Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 34]

De mens, en andere fragmenten
Karel van het Reve

De mens is een kuddedier. De menselijke beschaving heeft een kudde-karakter. Men vindt met zijn allen iets goed of mooi, men houdt zich met zijn allen aan bepaalde tradities. Maar de menselijke kudde verschaft haar leden ook een zekere vrijheid. Je zou je kunnen voorstellen dat bij de dieren de grens tussen kuddegedrag en afwijkend gedrag gelijk is aan de grens tussen wat geduld wordt en wat niet geduld wordt. Bij de mens is dat niet zo. Iedere cultuur heeft een zekere tolerantie voor gedrag dat als afwijkend ervaren en niettemin geduld wordt. Bij toenemende beschaving wordt die tolerantie groter. Dit heeft allerlei gevolgen. Een deel van de kudde bijvoorbeeld raakt in de ban van een groepje non-conformisten. Gaat zich afwijkend gedragen zonder de bijbehorende beschavende werking der cultuur, zonder terugdringing, afslijting van het kudde-instinct en het kuddegedrag. Een ander deel van de kudde ziet het afslijten van de kudde-normen, al die toegelaten afwijkingen met lede ogen aan. Beide soorten opstandigheid profiteren van de ‘losheid’ van het culturele, politieke, morele klimaat en staan op, de ene kudde tegen de norm, de andere tegen de normloosheid. Het pogrom is daar.

Multatuli werd eigenlijk pas beroemd als schrijver toen hij het streven naar schrijversroem had opgegeven. Hij probeerde met De eerloze een beroemd schrijver te worden en dat lukte hem niet. Toen gaf hij die pogingen op. In plaats daarvan probeerde hij op een andere manier beroemd te worden: hij provoceerde een conflict, nam ontslag en schreef een boek om zijn gelijk in dat conflict te bewijzen en om te tonen wat voor geweldige vent hij was. Dat boek hielp hem niet om dat conflict te winnen, maar maakte hem beroemd als schrijver. Nu had hij kunnen doorgaan met schrijven. Maar dat wilde hij niet meer. Hier zijn verschillende dingen interessant. Bijvoorbeeld dat de kwaliteit van de dingen die hij vóór de Havelaar schreef niet zo groot is. Dat zijn talent pas goed tot ontplooiing kwam toen hij niet meer de literaire roem nastreefde. Je kunt hem vergelijken met een voordrachtkunstenaar die het land afreist met een zelfgemaakte ‘Overwintering der Hollanders op Nova Zembla’ en daar geen succes mee heeft. Dan stelt hij zich kandidaat voor de Tweede Kamer en reist hij het land af met verkiezingsredevoeringen. Nu loopt het storm. Maar in de kamer gekozen wordt hij niet. En tevreden is hij niet.

Dekkers zucht te behagen, de grote held en grote heer uit te hangen, zijn mooie kleren, smijten met geld, vrouwen het hof maken, eigen gezin in de steek laten onder voortdurend geroep dat men hem helpen moest want anders leden zijn vrouw en kinderen honger, zijn binnen enkele weken een conflict op de spits drijven, terwijl het verzamelen van materiaal tegen die regent ook veel langzamer had gekund - dat alles had zijn verachtelijke en belachelijke kanten. Hij had zijn eigen handelingen kunnen beschrijven met de onverbiddelijke rechtvaardigheid van Elsschot - en dan had hij verloren. Hij had het ook in zijn ‘eigen woorden’ kunnen beschrijven. Maar dan bestond het gevaar dat het voortdurend gezever over hoe onrechtvaardig - 't is bitter! - men hem behandeld had de lezer verveeld zou hebben, zoals zoveel larmoyant geklaag van Multatuli ons verveelt. Wij moesten Havelaar zien zoals Dekker wilde dat wij hem zouden zien en tegelijk moest er een alternatieve zienswijze geschapen worden en wel zo, dat Havelaar overeind bleef staan en getoond werd hoe glorieus hij overeind bleef staan zelfs bij het meest cynische en nuchtere onderzoek. Maar dat was niet Elsschots zienswijze, maar die van Droogstoppel, die het maken van gedichten op zichzelf al onzin vindt, en die iedereen voor een dwaas houdt die niet keurig doet wat zijn baas zegt. Daar kon Havelaar het makkelijk van winnen.

Opmerkelijk is de weinige moeite die Dekker doet om De eerloze gedrukt te krijgen: hij stuurt het stuk naar de enige uitgever die hij kent en als die het niet hebben wil laat hij het erbij. Vergelijk dit met het gedrag van ‘echte’ schrijvers, die hun manuscript soms jarenlang naar achtereenvolgende uitgevers blijven sturen, net zo lang

[p. 35]

tot ze een vinden die het hebben wil. Waarom stuurde hij nooit iets naar het Tijdschrift voor Nederlands Indië? Hij had een grote kans gehad een gewaardeerd medewerker te worden. Maar dat deed hij niet. Hij wilde succes in zeer materiële vorm: persoonlijke waardering, bewondering, liefde vooral van de mensen met wie hij omging, en rijkdom. De abstracte vorm van succes: een bekend schrijver te zijn, lijkt hem veel minder te hebben aangelokt. Ook is het heel merkwaardig dat deze grote prozaschrijver - en in zijn beste alinea's is hij onovertroffen - niet zo'n grote verering had voor enige andere schrijver.

Nabokov schrijft dat Freud het ergens heeft over een patiënt van hem, een jongeman die in zijn liefdesleven gehinderd wordt doordat hij zich eigenlijk alleen aangetrokken voelt tot maagden. En Freud heeft gevonden hoe dat komt: in zijn ‘self-abusing youth’ placht hij al masturberende door het w.c.-raampje naar de Jungfrau te kijken. Jarenlang heb ik vermoed dat Nabokov deze prachtige anekdote zelf verzonnen had. Opeens blijkt dat Freud dit wel degelijk beweerd heeft, in een brief aan Wilhelm Fliess van 9 december 1899. Bij het lezen van die datum staat opeens de hele mode van wat ik nu maar gemakshalve het ‘symbolisme’ noem voor ons: Blok, Bely, Maeterlinck, Frederik van Eeden zelfs, en vele anderen wier namen mij niet te binnen willen schieten. Jan Toorop voor mijn part. Het interessante is nu dat, terwijl de gedichten van Blok of de romans van Bely en de Kleine Johannes nog gelezen worden, niemand meer iets geeft voor de denkbeelden en theorieën van deze mensen. Wij lezen eventueel de Kleine Johannes, maar glimlachen om Walden. Die tijd moet vol hebben gezeten met dingen als die Jungfrau. Maar alleen in Freud heeft dit symbolisme overleefd. Dat leidt tot merkwaardige misverstanden. Iedere slavist weet van de door Nekrasov uitgegeven bundel Fiziologia Peterburga. Wij vinden dat echt iets voor Nekrasov en voor het Petersburg van die tijd. Dat komt omdat we de in diezelfde tijd verschenen bundel Physiologie van Amsterdam niet meer kennen. Ik heb dit verschijnsel een keer ‘de baard van Tolstoj’ genoemd, en wel hierom. Wij hadden in de negentiende eeuw Tollens. Tollens droeg een baard. Misschien droeg hij wel geen baard, maar laat hem omwille van de duidelijkheid een baard hebben gedragen. Tolstoj droeg ook een baard. Bij Tollens vinden we die baard niets bijzonders: heren van stand en zijn leeftijd droegen toen vaak een baard. Nu is het zo dat wij Tollens niet meer lezen. Wij kennen hem niet meer. En ook zijn baard zien we zelden. Maar we lezen wel Tolstoj. En een van onze reacties op Tolstoj is: moet je kijken, die Tolstoj: hij droeg warempel een baard. Typisch Tolstoj, die baard! Of: typisch Russisch, die baard! Terwijl Tolstojs Nederlandse tijdgenoten ook baarden droegen, en er aan Tolstojs baard niets Tolstojaans en niets Russisch is.

Poll over columnisten. Hij denkt dat een korte formulering minder waard is dan een lang betoog, omdat je in die korte formulering alleen maar iets beweert zonder dat je het hoeft te adstrueren. Maar sommige korte formuleringen zouden door een lang vertoog alleen maar slechter worden. Zo bestaat de gewoonte om bepaalde boeken en schrijvers vooral te zien als ‘produkt van hun tijd’. Hierover heeft Nabokov één zinnetje geschreven. Dat zinnetje luidt: alsof een tijd onafhankelijk van zijn produkten kan bestaan. Daarmee is aan die gewoonte een gevoelige slag toegebracht. Duidelijker dan in die paar woorden kun je het niet zeggen. Zo bestaan er honderden boeken over de dialectische ‘een-

[p. 36]

heid en strijd der tegenstellingen’, en in al die boeken is een van de voorbeelden van die eenheid en strijd der tegenstellingen het licht. Want dat licht heeft eigenschappen die maken dat je het als een stroom deeltjes kunt zien, en het heeft ook eigenschappen die maken dat je het als trillingen kunt zien. Op die redenering - die je in honderden boeken, op duizenden pagina's, in miljoenen-oplagen kunt aantreffen - heb ik gereageerd met de vraag: hoe bestrijden die twee eigenschappen van het licht elkaar dan? Op die vraag is nimmer antwoord gekomen, uit Moskou niet en niet uit Nijmegen. Wat had Poll gewild dat ik daaraan zou toevoegen? Wat de columnisten betreft: wie in Nederland op het ogenblik schrijven wil leren, en ook wie denken wil leren, kan geloof ik beter bij de columnisten terecht dan bij de auteurs van lange stukken. J'aimerais mieux, zegt Montaigne, que mon fils apprist aux tavernes de parler, plutôt qu'aux écoles la parlerie.

Een boek over een vreemd land (boek over land A, geschreven door bezoeker uit land B) bevat vaak ‘algemene’ beweringen over zo'n land. Bijvoorbeeld: in Amerika heeft iedereen haast en iedereen is vooral in geldverdienen geïnteresseerd. Die algemene beweringen worden geacht afkomstig te zijn van de schrijver, terwijl in de meeste gevallen die beweringen door de reiziger uit de mond van inboorlingen opgetekend zijn. Een leuk voorbeeld is Maiakovski over Amerika. Als we even afzien van de slaafse selectie - de vulgariteit van Majakovski uit zich hier in vulgair gatlikken bij de Russische overheid - zie je al gauw dat wat Majakovski geeft geen eigen waarnemingen of conclusies of invallen zijn, maar dingen die hem door Amerikanen van Russische afkomst verteld zijn. Wat nu opmerkelijk is in zulke gevallen is dat de inboorlingen, het boek van de vreemdeling lezend, getroffen worden door zijn oordeel, hoewel dat helemaal zijn oordeel niet is, maar een buitenlandse weergave van hun eigen oordeel. Als een Amerikaanse socioloog schrijft over de ‘deep social cleavage’ in Nederland, dan wordt dat hier met grote belangstelling gelezen, terwijl die Amerikaan niet meer doet dan de verhalen navertellen die iedere buitenlander zodra hij binnenkomt van ons te horen krijgt (twintig politieke partijen, verzuiling, Roomskatholieke geitenfokkersvereniging etc.). Zo zijn volwassenen ontroerd door de leuke dingen die hun kinderen zeggen, ook en vooral wanneer die kinderen eigenlijk alleen maar herhalen wat zij van hun ouders gehoord hebben.

Hoe onbetrouwbaar memoires zijn blijkt uit de gebeurtenis van Levitan en de revolver. Er zijn van die gebeurtenis drie versies. Masja Tsjechova vertelt dat Levitan een revolver had en een keer uit melancholie op zichzelf geschoten heeft, maar misschoot en de muur trof. Michail Tsjechov vertelt dat hij en zijn broers hoorden dat Levitan in hun buurt op het platteland een atelier gehuurd had en besloten hem op te zoeken. Het regende, het was laat, Levitan sliep al. De broers maakten zijn deur open, betraden zijn hut. Levitan schrok wakker en greep een revolver om zich te verdedigen. Op het laatste moment zag hij dat het zijn vrienden waren. Nadezjda Begitsjeva (LN 68, p. 566) vertelt dat Masja Tsjechova bij Levitan een revolver zag liggen, hem oppakte, vragend ‘Wat is dat nou?’ en per ongeluk afdrukte, daarbij Levitan maar net missend.

Ergens in een Amerikaans boek geloof ik komt een componist voor die één nogal geslaagd liedje niet publiceert, maar gebruikt als hij een meisje het hof maakt. Hij gaat dan achter de piano zitten, zegt: ‘I've made a song for you’ en brengt dat liedje ten gehore. Bij ieder volgend meisje gebruikt hij dat liedje weer. Zo is het verstandig om een aardige lezing te hebben die je nooit publiceert: je kunt hem dan voor verschillend publiek steeds weer houden. Het kan zelfs geen kwaad stukjes conversatie in voorraad te hebben die je in gezelschap kunt gebruiken zonder dat iemand zegt: dat heb je daar en daar geschreven. Door Havelaar die opmerking over die waterval te laten maken (‘Roep gij eens zesduizend jaar, of langer, “rroe, rroe...” en zie eens hoe weinigen u voor een onderhoudend mens zullen aanzien’) beroofde Dekker zich van een belangrijk nummertje table talk.

Ik zou graag willen weten wanneer bepaalde uitdrukkingen voor het eerst gebruikt zijn. Bijvoorbeeld ‘wie schetst mijn verbazing’ of ‘het behoeft geen betoog’. Er is veel gedaan om vast te stellen wanneer een woord voor het eerst in druk gebruikt is, maar van woordcombinaties is weinig studie gemaakt, lijkt het. Toch zou het erg leuk zijn om te weten hoe oud sommige zinswendingen zijn. Je zou bijvoorbeeld de oude Grieken na kunnen lezen op zinswendingen die nog steeds bestaan. Veel komt uit de Bijbel. Maar waar komt ‘wie schetst mijn verbazing’ vandaan? De figuur ‘wij begeven ons nu naar Utrecht, om te zien hoe het Marie verder vergaan is’ komt al bij Plautus voor in de proloog van de Menaechmi. Het moet in die tijd al een bekende stijlfiguur geweest zijn, want Plautus laat de proloogspreker zeggen: ik ga nu naar Epidamnus, en als iemand soms een boodschap mee te geven heeft, dan doe ik dat graag, maar uiteraard tegen betaling.

Lees je De Revizor, dan word je getroffen door de combinatie van grove, vulgaire grappen, voor de hand liggende en veel gebruikte effecten

[p. 37]

met zeer subtiele dingen. Het elkaar in de rede vallen en tegen elkaar opbotsen en sprekend op elkaar lijken van Bobtsjinski en Dobtsjinski is bijvoorbeeld heel voor de hand liggend en gewoon, niet origineel, vulgair, of hoe je het noemen wilt. Maar om iemand tegen een bruid te laten zeggen: ik wens je een klein kindje, zo klein dat het op je hand kan zitten en dan maar schreeuwen, a! a! - dat is heel subtiel. Leuk is dat Horatius bezwaren maakt tegen het gebruik van grove effecten door Plautus, als hij zegt dat men Plautus met te grote toegeeflijkheid bewondert zonder verschil te maken tussen de grove en de fijnzinnige passages. Hij zag niet in dat het de combinatie en de dosering is die het hem doet, dat het effect van Plautus bereikt wordt door het ‘geheel’, en dat dat geheel niet uit delen bestaat in zoverre, dat niet die delen elk een deel van het effect veroorzaken. Het is het geheel dat het effect veroorzaakt. Neem de grofheden weg uit Plautus en Plautus is weg. Maak een van de delen een ietsje sterker en het effect van het geheel wordt bedorven. Alliteratie speelt een rol in The day is ours, the bloody dog is dead. Maar verander bloody in dirty of dreary en er is te veel alliteratie. In Vlimmens tweede jeugd zijn Dacka en Vlimmen geestdriftig over de slotregels van een Vlaams sonnet uit 1953: Iets pijnt mij voor de reinen in uw rijen / daar ze eens met mij in 't ijle zullen schreien. Dat zij die regels zo mooi vinden is de schuld van Horatius.

In communistische teksten kom je steeds weer de bewering tegen dat haat iets nobels is. Wie het goede liefheeft haat het slechte, en haat tegen de vijand bijvoorbeeld is een goede eigenschap. Dat ophemelen van haat is iets heel akeligs. Nu vind ik in Sandi the kingmaker van Edgar Wallace: ‘For this is true of all peoples in the world who speak and think - that hate is the child of fear, and that you cannot hate unless you quake’. Of dat waar is weet ik niet, maar het is in ieder geval veel aardiger.

Parallel aan de opvatting dat de romanschrijver vooral tot taak heeft het karakter van zijn helden te beschrijven loopt de opvatting dat het vooral de taak is van de portretschilder om het karakter van de geportretteerde weer te geven. De komst van de fotografie lijkt die opvatting nog ver-

[p. 38]

sterkt te hebben, want gelijkenis met het origineel bereikt de fotografie eerder dan de schilderkunst. Het gaat niet om de uiterlijke gelijkenis, maar om het karakter! Zoals je van de schrijver kunt zeggen dat zijn taak het maken van goede teksten is, en niet het beschrijven van het karakter van niet bestaande personen, zo kun je ook zeggen dat het de taak van de schilder is om goede schilderijen te maken. Ik ben helemaal niet nieuwsgierig naar het karakter van iemand uit de zeventiende eeuw die ik verder helemaal niet ken. Ook lijkt het vreemd dat je om een goede schilder te zijn in staat moet wezen om het karakter te raden van iemand die je nauwelijks kent. Dat karakter leert die schilder blijkbaar kennen door naar iemands gezicht te kijken. Daar kun je blijkbaar iemands karakter van ‘aflezen’. Waarom? Waarom blijkt iemands karakter uit zijn gezicht en niet uit zijn voeten of zijn knieën of zijn ellebogen? Dit alles terwijl toch eigenlijk wel bekend is dat zelfs gediplomeerde psychologen niet in staat zijn op grond van portretten grote schurken van brave mensen en beroemde geleerden van analfabeten te onderscheiden.

Van de nazis mocht je nog wel eens een afscheidsbrief aan je familie schrijven. Sommige van die brieven zijn vrij beroemd geworden, en als ik me niet vergis zijn er zelfs verzamelingen van uitgegeven. Maar ik heb nooit gehoord van een afscheidsbrief van iemand die door communisten ter dood is veroordeeld. Dat terwijl de nazis maar twaalf jaar aan het bewind zijn geweest in een betrekkelijk klein deel van de wereld. Communistische rechtbanken spreken doodvonnissen uit sinds ik denk januari 1918, en niet alleen in Rusland, maar ook in Polen, Tsjechoslowakije, Hongarije, Roemenië, Albanië, Joegoslavië, de Duitse Democratische Republiek, Cuba, Cambodja, Vietnam, China. Maar van al die landen en al die jaren is mij geen enkele afscheidsbrief bekend. Sommige Nederlandse communisten, die in de Stalintijd uit de partij gezet zijn willen nu ‘gerehabiliteerd’ worden (in de niet onder bescherming van de NAVO staande landen heeft die rehabilitatie postuum plaats). Zij verlangen er naar om opnieuw te worden opgenomen in de gemeenschap van hen, die een ter dood veroordeelde geen afscheidsbrief toestaan.