel - was opgestaan. ‘Kom jij ook gelijk mee naar boven?’ Ze deed het licht uit. ‘En denk erom dat je niet tot negen uur in je bed kan liggen morgen. Het is al mooi genoeg dat we je laten leren.’ Vroeger zou ze zulke dingen nooit gezegd hebben.

Ze liepen achter elkaar naar boven, zacht om de kleintjes niet wakker te maken. Haar zusje sliep al, onder een irritante plaat van Rie Cramer: zo'n uit braafheid opgebouwd krullekopje, rein als de bloemen der lente. Wees een mens, trut,

[p. 19]

dacht ze woedend, maar het engeltje had de pedagogische goedkeuring van generaties achter zich en glimlachte superieur.

Het was benauwd. Ze duwde het raam zo ver mogelijk open. Buiten rook het naar de kamperfoelie van de buren.

Vrijdag schoonmaakdag ging als een zucht voorbij. Tijdens het kleden kloppen, energieker dan noodzakelijk, rook ze de kamperfoelie tussen de stofwolken door. De lucht was blauw of het niet op kon, de hatelijke boenwaslucht raakte haar niet en ze ontstopte neuriënd het gootsteenputje tot het gore water klokkend wegliep in een draaikolk van grijs sop met groenteresten.

‘Misschien groeit er toch nog een huisvrouw uit je’ zei de moeder hoopvol. ‘Na een tijdje ga je het vanzelf leuk vinden.’

Toen er niets meer was waaraan ze haar energie kwijt kon, wiedde ze de tuin en knipte de heg bij met de zware handschaar.

Op zaterdag kwam, gevouwen in het kerkblad, een briefje aan alle meisjes van twaalf tot vijftien jaar. Ze werden de volgende dag na kerktijd in de pastorie verwacht. Eerder een bevel dan

[p. 20]

een verzoek. Ze keek naar de ronde wangen van haar zusje en vroeg zich af of ze haar iets zeggen moest (‘Mama, Betty zegt dat ik die onzin niet zo serieus moet nemen.’ ‘Is dat waar Betty? Dat valt me van je tegen. Je weet, we hebben lang geaarzeld of we je in de stad op school zouden laten gaan, maar als je nu al probeert je zusje mee te slepen.’) Ze zei niets.

Zondag viel een motte regen, rustig alledaags na de opwinding van weinig slaap, weinig eten en onevenredig energieverbruik. Hoewel ze zich het dorp ontgroeid voelde, kon ze zich niet aan de regels onttrekken. Zondag betekende tweemaal kerkgang.

Vanaf het grintpad zag ze dat de voorbereidingen voor de meisjeskoffie al waren getroffen. Achter het erkerraam van de pastorie stonden klapstoelen in een halve cirkel. Straks zouden de meisjes tussen twaalf en vijftien jaar de kamer binnenschutteren en giechelend de verstafgelegen stoelen opzoeken terwijl de leden van het vrouwencomité omslachtig liepen te doen met koffiekannen.

Terwijl ze het bronstig stampen van het orgel langs zich heen liet gaan, zag ze zichzelf weer zitten, met Jannie op de twee stoelen op de tweede rij. Laatkomers keken jaloers om. Ze werden namens mevrouw dominee, die zo snel mogelijk zou komen, welkom geheten. Intussen moesten ze maar net doen of ze thuis waren. Geïmponeerd, de vermaningen van thuis nog in de oren, hadden ze geknikt, roerend in hun koffie, kleine hapjes nemend van het speculaasje om het moment uit te stellen waarop ze met hun houding geen raad meer zouden weten.

De pastorie had iets notabels: veel boeken, een piano, een standaard met bladmuziek: dominees eigen huis, ondanks het versleten vloerkleed. Zulke mensen hoefden niet eens vloerkleden te hebben.

Het had lang geduurd en ze wilde dat ze weg had durven gaan, maar alleen in boeken deden mensen wat ze wilden (onstuimig stormde Jet de overvolle kamer uit. ‘Ik hield het er niet langer uit moesje,’ snikte ze. Moeder streelde haar robbedoes over het donker krullekopje en glimlachte begrijpend). Ze bleef tot mevrouw dominee verscheen. Ze had nog even het thuisbrengen van onze bejaarden moeten regelen, maar nu was ze er dan. Het was moeilijk uit te maken waardoor ze er zo als een dominese uitzag: het moederlijke Grace Kelly-kapsel, de bril die evangelisch blikkerde of de iets te hoog voor de borst gevouwen handen. Ze had een zacht, beschaafd geluid. ‘Tenslotte zijn jullie nu op weg om volwassen meisjes te worden... daarom sta ik nu hier en niet dominee zelf... vrouwenzaken kunnen we beter als vrouwen onder elkaar bespreken, vinden jullie ook niet?’ Ze gaf een beweging van haar blonde konen tussen een glimlach en een geruststellende knik. ‘Als jullie iets te vragen hebben, dan mogen jullie dat gerust doen.’

Omdat ze nog niet verteld had wat het doel van de samenkomst was, was de vraag feitelijk onzin, maar de doodse stilte en het angstig schuifelen van de meisjes die het dichtst bij haar zaten waren duidelijk. Niemand kreeg de beurt. Mevrouw-zelf had het er ook niet makkelijk mee. ‘Jullie weten alllemaal...’ ze zocht naar woorden op het barok gestucte plafond. De meisjes keken mee. ‘Stel je nou es voor dat jullie later gaan trouwen. De meesten van jullie zullen wel trouwen. Dat kunnen we tenminste wel aannemen. Misschien hebben jullie daar al eens over nagedacht.’

Alle hoofden draaiden naar een meisje rechtsvoor dat al met iemand ging. Ze had zelfs gezoend. Haar handen kreukten haar rok.

‘Zouden jullie dan willen dat een man, een man met wie je gaat trouwen en die de vader van je kinderen wordt - of liever: zouden jullie denken dat een man, een goede man die een gezin wil stichten en een goede moeder voor zijn kinderen zoekt, een meisje zou willen trouwen dat er maar op los heeft geleefd toen ze jong was? Zal zo'n meisje later ooit zelf kinderen kunnen opvoeden als ze zichzelf - als ze zelf niet goed heeft geleefd?’ Er stonden zweetpareltjes op haar voorhoofd. Een auto waarmee een oude van dagen naar huis was gebracht knerpte op het grint voor de kerk. Mevrouw praatte door over jezelf rein bewaren en wederzijds respect en vertrouwen in een steeds doordringender oksellucht. Later ging het vlotter: over wereldgelijkvormigheid en bederf der zeden, over meisjes die het dubbel moeilijk hadden omdat ze bloot stonden aan de verleidingen van de grote stad, meisjes waarvoor ze allemaal moesten bidden. Toen het volledige front zich omkeerde naar de achterste twee stoelen waar Jannie en zij probeerden te kijken of ze met de hele vertoning niets te maken hadden, had ze ze met een kuchje tot de orde geroepen. Haar haren waren nog nat bij de wortel maar ze haperde niet meer. ‘Als jullie straks van school komen, vraag je ouders dan er voor te zorgen dat jullie bij mensen terechtkomen die zelf ook Gods geboden in acht nemen.’

Ineens was het afgelopen. Mevrouw deed een stap terug naar de suitedeuren en zei opgelucht: ‘Vanmiddag zal dominee preken over de kuisheid des harten en jullie ouders hebben beloofd dat jullie dan allemaal in de kerk zult zijn. Tot vanmiddag zullen we dus maar zeggen.’

Het moest meer indruk op haar hebben gemaakt dan ze zichzelf wilde toegeven. Ze schrok op van het orgel.

Toen ze over de cocosloper naar buiten liepen, raakte ze even Marije's hand aan ‘Sterkte straks’.

[p. 21]

Marije schokschouderde en keek de andere kant op.

Thuis keek haar vader op van het schaakbord waarop hij een probleem uit de krant had opgezet. ‘Waar is je zusje?’

‘Bij mevrouw dominee.’

‘Waarom?’

‘Voorlichting. Als je scharrelt voor je de Ware Jozef hebt gevonden zul je later nóóit een goede moeder worden en groeien je handjes boven je graf.’

‘O ja, dat is waar ook. Nou, ga je moeder dan maar helpen met het eten.’

‘Moet je zulke dingen zeggen waar de kleintjes bij zijn?’

‘Ik heb geen onvertogen woord gezegd. Mevrouw trouwens ook niet. Pas op voor de grote boze wolf, maar ze vergat erbij te vertellen hoe hij er uit zag.’

‘Hou nou maar op. Jij hoefde toch niet.’

‘Nee, maar ik weet het nog.’

‘Leer je die brutaliteit in de stad? Als je zo door gaat, kom je maar van school.’

Ze schrok.

‘Ik zou er maar niet te veel mee spotten als ik jou was. Denk maar aan Annie.’

‘Och ja, de zondares van de bollenstreek. Ze heeft niets anders gedaan dan honderd anderen maar omdat de vent met wie ze het deed wat minder fatsoen had dan anderen kijkt haar eigen familie haar niet meer aan.’

‘Precies. En daar kan jij niets aan veranderen en ik ook niet. En ga nou maar naar binnen anders maak ik me nog kwaad.’ Ze masseerde met één hand haar voorhoofd.

Ze liep langzaam naar boven. Op Marije's bed lag een boek opengeslagen met de kaft naar boven: Rietjes laatste zomer. Ze had het vroeger zelf gelezen: zo'n boek met een rij puntjes achter het laatste hoofdstuk. Wat er na de puntjes kwam, het Hele Erge, was later gewoon geworden: Aeneas en Dido, Odysseus en Kalypso, Paris en Helena verenigden zich, sliepen tesamen of vermengden zich in liefde (de knullige vertaling werd altijd goedgekeurd). Ze had geleerd de woorden zonder blozen uit te spreken en wist zelfs wat de functie was van de knapen waarmee de Griekse wijsgeren zich plachten te omringen, gedeelten die werden vermeden voorzover ze geen populaire examenstukken waren. Ze dacht met schaamte terug aan het gelach dat was gevolgd op haar ongelovig ‘dat kan niet’. Ze pakte Rietjes laatste zomer, sloeg het dicht en stopte het onder Marije's kussen.

Later had ze mevrouw dominee teruggezien bij het uitgaan van de catechisatie. Ze was niet handig in het bedenken van uitvluchten. Pas toen ze met een kopje thee in de huiskamer zat, dacht ze aan het huiswerk, maar toen was het te laat en ze antwoordde beleefd dat het goed ging op school en thuis ook.

‘En hoe vind je het nou in de stad?’

Ze was bijna vergeten wat ‘de stad’ vroeger had betekend: een oord van zonde waar vooral meisjes bloot stonden aan de gruwelijkste verleidingen. De dagelijkse tocht door de armzalige provinciestad was voornamelijk grauw en de wenkende lichten waarachter de poelen van ontucht zich verscholen kon ze niet in verband brengen met de kroegjes waar sloverige vrouwen de stoep boenden.

‘Ik ga altijd direct na schooltijd naar huis. Ik weet er niet zoveel van.’ Natuurlijk wist ze dat er ook ongelovige kinderen op die school zaten maar het had nooit belangrijk geleken. Ze

[p. 22]

vouwden uit beleefdheid hun handen bij het bidden en praatten soms over klasseavonden op andere scholen waar werd gedanst.

‘Natuurlijk weten die jongens niet hoe ze zich met fatsoenlijke meisjes moeten gedragen (“Het zijn vooral die kerkse types,” zuchtte de gymnastieklerares die de deur van de meisjeskleedkamer bewaakte, “ik denk dat ze thuis te kort worden gehouden”). Ze weten niet hoe ver ze kunnen gaan. En wie eenmaal de eerste stap heeft gezet op het hellend vlak...’

Ze was zo snel ze durfde weggegaan, gevlucht voor de broeierige atmosfeer die ook dampte rond de gesprekken die ze als kind afluisterde bij de groentevrouw, half verborgen achter de aardappelschrapmachine: humeurige klachten over mannen die iets schenen te willen wat de vrouwen bijzonder lastig en weerzinwekkend vonden, afgewisseld met lacherig geplaag en de wijsheden van de groenteboerse: mannen, praat me d'r niet van. Ze willen allemaal hetzelfde.

Ze had er niet meer aan gedacht tot ze hoorde dat een meisje uit de zesde ‘het’ gedaan had en ze voorzichtig achter het fietsenrek naar het groepje grote meisjes was geschoven.

‘Ik had nooit gedacht dat ik het zou durven, maar als je eenmaal de goeie hebt gevonden, gaat het bijna vanzelf. Je gaat steeds een stukje verder en ineens - och.’

Voorzichtig was ze doorgelopen. Derdeklassers werden niet geacht bij de grote meisjes rond te hangen. Ze had haar niet geloofd.

Het meisje was later van school gestuurd.

Toen ze beneden hoorde roepen, ging ze snel de trap af. De tafel stond gedekt met het zondagse servies op een wit gesteven tafellaken. De kleintjes gingen braaf achter hun bord zitten, keken naar hun vader en vouwden gelijk met hem hun handjes op de rand van de tafel, de ogen stijf dicht. Achter hem op het dressoir lag de bijbel.

De rituelen van de zondag: het langzame eten waarbij met mate gepraat mocht worden, zelfgemaakte soep met vetoogjes, de preek van die morgen waarvan ze zich niets kon herinneren. Aan het tevreden gezicht van haar moeder kon ze zien dat de pudding gaaf uit de vorm was gekomen en met bessensap overgoten in de keuken stond te wachten. Ze keek naar Marije die nog geen woord had gezegd en hardnekkig op haar bord bleef kijken. Bij de buren brak psalmgezang los. ‘Ze zijn vroeg vandaag.’ ‘Nee, wij zijn laat.’

Het was, wat later, Herre geweest die haar ongeloof over de knapen had weggepraat en rustig, als was het een algebrasom, had uitgelegd hoe het gebruik in verschillende culturen was opgebloeid en uitgeroeid. Hij noemde ook de bijbel en praatte erover of het een gewoon boek was. Het choqueerde haar, ondanks het feit dat ze niet meer geloofde. Thuis had ze de geschiedenis van David en Jonathan in haar zakbijbeltje opgezocht.

De nacht bracht slapeloosheid afgewisseld met valdromen. Het begon met een zwevend drijven; gaf ze zich er aan over, dan volgde een snelle val tot ze van angst begon te bidden en de snelheid minderde tot ze de soliditeit van de matras weer in de rug voelde. Erger dan het vallen was de dijk, een steile hoop modder waarop ze hulpeloos omlaag zakte naar een moeras waarin gifgroene luchtbellen langzaam omhoog kwamen en uit elkaar spatten, een kraterrand achterlatend die haar scheen op te wachten als een enorm keelgat. Tenslotte werd ze op een natverkreukeld laken wakker en nam een boek om niet weer in slaap te vallen.

Duizelig door slaaptekort probeerde ze zich op het verkeer te concentreren. Bij de eerste brug trapte de fiets al door. Ze kreeg hem met moeite boven. In de verte zag ze Jannie's bruine jas, ver vooruit op het fietspad. In de haast om haar in te halen - samen naar school fietsen, druk pratend de klas binnengaan zodat ze naar niemand hoefde te kijken - begon ze onbeheerst te trappen, wat meer gekraak dan vaart veroorzaakte. Duits was een slecht vak om de maandagmorgen mee te beginnen als de weerbaarheid nog laag was. Met een beetje geluk zouden ze een proefvertaling krijgen.

‘Ach neige, du Schmerzenreiche, dein Antlitz gnädig meiner Not.’ Ook dat nog. Driftig schoot haar trapper door. ‘Das Schwert im Herzen, mit tausend Schmerzen blickst auf zu deines Sohnes Tod’ in het overcorrecte Duits van Burg met de mooie o'tjes ging het ongenadig door met tussendoor het sappig geroddel van de groenteboerse: 't kind is er als een lammetje ingelopen en nou zit ze met de brokken; ze denken altijd dat zij de grote uitzondering hebben getroffen: hun Jan en Piet zijn niet zo. Leer mij Jan en Piet kennen! Ze probeerde niet verder te denken - mit, nach, nächst, samt, bei, zeit - maar voelde hoe de energie langzaam uit haar knieën trok. Jannie was al in de verte verdwenen. Goethe was een twistpunt tussen Burg en de rector die liever Schiller wat uitgebreider behandeld zag. Natuurlijk had Burg gewonnen. Gretchen's klacht moesten ze, met de Prolog im Himmel, van buiten kennen. Hij gaf onverwachte declamatiebeurten die meetelden voor het rapportcijfer. Bij de volgende brug keerde ze haar fiets om en reed terug naar huis.

Eigenlijk was het de avond ervoor al begonnen, toen ze Daantje zijn pap gaf. Alleen heel kleine kinderen hebben van die ogen als blauwe stuiters in puur wit. Ze had zich plotseling vuil gevoeld, of ze het kind iets bedorvens voerde, iedere lepel beladen met bacillen die hem scha-

[p. 23]

den zouden. Argeloos had hij zijn natte mondje opengedaan. Dem Reinen ist alles rein.

‘Potdomme.’ Van beneden klonk ruzie. Ze tilde haar hoofd van het kussen om beter te kunnen luisteren.

‘Man toch! Ik geloof echt dat het beter voor haar is. Ik ken haar toch.’

‘Ze kan toch gewoon examen doen. Het is onzin om haar nu van school te halen. Nog een jaar en ze heeft haar eindexamen.’

‘Maar als ze er nou ziek van wordt. Wat heeft ze er trouwens aan. Ze kan niet eens fatsoenlijk een sok stoppen, maar van jou moet ze zo nodig Latijn leren. Denk je dat ze daar beter van wordt?’

‘Dat wou ze zelf.’

‘Onder jouw invloed. Jij hebt altijd te veel invloed op haar gehad en nou zie je wat er van komt. Waarom moet zo'n jong kind altijd met haar neus in de boeken zitten. Dat is toch niet gezond?’

Ze trok de dekens over haar oren maar kon de stemmen niet buitensluiten. Ze dronk de warme melk die ze mee naar boven had genomen en viel dwars door het geruzie in slaap.

Het kerkergeweld kwam haar vaag bekend voor: een getralied raam, vochtige steen die glom in een licht van onbekende herkomst. Van buiten klonken stemmen, onverstaanbaar morrend. Toen ze omhoog keek zag ze dat de pilaren waarop het gewelf steunde bewogen of ze van elastiek waren. In een golvende beweging kwam steeds een ander deel van de gemetselde bogen omlaag en sloeg haar waar ze stond, soepel en wetend: waar ze vluchtte wachtte de klap. Het geluid van buiten zwol aan, gezichten persten zich tussen de tralies. De pilaren scandeerden dreunend: ‘en gij zult zeggen heuvelen valt op ons, bergen bedekt ons’. De gezichten achter de tralies antwoordden: ‘en in die dagen zullen de mensen de dood zoeken, maar hem geenszins vinden en zij zullen begeren te sterven, maar de dood vlucht van hen weg’.

Met een uiterste krachtsinspanning werd ze wakker. Ze had al jaren geen bijbelteksten meer gedroomd. Voor het bed stonden haar ouders, de moeder triomfantelijk, de vader met zijn figuur verlegen.

‘Blijf maar rustig liggen hoor. Je hebt veertig-twee. Vader en ik hebben besloten dat je niet meer naar school hoeft. Ga maar weer lekker slapen.’

‘Ik wil helemaal niet van school.’

‘Stil maar, je vader vindt het ook goed. Denk je dat ik het niet heb gemerkt? Je hebt al een paar dagen nachtmerries. Je komt me gewoon een tijdje helpen en dan zien we wel verder.’

Toen ze de onderste traptree hoorde kraken, zocht ze haar wiskundeboek en begon de opgaven voor de volgende dag te maken: een helder werk zonder bijbetekenissen en dubbele bodems.

Ze bleef een week ziek. Jannie kwam trouw het huiswerk doorgeven, dat ze in bed maakte, de boeken onder de dekens verbergend als ze voetstappen op de trap hoorde. Eén keer had ze een brief bij zich gehad in een klein, steil handschrift. Ze had niet de moed hem open te maken en gaf hem terug.

Met moeite haalde ze haar moeder over haar weer naar school te laten gaan. Met de bus. De fiets was definitief afgekeurd. Het was vol en benauwd: mensen met aktentassen en grauwe slaapgezichten, een enkeling die nog wat nasliep. Ze keek stil naar buiten, nergens aan denkend. Ze zorgde ervoor precies op tijd bij de school te zijn, ging op haar vaste plaats zitten en bleef strak in een boek kijken tot de leraar binnenkwam. In de pauze kreeg ze toestemming om binnen te blijven. Ze zag nog bleek.

Tegen de bel om drie uur had ze het meest opgezien. Nog niet een keer had ze zijn kant opgekeken. Ze ruimde zo langzaam haar tas in, dat de gang bijna leeg was toen ze naar buiten kwam en haar jas nog als enige aan de kapstok hing. Niemand wachtte buiten de school. Ongehinderd liep ze naar het busstation waar kinderen uit lagere klassen haar lieten voorgaan bij het instappen.

Pas een week later, toen ze haar nieuwe tweedehands fiets uit het fietsenhok haalde, stond hij plotseling naast haar met het vestje dat ze al een paar weken had gezocht. Een paar minuten stonden ze zo, tot een groep eersteklassers hard pratend naar het fietsenhok kwam. Hij legde het vestje op haar lastdrager en liep op vreemd houterige benen weg.

Er was geen emotie, alleen een vreemd trekken van maag en keel en een onvermogen tot gecoördineerde actie. Toen ze de controle over haar spieren terug had, voelde ze hoe haar mond smal wegtrok: de mond van haar moeder en haar grootmoeder: verstandige, godvrezende vrouwen die geen gekheid verstonden. Ze pakte vastberaden het rijwiel uit het rek en reed zonder omkijken weg.

Het was bijna onmogelijk het huis binnen te lopen zonder haar moeder tegen te komen. Ze keek wat mokkend op toen ze de keuken binnenkwam, keek nog eens en veerde op. ‘Nu is het uit met die onzin. Je ziet eruit als een doek. Jij blijft thuis.’

‘Goed.’ Het leek op die keer dat ze te ver in zee gezwommen was en eindelijk doodmoe op het strand in de zon kon liggen. ‘Goed, ik ga niet meer.’

‘Help me dan maar even de aardappelen schillen. Het wordt tijd dat je leert koken.’