Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 3]

[425]

Kleine algebra van de techniekgevoelige groei en de groeigevoelige techniek
J. Pen

Tot nu toe hebben de economen de technische ontwikkeling gezien als iets dat heel natuurlijk is en dat automatisch vooruitgang inhoudt. De produktie en het reële inkomen nemen toe zonder dat er extra-arbeid hoeft te worden verricht of zonder extra-investeringen. Deze technische vooruitgang gaat weliswaar niet vanzelf, want de uitvinders moeten uitvinden, de organisatoren moeten organiseren, de arbeiders moeten zich (laten) scholen, de ondernemers moeten ondernemen; maar deze inspanningen werpen rijke vruchten af en vallen in het niet bij het gezwoeg dat nodig zou zijn als we de produktie wilden laten stijgen zonder de hulp van nieuwe technieken.

Bovendien wordt de technische vooruitgang graag geïnterpreteerd als iets waar alle sociale groepen van profiteren. Werkers, kapitalisten, gepensioneerden, ze gaan er op den duur allemaal op vooruit. Tijdelijk worden hier en daar verliezen geleden, dat is bekend. Vooral Schumpeter heeft er op gewezen dat alle technische vernieuwing zich ergens manifesteert als technische veroudering - bedrijven worden uitgeschakeld door opkomende concurrenten, hele bedrijfstakken raken uit de tijd, mensen worden werkloos. Maar deze gedeeltelijke afbraak wordt gecompenseerd door de grote stroom van nieuwe produkten en nieuwe produktieprocessen, en het saldo is positief. De creativiteit overheerst.

De economie heeft ons nog iets anders geleerd, namelijk dat de technische vooruitgang het groeiproces domineert. Het effect van voortgezette groei is, zoals ieder weet, buitengewoon groot. Sinds 1820 is de arbeidsproduktiviteit in de ontwikkelde landen gestegen met een faktor 20 (Maddison) en het grootste deel van die stijging wordt veroorzaakt door de techniek en niet door extra arbeid of extra kapitaal (M. Abramowitz, R. Solow). De overwegende invloed van de technische vooruitgang is niet alleen statistisch gevonden, maar kan ook heel goed worden begrepen door de neo-klassieke theorie. Dit laatste moet even worden uitgelegd, ook al omdat het een schakel vormt in de redenering verderop.

Noem de groei van de produktie q. Dat is een percentage, dus bijvoorbeeld 4% per jaar. Deze wordt veroorzaakt door de groei van de beroepsbevolking l, vermenigvuldigd met een wegingscoëfficiënt λ die gelijk is aan het aandeel van de arbeid in de produktie, dus bijvoorbeeld 0,7; plus de groei van de kapitaalgoederenvoorraad k, vermenigvuldigd met 1-λ; plus een residu t, en dat is per definitie de technische vooruitgang. Nu blijkt het empirisch dat produktie en kapitaalgoederenvoorraad in de loop van de geschiedenis ongeveer gelijk oplopen, dus k = q. Hieruit volgt dat q = l + t/λ. Ofwel, q−l = t/λ. Dit is een van de opmerkelijkste stellingen uit de neo-klassieke groeitheorie. Er staat, in gewoon Nederlands, dat de jaarlijkse toeneming van de arbeidsproduktiviteit gelijk is aan de technische vooruitgang gedeeld door het arbeidsaandeel in de produktie. Als dit laatste 0,7 is, en dat blijkt ongeveer zo te zijn, dan geldt dat de groei van de arbeidsproduktiviteit voor 70% verklaard wordt door de techniek en voor 30% door de groei van de hoeveelheid kapitaal per arbeider. Onder techniek, er zij aan herinnerd, valt ook scholing, betere organisatie, betere motivatie; eigenlijk alles wat niet bestaat in zuiver kwantitatieve groei van de kapitaalgoederenvoorraad.

De techniek domineert de groei. Of dit werkelijk strekt tot algemeen welzijn wordt betwijfeld, vroeger zowel als nu. Weliswaar neemt het reële inkomen van de mensen toe, maar tegelijk gaan andere waarden teloor. Vanouds werd gedacht aan luxe, die slecht is voor de ziel, en aan gejaagdheid ook wel. Tegenwoordig denken we vooral aan energiekosten, die veel hoger zijn dan ze lijken, en aan milieubederf. Om deze kwalijke kanten van de groei te onderdrukken werden scenario's ontworpen die het groeipatroon verschuiven in milieuvriendelijke en energiebesparende richting. Het meest doorgewerkte scenario is dat van het Centrum voor Energiebesparing in Delft, onder leiding van T.G. Potma.

[p. 4]

In dat scenario blijft de komende decennia de groei doorgaan, maar wel op een laag pitje. De uitbreiding zit in de dienstverlening, de kleinschalige produktie, de alternatieve landbouw. De arbeidsproduktiviteit stijgt nog trager dan de produktie. Een bijkomend voordeel daarvan is dat de werkloosheid afneemt. Er wordt hier en daar teruggeschakeld naar arbeidsvragende technieken, om het milieu te redden en energie te sparen. Dit kan men zien als technische teruggang, maar dan een bewust gewild type teruggang. We ontzeggen ons de welvaart, die het gevolg zou zijn van de stijgende arbeidsproduktiviteit, maar krijgen er een andere vorm van welvaart voor terug, namelijk een relatief schoner milieu en een relatief grotere voorraad brandstoffen aan het eind van de periode.

Een dergelijk scenario roept een aantal problemen op, waarvan het belangrijkste is: kan de technische verandering, die ten opzichte van de trend aangebracht moet worden, werkelijk worden afgedwongen? Anders gezegd: beschikt de overheid, want die moet het doen, over voldoende instrumenten om te remmen in de milieuvijandige sectoren en te stimuleren in de milieuvriendelijke sectoren? Nog anders gezegd: zal het lukken om selectieve groei te combineren met technische teruggang? Men kan twijfelen aan de plausibiliteit van het scenario, maar daar is het mij nu niet om te doen. Het punt is, dat uit de exercitie van het Centrum voor Energiebesparing blijkt dat het bewust verlagen van de grootheid t wel degelijk een doelstelling van het beleid kan zijn.

Waar ik het echter over wil hebben is iets anders. De technische vooruitgang bepaalt de groei, dat blijkt uit de neo-klassieke theorie en, op een heel andere manier, uit het scenario-Potma. Wij kunnen echter op tal van gronden vermoeden, dat er ook een omgekeerde relatie bestaat: de technische vooruitgang t hangt af van de groei van de produktie q. Als we daar rekening mee houden komt de wereld er heel anders uit te zien. De groei wordt door de tweezijdige afhankelijkheid instabieler. De groei kan opgezweept worden tot Grote Sprongen Voorwaarts. Maar er kan, bij tegenwind, ook technische teruggang optreden die ongewild is. Sterker, landen kunnen in armoede wegzakken door de vicieuze cirkels van q en t.

Om dit te laten zien vullen wij eerst de neoklassieke groeifunctie q−l = t/λ aan met een eenvoudige functie die beschrijft hoe de technische vooruitgang t afhangt van de groei q. Bijvoorbeeld t = t₀ + ϑq. De techniek heeft nu twee componenten: één die zich doorzet, groei of geen groei, en één die afhangt van de groeivoet. De coëfficiënt ϑ geeft aan hoe de technische ontwikkeling wordt beïnvloed door de groeivoet van de produktie. Wat kan de zin zijn van zo'n relatie?

We kunnen aan verschillende dingen denken. In de eerste plaats bestaat er zoiets als de Wet van Verdoorn, die zegt dat de groei van de arbeidsproduktiviteit beïnvloed wordt door de groei van de produktie omdat er schaalfactoren in het spel zijn. Om de nieuwe techniek toe te passen moet de produktie soms een zekere omvang zijn gepasseerd. In de tweede plaats is er de door Schmookler vermoede samenhang, waarbij de vraag de richting van de technische toepassingen bepaalt. Een sterke vraag naar een bepaald produkt prikkelt de vindingrijkheid van de betrokken ingenieurs. Er is dan ook geld om research mee te betalen. Het gaat daarbij om de expansie van bepaalde bedrijfstakken: veel vraag naar electronica leidt tot innovaties in deze sektor. In de derde plaats kunnen we denken aan de verhouding tussen koplopers en navolgers. Het is een bekend feit, dat de koplopers in een bedrijfstak een veel hogere produktiviteit hebben dan de rest van het peloton. In tijden van hoge vraag wordt het peloton door de ruimvloeiende middelen in staat gesteld, de achterstand in te lopen. De snelle verbreiding van de beste technische toepassingen trekt dan het gemiddelde niveau omhoog. In slechte tijden daarentegen kunnen de koplopers nog wel in de markt doordringen, maar het peloton blijft achter. Vooral deze laatste samenhang zou best eens van strategische betekenis kunnen zijn.

Laten wij nu de groei-afhankelijke technische vooruitgang t = t₀ + ϑ q combineren met de neo-klassieke groeifunctie q = l + t/λ. Er komt dan te voorschijn

Hier staat, dat de groei van de produktie afhangt van de groei van de beroepsbevolking plus ongeveer anderhalf maal de door de koplopers veroorzaakte technische vooruitgang; maar deze som moet vervolgens nog eens vermenigvuldigd worden met een factor, die zeer gevoelig is voor de waarde van ϑ. Deze gevoeligheid blijkt het best uit een cijfervoorbeeld. Als het aandeel van de arbeid in de produktie 0,7 is, zoals we eerder aannamen, en de groei-afhankelijkheid van de technische vooruitgang zou 0,5 zijn, dan komt de vermenigvuldigingsfactor uit op één gedeeld door één min 0,5 gedeeld door 0,7. Dat is maar liefst 3,5. Dat wil zeggen dat de groei gelijk wordt aan 3,5 maal de groei van de beroepsbevolking plus 3,5 maal de grootheid t₀/λ. Zelfs als we de technische vooruitgang bij de koplopers een bescheiden waarde geven van 1% is het resultaat van de rekensom, ook zonder enige bevolkingsgroei, al 5,25%. Voor ieder procent bevolkingsgroei komt daar nog eens 3,5% groei van de produktie bij. De formule genereert geweldig hoge stijgingen van de produktie, en nog

[p. 5]

sterkere stijgingen van de arbeidsproduktiviteit. Hoe meer mensen, hoe hoger hun inkomen, en dat alleen door ϑ een waarde van 0,5 te geven.

Wat schieten we hiermee op? Een scepticus zal zeggen: weinig, want we kennen die systeembepalende grootheden zoals λ, ϑ en t₀ niet. Die onkunde is echter beperkt - ze ligt tussen nauwe grenzen. We kunnen voor deze parameters geen dolle waarden invullen. Het arbeidsaandeel in de produktie kan best wat afwijken van 0,7 maar niet zo heel veel. Het autonome stuk van de technische vooruitgang kan best groter zijn dan 1%, maar nooit zo veel kleiner. Het zwakst is natuurlijk de schatting van de groeigevoeligheid van de technische vooruitgang - de waarde van ϑ is uit de duim gezogen. Deze parameter kan nul zijn - de traditionele hypothese van de groeitheorie - of 0,1 of 0,2. Maar een waarde van 0,5 is al te hoog, zie bovenstaand rekenvoorbeeld. De redenering toont dan ook voornamelijk aan hoe belangrijk deze laatste grootheid is. Met dit modelletje kunnen we heel wel Grote Sprongen Voorwaarts verklaren. Bijvoorbeeld als ϑ = 0,3.

De redenering is echter niet in staat om volledige stagnatie doorzichtig te maken. Hoe klein we de parameters ook kiezen, er blijft altijd groei over. De beroepsbevolking groeit en de techniek schrijdt voort. Alle mogelijkheden worden benut. Dat komt, doordat het model in wezen neo-klassiek is. Er is impliciet aangenomen dat de produktie niet stuit op een afzettekort. Er is geen onderbesteding en ook geen overbesteding - de produktiemiddelen worden volledig ingeschakeld. Dat berust op de Wet van Say, steunpilaar van het neo-klassieke denken Iedere aanwas van de besparingen wordt meteen ingeschakeld door expansieve ondernemers. Iedere vorm van automatisering leidt tot grotere produktie en nooit tot werkloosheid. Er kan nooit stagnatie optreden, laat staan van krimp. Ook als er heel weinig technische vooruitgang is en een heel lage groeigevoeligheid van de techniek, dan blijft de produktie toch kalmpjes doorzetten. We blijven altijd bij de groeitrend. Dit laatste is niet realistisch. We moeten een andere groeifunctie introduceren, waarbij stagnatie, werkloosheid en onderbesteding mogelijk worden. Het zal blijken, dat in een geschikt gekozen tweezijdig model tevens technische teruggang kan optreden - iets wat binnen de neo-klassieke wereld niet kan.

Wij nemen dus nu aan, dat de groei van de produktie mede bepaald wordt door de vraag - dat is een Keynesiaanse relatie. De groeivoet q is hoog als de bestedingen snel toenemen, laag als dit niet het geval is, en de produktiegroei wordt zelfs negatief als de bestedingen inkrimpen. Maar tegelijk houden we de gedachte vast, dat de technische ontwikkeling een positieve invloed heeft op de groeivoet. Om dit te formaliseren kiezen we de volgende groeifunctie: q = β ΔA/Q + t. Hierin komt een nieuwe grootheid voor, namelijk ΔA. Dat is de variatie in de autonome bestedingen, zoals bijvoorbeeld de investeringen, de woningbouw, de reële overheidsbestedingen. Deze variatie delen we door Q, dat is de produktie (ofwel het reële nationale inkomen). De parameter β is een vermenigvuldigingsfactor, familie van de Keynesiaanse multiplier, die aangeeft hoeveel de produktie toeneemt als gevolg van een impuls bij A. Om de gedachten te bepalen: als A thans in Nederland met 3 mrd zou toenemen, dan is bij een nationaal inkomen van 300 mrd de percentsgewijze impuls 1%, en deze moet dan met β worden vermenigvuldigd om het effect op de groeivoet q te vinden. De grootheid β ligt misschien in de orde van grootte van 1,5.

Deze groeifunctie koppelen we met de relatie voor de groeigevoeligheid van de techniek, die we boven aannamen, te weten t = t₀ + ϑq. Maar de groeivoet q is veel instabieler geworden en kan zelfs negatieve waarden aannemen. Dat is dan de Keynesiaanse krimp, die terugslaat op de technische ontwikkeling. De groeifunctie, die voortvloeit uit een Keynesiaanse benadering (bestedingsbepaalde toename van de produktie) en een groeigevoelige techniek, ziet er als volgt uit:

Dit is dus het pendant van de neo-klassieke groeifunctie, waarbij arbeid, kapitaal en techniek de produktie bepalen. Het grote verschil tussen de neo-klassieke en de Keynesiaanse aanpak blijkt nog niet zo erg, zolang de autonome bestedingsimpuls ΔA voldoende groot is. Stel deze impuls op 1%, zoals hierboven, en β op 1,5. Als dan t₀, de groei bij de koplopers die geen last van de conjunctuur hebben, 1% bedraagt en ϑ = 0,3 (matige waarde van onze strategische parameter), dan groeit de produktie met ruim 3,5%. Niets aan de hand. De verzorgingsstaat kan overeind blijven, de arbeid blijft waarschijnlijk goed ingeschakeld (precies weten doen we dat niet, want we hebben geen aparte vergelijking voor de arbeidsproduktiviteit in dit model) en iedereen kan van de technische vooruitgang profiteren.

Maar neem nu het geval zonder autonome impulsen. Δ.A = o. De eerste term valt weg, en de groei bestaat alleen nog in de technische vooruitgang bij de koplopers, vermenigvuldigd met een factor die hooguit 1,5 is. De andere bedrijven stagneren en kunnen daarom geen innovaties toepassen. Zij moeten het, wat hun afzet betreft, hebben van het koopkrachteffect bij de koplopers, maar ze maken te weinig winst

[p. 6]

om zelf nieuwe processen toe te passen of nieuwe produkten op de markt te brengen. Alles hangt dus af van t₀.

Ik denk dat de plannen van de commissie-Wagner geïnspireerd zijn door deze laatste situatie. De Nederlandse bedrijven moeten uit het slop worden geholpen door de uitstraling, die van de vernieuwers uitgaat. Maar dat moeten dan wel vernieuwers zijn met veel doorzettings-vermogen. Ze trekken zich niets aan van de algemene afzetstagnatie. Zij roeien tegen de conjunctuur leeft alleen op, als t₀ voldoende groot is.

Dit laatste blijkt nog duidelijker in het geval dat de bestedingen inkrimpen. Stel, dat we een negatieve impuls hebben van 2%; de feitelijke situatie van de jaren tachtig. De impuls wordt vermenigvuldigd met een β van 1,5. Dat levert een bestedingskrimp op van 3%. Dan moeten de koplopers, bij een waarde van ϑ = 0,3, zorgen voor een technische vooruitgang die het nationale produkt opstuwt met ruim 2%. Lukt dit niet, en volgens mij lukt dat inderdaad niet, dan zal het nationaal produkt gaan dalen. Nu, dat zien we dan ook gebeuren als we uit het raam kijken.

De daling van de produktie kan, door onderbesteding, zo sterk worden dat de techniek achteruitgaat. Deze vreemde consequentie volgt rechtstreeks uit de functie t = t₀ + ϑq. Als q negatief is, dus bij een krimpende produktie, en groter dan t₀/ϑ, worden de gewone bedrijven, die niet tot de koplopers behoren, gedwongen hun technische peil te verlagen. Dan daalt dus hun produktiviteit. Niet omdat we dat willen, niet om de werkgelegenheid te redden, maar omdat de macro-economische samenhangen er toe leiden. De structuur van het economisch leven leidt tot afbraak. De werkloosheid neemt dan snel toe.

De vraag is of deze laatste situatie, die inderdaad makkelijk uit het modelletje rolt, ook nog enige echte betekenis heeft. Technische teruggang is iets dat door de theorie nog niet eerder onder ogen is gezien. Kunnen we er enige zin aan geven of is het een puur algebraïsch resultaat dat niets voorstelt?

Ik vrees, dat deze situatie inderdaad kan bestaan, en dat zij zich in een aantal Nederlandse bedrijfstakken heeft voorgedaan. Een moderne kartonfabriek, die door gebrek aan vraag teloorgaat, is er een voorbeeld van. Dokken in de Amsterdamse haven, technisch in orde, die niet gehandhaafd kunnen worden. Stukken van het RSV-concern die sneuvelen in de conjunctuur terwijl de techniek daar niet zoveel te wensen overlaat. Als deze industriële complexen wegvallen blijven er bedrijfstakken over die de lokale markt voorzien maar een lagere produktiviteit hebben dan de bedrijven die zijn verdwenen. Het is denkbaar dat er nog meer hoogwaardige Nederlandse bedrijven sneuvelen omdat ze speciaal gevoelig zijn voor een te geringe vraag. Men zou, als extreem voorbeeld, kunnen denken aan de Hoogovens: technisch prima maar zwaar onderbezet. Stel dat iemand zou zeggen dat de Hoogovens maar weg moeten als zijnde niet rendabel. De Nederlandse techniek loopt dan terug en wat overblijft zijn, behalve een paar echte koplopers, de bedrijven met een lage technologie, die in een beschermde hoek van de markt zitten. De arbeidsproduktiviteit, die de resultante is van deze processen, gaat dan achteruit.

Deze beschrijving van een noodlottige technische teruggang zal niet iedereen overtuigen. Het ligt voor de hand om de economische afbraak, die zich onmiskenbaar voordoet, anders te interpreteren: als de afschrijving van investeringen, die in het verleden hebben plaatsgevonden maar die eigenlijk verkeerd waren. De kapitaal goederenvoorraad is te hoog opgestuwd door overinvestering, en de conjuncturele terugslag dient ertoe, deze ‘Fehlinvestierungen’ af te stoten. De aanhangers van de overinvesteringstheorie zien in de depressie een soort sanering. Deze gaat dan ook niet gepaard met technische achteruitgang maar met het tegendeel - wat onproduktief is, wordt uitgewied en wat overblijft is, technisch en economisch, beter dan de rest. Deze visie, geïnspireerd als zij is door Wicksell en Hayek, komt van anti-Keynesiaanse huize. Het is in wezen een monetaristisch verhaal en het leidt tot de tegengestelde conclusie als het Keynesiaanse. Ik geef toe, dat de overinvesteringstheorie niet onlogisch is en in sommige gevallen ook wel actueel. Brazilië is misschien zo'n voorbeeld, een land waar de investeringen door allerlei opgestapelde kredieten torenhoog zijn opgebouwd, met wellicht heel zwakke stukken die geen stand kunnen houden. Maar voor Nederland zie ik de oorzaak van de moeilijkheden toch eerder in onderbesteding (plus looninflatie, plus te snel stijgende collectieve lasten) dan in overinvestering à la Hayk. De Fehlinvestierungen zijn alleen Fehlinvestierungen door de depressie, die het gevolg is van onderinvestering. Dat betekent dat veel van de afbraak ten onrechte geschiedt; het was beter voor ons land geweest als de grote scheepsbouw kans had gezien de koplopers technisch te volgen dan dat de bedrijfstak door onderinvestering en onderbesteding achterop raakte, hetgeen nu is gebeurd. Negatieve technische vooruitgang, als men het mij vraagt.

Intussen is het lastige probleem van de technische teruggang niet mijn voornaamste zorg en het is ook niet de reden waarom ik dit artikel heb geschreven. De redenen zijn tweeërlei. In de eerste plaats frappeert het mij iedere keer op-

[p. 7]

nieuw, dat met eenvoudige algebra zulke opmerkelijke resultaten kunnen worden bereikt. Want zelfs de meest sceptische lezer zal moeten toegeven dat de neo-klassieke groeiformule, waarbij de stijging van de arbeidsproduktiviteit verklaard wordt uit de technische vooruitgang gedeeld door het arbeidsaandeel, een curieus licht werpt op de mogelijke samenhangen tussen enkele strategische grootheden. Zo'n stelling is niet triviaal. Door vervolgens deze formule voor de techniekgevoelige groei te koppelen aan een simpele formule voor de groeigevoelige techniek krijgen we een neo-klassieke samenhang, die alweer niet triviaal is en zonder moeite Grote Sprongen Voorwaarts kan verklaren. De betrekkelijkheid van deze algebra blijkt echter zodra we ons herinneren dat alles nog neo-klassiek gedacht is, met volledige werkgelegenheid en volledige bezetting van de kapitaalgoederen. Laten we de neo-klassieke veronderstellingen los dan komen we bij een groeiformule terecht, waarin bijvoorbeeld de bestedingsimpulsen en de techniek de groeivoet van de produktie bepalen; dat opent de weg voor nieuwe niettriviale samenhangen. Het gaat nu over nulgroei en negatieve groei. De cumulatieve invloed van de groeigevoelige techniek kan nu veel verder gaan dan in een neo-klassiek model en er kan zelfs technische achteruitgang optreden.

Dit alles moet genoeg zijn voor wie van spelletjes houdt, maar de groeivergelijkingen hebben ook een praktische kant. Speciaal de Keynesiaanse variant legt de nadruk op het feit dat technische vooruitgang, over een breed front, alleen zal optreden als de massa van de ondernemingen voldoende afzetmogelijkheden heeft. We horen tegenwoordig geluiden als zouden de koplopers er wel in kunnen slagen, de economie uit het moeras te trekken. In hun eentje. Deze vorm van economisch darwinisme moet worden gewantrouwd. Het aandeel van de koplopers in de technische vooruitgang is daartoe waarschijnlijk te klein. Het peloton moet volgen, anders wordt het niks. En het peloton kan de koplopers alleen volgen als de bestedingsimpulsen voldoende groot zijn.

Dit houdt, ik zeg het maar weer eens ten overvloede, geen pleidooi in voor hogere overheidsbestedingen. De impulsen die het peloton naar de koplopers trekken kunnen, voor hetzelfde geld, bestaan uit belastingverlagingen. Ook belastingverlagingen vergroten de markt. Maar hoe we die impulsen ook inrichten - zonder groeiende bestedingen komt de innovatie niet van de grond en loopt het nieuwe elan dood in de depressie. Dat kan men ook zonder algebra wel meevoelen, maar met algebra gaat het toch beter.