Hollands Maandblad. Jaargang 1981 (398-409)

[p. 36]

± Chronologisch
D. Hillenius

Van Nabokov uitgelezen The Gift. Ik kwam er op via de briefwisseling met Wilson, waaruit blijkt hoeveel prijs hij zelf op dat boek stelde. Als vorm onzinnig; een ironisch-realistisch verslag van het leven van gevluchte Russen in Berlijn ca. 1920-1930, een gefantaseerde maar heel reëel aandoende biografie van een ontdekkingsreiziger, vader van de hoofdpersoon, een reële maar zo gekarikaturiseerde biografie dat het een gek verzinsel lijkt van een van de heiligen van het Russisch socialisme en daar tussendoor de ontwikkeling van een literair talent. De delen hebben nauwelijks verband.

In het voorwoord bij de Amerikaanse vertaling van 1962 stelt Nabokov nadrukkelijk dat hij niets met de ik-zegger van het verhaal te maken heeft. Feitelijk zal dat wel juist zijn - zijn vader was geen ontdekkingsreiziger, allerlei details kunnen verzonnen zijn of uit andermans biografieën overgenomen - maar de toon, de emotie t.o.v. de ouders is zo niet-te-verzinnen en de voorkeuren en afkeuren van de hoofdpersoon zijn zo herkenbaar Nabokoviaans, dat er voor mij nauwelijks van vermomming sprake is.

Nabokoviaans is de liefde, alles overheersende liefde, voor de ouders, voor de natuur, voor vlinders. (Zijn afkeer van Freud, voornamelijk voortkomend uit de absolute onwil om dwars door zijn vele vermommingen gekend te worden.)

In een groot artikel over Karel van het Reve in de Haagse Post zegt Jan Eric Romein dat KvhR eigenlijk is blijven steken in de 4de klas van het gymnasium. Hij zegt dat nogal smalend, terwijl het - in een andere toonaard - ook mogelijk was geweest om ongeveer hetzelfde te zeggen met waardering en sympathie. Wanneer er, zoals in dit artikel niets aan toe wordt gevoegd, is het nogal kortzichtig, omdat KvhR tenslotte een van onze weinige leesbare schrijvers is. Jan Eric zal toch niet willen beweren dat KvhR al zo goed was in de 4de klas? Voor de gewone lezers is hij in ieder geval duidelijk beter geworden na zijn eerste detectives. Ik heb soms grote bezwaren als hij negatieve oordelen geeft over zaken waarvan hij zelf moet zeggen dat hij er niets van weet, maar hij is een heel goed en sympathiek schrijver en als hij op vertrouwd terrein is - literatuur, slavistiek, menselijke ervaringen - zijn er weinigen die ik liever lees.

Geschokt door een boek van Brackman over Wallace. Overtuigend toont hij aan dat Darwin zijn vrienden Lyell en Hooker bewoog om Wallace te beroven van diens prioriteit met betrekking tot de evolutietheorie. Ondanks dat ik zelf mijn vermoedens had omtrent het achterbakse karakter van Darwin (althans in enkele moeilijke situaties, b.v. ten opzichte van Butler) heb ik dat altijd weg willen drukken ten bate van de bewondering en sympathie die ik ook voor hem koesterde.

Het is een vreemde eigenschap, maar blijkbaar nogal algemeen, dat je geneigd bent om van de objecten van je bewondering, sympathie of afschuw, monolieten te maken, waarvoor alleen maar positieve of alleen maar negatieve gevoelens mogelijk zijn. Alles wat daar niet bij past druk je weg.

Ik heb zelf wel de draak gestoken met de bijna heiligschrijverij (in Raam indertijd) van Van Geel en toen betoogd dat de man veel boeiender blijkt als je ook zijn sterke negatieve, pesterige kanten laat zien. T.o.v. Darwin heb ik blijkbaar aan dezelfde zwakte geleden.

Drie afgoden had ik: Léautaud, Darwin, Satie. Léautaud viel door de mand door zijn ellendige anti-semitisme tijdens de Duitse bezetting, Darwin valt nu door zijn hypocrisie, door het hooghouden van een bewonderenswaardig beeld van wetenschapper, natuurliefhebber, goed schrijver, terwijl hij op een kleinzielig jaloerse wijze iemand zijn prioriteit aftroggelde. Alleen Satie blijft nog geldig.

Over het verschil tussen man en vrouw: de hersens zijn identiek (1), de hormonen (2) en wat apparatuur (3) zijn verschillend, de door de werking (4) van de hormonen + apparatuur veroorzaakte cultuur (5) is verschillend. Door de pil wordt het verschil van 4 geringer, daarmee 5. Aangezien 1 al geen verschil vertoont blijft het gevecht met 2 en 3. Misschien zit het probleem alleen in 5, want cultuur is ook geheugen en al komt via 4 geen verschil meer, dan blijft via het geheugen (rollenspel) nog dwang tot ver-

[p. 37]

schil. Als het alleen in 5 schuilt is er hoop voor feministen, want de geheugenfunctie van cultuur kan genihiliseerd worden. Als bioloog denk ik dat 2 en 3 zullen blijven doorgaan met verschillen te zaaien.

Zelf ben ik w.s. te geconditioneerd (ook onderdeel van 5) om de volledige homogenisatie te begeren. Ik hou van vrouwelijke vrouwen, van moederlijke moeders. Misschien hou ik alleen niet zo erg van vaderlijke vaders en mannelijke mannen.

Een tijdje terug werd Maarten 't Hart geïnterviewd door Bibeb. (Ik moet nog steeds iets schrijven over de gemeenschappelijke biologie van succesvolle interviewers, biechtvaders, psychiaters, oplichters. Denk aan mierenparasieten die zich zo weten voor te doen dat de mieren, zulke moordzuchtige verdedigers van het eigen volk tegen alle andere dieren, zelfs tegen soortgenoten, er toe komen om hun eigen larven of eieren als voedsel aan te bieden. Dat mechaniek, de kern van ons sociaal apparaat.)

Maarten vertelde met grote vrijmoedigheid over allerlei intimiteiten. Ik had er wel bewondering voor. Maar bij enig nadenken en misschien ook nadat ik de kronkelige redeneringen had gelezen waarin hij probeert een deel van zijn vrijmoedigheden terug te nemen (in Tirade maart of april 1980) kwam ik tot de conclusie dat vrijmoedigheid in interviews zinloos is, alleen voer voor roddelaars. Schaamteloosheid is alleen goed als je een goede vorm gevonden hebt in poëzie of proza.

Iemand die ik al bijna dertig jaar ken. Voor het eerst zei hij iets over mijn schrijfsels, de stukken die ik over evolutie schreef n.a.v. de uit de lucht gegrepen beweringen van Karel van het Reve. Hij vond dat ik misschien wel gelijk had, maar dat ik slecht geschreven had in tegenstelling tot Karel. Belachelijk zo zwaar als dat treft. Ik vond zelf ook wel dat er af en toe een soort schoolmeester in mijn zinnen kruipt, vooral als ik meen zo onmiskenbaar gelijk te hebben als tegenover Karel, die openlijk toegeeft zich niet

[p. 38]

in de feiten verdiept te hebben.

Is waarheid dan geen criterium voor schrijverij? Hebben de kwabbelzakken met hun dichterlijke vrijheid dan toch gelijk? Of zou hier eindelijk op de omgrenzing van het begrip essay gestoten zijn? In die zin dat in romans alles mag, grootspraak, onzin, leugens, oplichterij, idealisme, psychologie desnoods en zelfs elementen van essay. Maar dat het essay mede gewaardeerd moet worden op de feitelijkheid, op het juiste citaat, op de juiste bronnen uit de biologie b.v. als het over evolutie gaat?

Als waarheid géén criterium is wat is dan de zin van de polemiek tussen Hermans en Nuis/Rubinstein? Afmeten wie het mooist schrijft?

Op het station van Eindhoven een mooi misplaatst citaat van Roland Holst, aangeboden door de Eindhovense fabrikantenkring:

‘Wie zich een eigen weg baant door de
wereld
Hoort in het leven eens zijn eigen lied’

Uitgelezen Arthur Rubinsteins memoires My many years. In vele opzichten oppervlakkig, maar toch heb ik achter elkaar doorgelezen om het aanstekelijke van iemand die 92 was toen hij de laatste bladzijden dicteerde en die geïnteresseerd blijft in mensen, muziek, literatuur. Benijdenswaard om van zo'n groot talent als het zijne vrijwel tot het eind te kunnen genieten.

In takken van een boom, in wolken, in de plooien van een gordijn zie je soms duidelijk gezichten, olifanten, krokodillen of andere dingen die het niet zijn. Ik probeer soms de punten te tellen die tot de gelijkenis bijdragen en ben elke keer weer verbaasd hoevéél punten dat kunnen zijn. B.v. ik zie in de kroon van een boom duidelijk een gezicht, half in profiel. Hoe kom ik op die herkenning? Ik zie een wenkbrauwboog op de juiste afstand van de bovenkant van de schedel en de kaaklijn. De achterkant van het hoofd is in de juiste verhouding hiermee, evenals de overgang van kaak naar keel, de bolling van het haar op het achterhoofd etc. etc. Je ziet ook vele boomkruinen zonder zulke gelijkenissen, maar de vraag is of dat voldoende argument is om bij gelijkenis te spreken van toeval.

Als boomkruinen een oneindig aantal vormen konden hebben zou er slechts zelden gelijkenis optreden met een gezicht of iets anders. Maar boomkruinen, het geheel van vertakkingen, hebben slechts een beperkt - zij het groot - aantal mogelijkheden. Dat je dan overeenkomsten ziet met een gezicht is nog merkwaardiger, vooral als het betrekkelijk vaak gebeurt. Het bevestigt mijn oude idee dat de natuur maar weinig basisvormen heeft, die telkens - verlengd, verkort, op zijn kop, in stukken gesneden en weer samengevoegd - terugkeren.

Een van de redenen waarom biologen zo nijdig zijn als niet-biologen, die wel eens een filosofieboekje lezen, kritiek uitoefenen op hun methodiek is dat biologie veel meer dan een vak is, het is een levenshouding, in veel opzichten te vergelijken met kunst.

Ik lees eindelijk door in Virginia Woolfs To the lighthouse. Nadat mijn binding met de schrijfster is vergroot door de brieven en dagboeken wilde ik doorlezen. Ik moet wel vaak herlezen omdat ik in de lange fraaie zinnen soms de betekenis kwijtraak. Maar opeens zit je toch in het boek en is het een schok als terloops opgemerkt wordt dat een belangrijk personage, Mrs Ramsay, plotseling gestorven is. Het is een boek met vele smaken, als van goede wijn. Je moet leren drinken. Ronduit komisch en kwaadaardig is het portret van Mr Ramsay, als hij de aandacht tracht te vestigen op zijn smart. Toch vraag ik me af of dit boek me zo zou treffen als ik het als losstaande roman gelezen had. De dood van Prue en Andrew, alleen even genoemd, vindt zijn achtergrond in wat je weet van de biografie. Alleen de vader en de moeder lijken me volledig zelfstandige romanfiguren geworden.

Virginia is zo verschillend in brieven, dagboek en romans. Zelfs de essays zijn nog weer anders. Anders van stijl, van stemming, van lading. De brieven zijn grillig, vrolijk, oppervlakkig, speels, vernuftig ook. Het dagboek is dichterbij, meer mineur van stemming. De essays vind ik wat saai, plichtmatig. De romans - althans To the lighthouse - zijn in stijl heel apart, uitgekristalliseerd, wat het lezen soms bemoeilijkt, maar wel beloont. De romanzinnen zijn lang, vol zijtakken, weefseldraden die in elkaar grijpen en een soort dichtheid bewerkstelligen waar de grote stemmingsbuigingen door dood, door het voorbijgaan van tijd, extra gewicht krijgen. Soms daardoor mythische allure, het beeld van de moeder b.v. en - als negatieve kracht - de vader.

Merkwaardig dat op de foto waarop Virginia vemomd met baard als Abessijnse hoveling figureert, ze direct lijkt op haar vader.

Een meisje, heel lelijk, bolle ogen, vooruitstekende, niet sluitende lippen, maar nog zo jong dat ze zich niet bewust is dat ze lelijk is, gewoon jong, gezond, vrolijk, en daardoor helemaal niet lelijk. Ik heb ook wel eens een volwassen vrouw ontmoet die naar alle standaarden gemeten lelijk zou moeten heten, maar die - uitzonderlijk - zich daar niet naar gedroeg. Dat betekent dat ze een andere schoonheid veroverd had.