Hollands Maandblad. Jaargang 1984 (434-445)

[p. 63]

Aantekeningen 1979-1982
Maarten 't Hart

15 dec. 1979. Eergisterenavond wandelde ik met Karel van het Reve en Maarten Biesheuvel naar de Vestestraat waar Karel en ik zouden discussiëren over vertalen. Onderweg zei Maarten tegen Karel: ik heb toch zo'n verschrikkelijke droom gehad pas, ik droomde dat je tegen me zei: ‘ik wil niets meer met die Bies te maken hebben.’ Toen zie Karel: ‘Wanneer droomde je dat? In de nacht van zondag op maandag?’ ‘Ja,’ zei Maarten, ‘ik geloof van wel.’

‘Was het om half vier of laten we zeggen om tien over half vier?’

‘Ja, zoiets’ zei Maarten.

‘Klopt,’ zei Karel, ‘om tien over half vier werd ik wakker en ik ging rechtop in bed zitten en ik maakte Jozien wakker en ik zie tegen haar: ‘ik wil nooit meer iets met die Bies te maken hebben.’

1 jan. 1980. Reïncarnatie. Sinds het ontstaan van de mensheid noteert men een geboorteoverschot. Dat betekent dat er nooit genoeg zielen voorradig zijn om in nieuw geborenen te reïncarneren. Waar komen die nieuwe zielen vandaan, mevrouw Andreas Burnier?

13 febr. 1980. Wat het lezen van Wittgenstein tot zo'n naargeestige onderneming maakt, is niet het feit dat zijn teksten nauwelijks te begrijpen zijn, maar het feit dat men zeker weet dat men, ook al zou men die teksten moeiteloos doorgronden, er toch niets aan zou hebben, er niet door getroost, geholpen, gesticht zou worden. Je leert er zelfs helemaal niets van.

26 febr. 1980. Na Patagonia van Bruce Chatwin mij erover verbaasd dat wij een dergelijke vorm van literatuur in Nederland ontberen. Goed, wij hebben Heymans en Thijsse, maar dat lijkt toch nauwelijks vergelijkbaar met die curieuze mengvorm van reisverhaal en natuurbeschrijving die de Engelsen beoefenen. Neem nu Travels with a donkey in the Cevennes van Robert Louis Stevenson, zoiets hebben wij domweg niet, zomin als wij een schrijver hebben als W.H. Hudson die met z'n Idle days in Patagonia duidelijk als voorbeeld diende voor Chatwin. Wat wij ook missen zijn schrijvers over de natuur, de seizoenen, de jaarlijkse cyclus van bloei en vruchtzetting. Boeken zoals The Garden Kalendar en The Naturalist's Journal van Gilbert White ontbreken bij ons, zoals ook werken als Field and Hedgerow van Richard Jefferies, laat staan dat wij memoires zouden bezitten van een stroper, zoals die van James Hawker. Onze literatuur is niet alleen, tot ver na 1880, een literatuur van ‘hogere standen’, maar ook, en vooral, een stadse literatuur, met de Vlaming Guido Gezelle als enige, gunstige uitzondering.

15 april 1980. Van C.P. Snow heeft men alleen The Affair in het Nederlands vertaald. Sober, maar trefzeker verteld verhaal over een man die gefraudeerd zou hebben bij wetenschappelijk onderzoek. Begrijpelijk dat men zich daar zó over opwindt. Maar onbegrijpelijk blijft dat men in de natuurwetenschap eist dat experimenten herhaalbaar moeten zijn, terwijl bijna nooit iemand andermans experimenten herhaalt. Iedereen wil namelijk graag iets nieuws ontdekken. Zo schrijdt de wetenschap ongecontroleerd voort, ondanks haar pretentie dat ze controleerbaar is. Hoeveel romans als deze van C.P. Snow zouden er geschreven kunnen worden als experimenten herhaald werden? Zeker nu men de onderzoekers het mes steeds op de keel zet om maar te publiceren. Wie moet publiceren, zal licht frauderen.

29 april 1980. Zo blijkt dat men in handboeken, recensies en literatuuroverzichten keer op keer bedrogen wordt. Niemand heeft, voorzover ik weet, ooit gezegd dat The Masters van C.P. Snow zo ongeveer het spannendste boek is dat de hele Engelse literatuur van deze eeuw heeft opgeleverd. Terwijl ik het las, gleed het telkens uit m'n handen omdat die glibberig waren van 't zweet.

10 mei 1980. Homecomings van C.P. Snow. Het begin is net Proust, maar met meer angst erin. Een boek waarbij het soms lijkt of de rollen zijn omgedraaid: de lezer vertelt zijn verleden, het boek luistert.

Ten overstaan van Snow wordt de vraag of hij een groot schrijver is irrelevant. Hij laat zich niet goed met enig ander schrijver vergelijken, daar hij met schrijven iets anders beoogt dan zijn collega's. Men kan hem alleen met zichzelf ver-

[p. 64]

gelijken en opmerken dat The New Men z'n minst geslaagde roman is omdat hij daarin een nogal geïdealiseerd beeld heeft willen geven van het natuurwetenschappelijk bedrijf. Maar voortreffelijk is een werk over vriendschap als The Light and the Dark - als je het leest lijkt het net of je nog nooit eerder over vriendschap las - en The Conscience of the Rich, over rijkdom, en de gevolgen daarvan.

7 juni 1980. Zou een roman als La de Bringas van Perez Galdos nog geschreven kunnen worden? Het handelt over verkwisters, maar tegenwoordig is ‘verkwisten’ net zoiets als ‘ademhalen.’ De gierigaard is uitgestorven, zuinigheid staat in een slechte reuk. Een moderne versie van Eugenie Grandet lijkt ondenkbaar. Geld is een taboe, speelt überhaupt geen rol meer in de literatuur. Nadat Adriaan van der Veen in 1938 Geld speelt de grote rol publiceerde, zijn er geen romans meer geschreven waarin geld, vermogen, verkwisting, gierigheid onderwerpen waren.

18 juni 1980. Georges Perec: Les Choses. Precies hetzelfde gegeven - de macht van voorwerpen over mensen - verwerkte D.H. Lawrence in een kort verhaal. Zelfs de titel is gelijk, het verhaal van Lawrence heet Things.

10 juli 1980. Met veel plezier al het werk van Margaret Drabble gelezen. In de vroege werken, zoals The Garrick Year en The Milestone, treft de frisse, levendige toon. In later werk is ze er technisch op vooruit gegaan. Haar romans worden ook steeds langer. Maar de betovering van haar eerstelingen wijkt; niet langer klinkt wat ze schrijft zo authentiek, doorleefd. Treurig toch dat men bij zoveel schrijvers zoiets ziet gebeuren. Neem de eerste werken van Iris Murdoch. Wie was niet verrukt over The Sandcastle en, vooral, The Bell. Later werk toont meer vormbeheersing, groter kunnen, bredere adem zoals dat heet, maar vergeefs zoekt de lezer de sfeer van The Bell. Ook bij Updike aanschouwt men hetzelfde. Vooral Of the Farm. - wat een juweel! Dan is later, Couples, in technisch en erotisch opzicht een veel knapper werk dan die vroegere romans, maar zonder de toon van Of the Farm. Duidelijk ook hetzelfde bij Henry James, z'n vroegere werk, tot aan The Bostonians (zo mooi profetisch deze verkwikkende roman over het feminisme anno 1980 in Boston), is lang niet zo volmaakt, beheerst, groots als b.v. The Akward Age, The Wings of the Dove, The Ambassadors, The Golden Bowl. Maar zo'n korte, sober geschreven, Trollopeachtige roman als Washington Square verschaft de lezer bepaald een groter genoegen dan The Wings of the Dove. In de muziek ook zoiets, behalve bij Mozart die haast een omgekeerde

Vraag: ‘Waarom hebben die twee mensen elkaar lief?’
Antwoord: ‘Omdat ze géén belang bij elkaar hebben.’
Want Ware Liefde is belangeloos zeggen de theologen. Maar ook het therapeutenen agogendom is opgericht om de mensheid te helpen op alle vragen de onwaarschijnlijkste antwoorden te vinden, want het onbegrijpelijke, het obscure wordt als de hogere, als de uiteindelijke waarheid ervaren.
Guus Kuijer
De behoefte aan gevaar, februari 1979.

ontwikkeling doormaakte. Wie kan zich onttrekken aan de betovering van de schapen-aria uit de heel vroege Jacht-cantate van Bach (208). Of aan het op koerende duiven geïnspireerde koor uit de Ratswahlcantate, een jeugdwerk. Wat Bach ook won aan diepgang, en dat was welhaast ongelooflijk, dit ging toch teloor, dit frisse, ongekunstelde, spontane, deze muziek die lijkt op een warme voorjaarswind die over huiverende narcissen strijkt.

26 juli 1980. Peter Handke: Wunschloses Unglück. Het schijnt dat Handke hierin het treurige leven van zijn moeder beschrijft. Zo zou ik het leven van mijn moeder ook kunnen beschrijven; ik vermeld slechts haar tegenslagen, behandel slechts haar verdriet, laat natuurlijk nooit doorschemeren dat ze vaak gelachen heeft, vermeld absoluut niet dat ze huishoudelijk werk zoals strijken, naaien en koken met heel veel plezier doet. Stellig zou ik er niet zo'n mooi gestileerd boekje van weten te maken als Handke, maar 't zou toch ook net zo dun zijn omdat ik veel zou moeten weglaten, en hoe onbeholpen mijn boekje ook zou zijn, vergeleken met dat van hem, in één opzicht zou het toch veel met het werk van Handke gemeen hebben: het zou van a tot z leugen zijn.

31 juli 1980. Een ik-tijdperk? Hoe komt men erbij? Leefden we maar allemaal als eerzame, eenzame Stubenhockers, vrij van contacten met anderen. Dit is juist het tegenovergestelde van een ik-tijdperk, het is een troetel-tijdperk, een bij-elkaar-op-schoot-zitten tijdperk. Geen sprake van dat thans de principes worden gehuldigd worden die Henry Thoreau zo welsprekend onder woorden bracht in Walden. Geen denken aan dat men het primaat stelt van de ‘enkeling’ zoals Kierkegaard deed; het lijkt er niet op dat men, met Emily Brontë zegt: ‘I'll walk where my own nature would be leading, it

[p. 65]

vexes me to choose another guide.’ Dit is het tijdperk van de praatgroep, van de therapie, van de psychiater en de psycho-therapeut, het tijdperk van de ‘zelfverwerkelijking’ via anderen, via encountergroepen, via counseling, via dialoog.

10 aug. 1980. Las, min of meer bij toeval, twee werken achter elkaar waarin ‘flogging’ aan de kaak wordt gesteld. Het schijnt nog geholpen te hebben ook. Zowel Richard Dana als Herman Melville hebben resp. met Two Years before the Mast en White Jacket bewerkstelligd dat werknemers op koopvaardijschepen en oorlogsschepen niet meer met een zweep afgetuigd werden als zij straf verdienden. Dit is waarschijnlijk het enige voorbeeld van engagement in de literatuur dat rendement opleverde.

Two Years before the Mast: zo te schrijven, zo strak, zo sober, onopgesmukt. Een stijl zonder metaforen, zonder versiering, met niets ‘extra's’ zoals Tom van Deel misprijzend zou zeggen, en daarom zo onverbiddelijk prachtig. De enige stijlvorm die niet veroudert.

White Jacket soms erg saai, erg lang, en niet zo sober geschreven als het boek van Dana. Maar desondanks - wat een geweldig boek! Het bevat Melville's verslag van zijn ervaringen op een oorlogsschip. Schitterend, onvergetelijk hoofdstuk over een chirurg die een been afzet. Wondermooi slothoofdstuk waarin verhaald wordt hoe de ik-figuur uit de mast in zee valt.

30 sept. 1980. Naar aanleiding van Fortunata y Jacinta van Perez Galdos: niet het overspel van de gehuwde man blijkt het interessantst, maar het feit dat de bedrogen echtgenote en de minnares contact met elkaar maken. Zo gaat het vaak: overspel als begin van een vriendinschapsrelatie waarbij de man buiten spel komt te staan.

1 dec. 1980. Het lijkt net of Patrick White de roman Le Petit Saint van Simenon las en dacht: dat zal ik nog eens overdoen, maar dan veel beter, en hij schreef The Vivisector. Tweemaal hetzelfde verhaal over een jongen wiens leven begint in de allerarmste omstandigheden en die een beroemd schilder wordt. Vreemd dat zulke werken altijd een onbevredigende smaak nalaten; het lijkt niet goed mogelijk om over succes, roem, eer te schrijven. Een roman als The Horse's Mouth van Joyce Cary klinkt veel overtuigender, maar de schilder daarin mislukt dan ook.

10 jan. 1981. Niet De compositie van de wereld zelf vind ik bewonderenswaardig, maar Mulisch' durf om zo'n boek, van a tot z volledig onzinnig, uit te geven. Je kunt het waarderen, zoals je een nonsens-rijm waardeert, of een sprookje van Andersen, of Alice in Wonderland.

8 febr. 1981. Inwijding van Emants is onze Pendennis, onze Alledaagse geschiedenis. Net als Thackeray's geestigste roman en Gontsjarov's eersteling behandelt het de oom-neef verhouding, een te zelden geëxploreerde familie-relatie. Aan Inwijding laat zich aflezen hoezeer wij onze eigen literatuur verwaarlozen; het werk overtreft zowel Thackeray's humoristische werk, als Gontsjarov's grote kleinood. Waarom? Omdat noch Thackeray, noch Gontsjarov de enige ontsnappingsclausule die de neef ter beschikking staat - namelijk via een vrouw - naar behoren hebben uitgewerkt. Maar Inwijding bevat Tonia, het best uitgewerkte vrouwenkarakter in onze hele literatuur.

Wat Gontsjarov betreft overigens: zou H. Gomperts De schok der herkenning geschreven hebben na lezing van Oblomov?

18 april 1981. Bij het herlezen van Tolstoi: het opmerkelijke van Tolstoi is dat hij geen bijzondere stijl heeft. Zijn proza is strak en breedvoerig, ontbeert poëtische effecten. Hij gebruikt nooit metaforen, of ook maar iets dat in de verte aan beeldspraak herinnert. Voorts heeft Tolstoi geen gevoel voor humor, hij is altijd dodelijk serieus. En hij suggereert ook nooit iets. Als hij van iemand wil vertellen dat deze gelukkig is, schrijft hij domweg neer Lewin was gelukkig. Tolstoi's proza heeft niets ‘extra's’. Nee, juist daarom is het zo'n groot schrijver. Al datgene waarvan men tegenwoordig denkt dat het in literair werk niet kan of mag ontbreken, ontbreekt bij Tolstoi. Hij had dat zogenaamd literaire, die versiering, niet nodig. Zijn grootheid was dat hij zonder kon.

12 nov. 1981. In een kranteartikel van een IKV'er las ik dat het ‘kernwapen tegen de schepping is.’ Dan is de zon, een reusachtige waterstofbom, blijkbaar ook tegen de schepping.

21 nov. 1981. Op het museum-plein in Amsterdam is vandaag weer duidelijk gebleken dat we niet in een tijdperk van enkelingen leven, maar van massa's, van horden, van collectieven. Niemand daar, op dat museum-plein, scheen te beseffen dat het van de enkeling uit gezien geen verschil maakt of men sterft na een messteek of na een aanval met een neutronenbom. Het lijkt wel of al die mensen veel banger zijn voor de collectieve dood, dan voor de eigen dood. Toch kent de dood alleen eerste persoon enkelvoud.

10 april 1982. De literaire kritiek is geenszins ongevaarlijk. Keats zweeg lange tijd na een vernietigende recensie. Daar hij maar 21 jaar oud werd, heeft ons dat waarschijnlijk een twintigtal onsterfelijke gedichten gescheeld. Melville heeft nog nauwelijks geschreven na de verwoestende

[p. 66]

kritieken op zijn roman Pierre; Vestdijk viel drie jaar stil en kampte met de ernstigste depressie in zijn leven na de boosaardige kritiek op De Schandalen. Svevo stopte met schrijven na de matige kritieken op zijn eerste twee boeken. Toch bestaat er een heel goede remedie tegen de altoos schadelijke invloed van recensies (goede invloed hebben ze nooit, lof helpt geen mens vooruit): men moet ze doodgewoon niet lezen.

22 mei 1982. De hoogste lof die men een schrijver tegenwoordig kan toezwaaien is dat zijn werk ‘zorgvuldig en onberispelijk’ geschreven werd. Ook lijken ‘perfectie’ en ‘hechte compositie’ hoog genoteerd te staan. Sommige critici, zoals Tom van Deel, lezen blijkbaar met een telraam. Hun hoogste lof is: er stond geen woord te veel in. Nee, allicht niet als je die leptosome literaire werkjes leest! Kijk, dit zijn allemaal criteria uit de porseleinindustrie; met zulke normen moedigt men literatuur aan die voorzichtig, angstvallig en broos is. Dit levert kasplantjes-literatuur op, probeersels zonder durf, zonder verbeelding, zonder fantasie. Het levert literatuur op die ‘met distantie’ geschreven werd. Ook die ‘distantie’ wordt tegenwoordig erg gewenst geacht. Stel je toch voor: een recensie op Voyage au bout de la nuit waarin zou staan: het werk is zorgvuldig en onberispelijk geschreven, er staat geen woord te veel in en Céline heeft zijn onderwerp met koele distantie benaderd. Aldus ontstond een gracieus en perfect geconstrueerd bouwwerk, waarin de schrijver ons een interpretatie van de werkelijkheid levert.

24 mei 1982. In de boekenbijlage van Vrij Nederland van 22 mei brak Carel Peeters zich het hoofd over de vraag hoe men in vredesnaam aan Karel van het Reve de P.C. Hooftprijs had kunnen toekennen. Aan iemand met bekrompen opvattingen geeft men, aldus Peeters, geen staatsprijs. In het artikel komt het woord bekrompen negen keer voor. Voorts wordt Van het Reve ‘uiterst behoudend’ genoemd.

Maar er is toch slechts één reden om iemand al of niet een prijs toe te kennen: de literaire kwaliteit van zijn werk? Wat doen bekrompenheid en behoudendheid ertoe? Alle grote schrijvers waren of zijn behoudend. De drie grootste schrijvers van dit ogenblik in Nederland - Hermans, Reve en Hotz - zijn zeer behoudend. Céline was zelfs reactionair. De Poolse biograaf van Conrad noemt hem ‘blatantly conservative.’ Dostojewski eindigde, aldus Buddingh' als een ‘conservatieve slavophiel.’ Uit Betrachtungen eines Unpolitischen blijkt hoe behoudend Thomas Mann was, Men kan zelfs een bekrompen anglicaan of katholiek zijn en toch een groot schrijver. Ik noem maar de namen van T.S. Eliot, E. Waugh, G. Bernanos, F. Mauriac.

Bekrompenheid en behoudendheid zijn géén deugdelijke literaire criteria. Nog nooit heb ik ze zo gehanteerd gezien, behalve nu dus door Carel Peeters. Hoe komt hij zo? Dat komt omdat hij eigenlijk van mening is dat literatuur iets anders is dan stijl, vorm, dan een goed verteld verhaal, een prachtig geschreven essay. Hij wil dat schrijvers in hun werken ‘ideeën’ naar voren brengen, zwengelde over het ontbreken van ideeën zelfs een discussie aan onder de pretentieuze titel De taak van de schrijver. Opmerkelijk was de geringe weerklank van degenen die toch zijn geestverwanten zijn. Zeg je hem dat dat hameren op de aanwezigheid van ‘ideeën’ onzin is dan zwaait hij omineus met Ideas and the Novel van Mary McCarthy.

Wat nu zo grappig is, is dat Carel Peeters al zo haarscherp beschreven wordt in Strong Opinions van Wladimir Nabokov: ‘The middlebrow or the upper Philistine cannot get rid of the furtive feeling that a book, to be great, must deal in ideas. O, I know the type, the dreary type! He likes a good yarn, spiced with social comment; he likes to recognize his own thoughts and throes in those of the author; he wants at least one of the characters to be the author's stooge. If American, he has a dash of Marxist blood, and if British he is acutely and ridiculously classconscious; he finds it so much easier to write about ideas than about words; he does not realize that perhaps the reason he does not find general ideas in a particular writer is that the particular ideas of that writer have not yet become general.’

Blijft de vraag of Karel van het Reve bekrompen is. Ik heb hem inderdaad op één mening betrapt die ik uiterst bekrompen vind, zijn idee dat niet te begrijpen valt hoe iemand ooit van Tsjaikowski kan houden. Kijk, dat hij zelf niet van Tsjaikowski houdt, ach, dat is te wijten aan een nogal beperkte muzikale smaak - Van het Reve komt niet verder dan Haydn. Maar dat hij zelfs het voorstellingsvermogen, de fantasie mist om zich in te leven in iemand die wel van Tsjaikowski houdt, nee, dat vind ik bekrompen. Maar voor het overige vind ik hem ruimer in zijn opvattingen dan Carel Peeters.

[p. 67]