Hollands Maandblad. Jaargang 1979 (374-385)

[p. 18]

Sociologie voorbij de crisis?
H.A. Becker⁺

1. Herkeuring

Crisis, stagnatie, armoede. Sociologen zijn eraan gewend geraakt, dat hun discipline van dergelijke aanduidingen voorzien wordt^1.). Ik wil nu niet ter discussie stellen, of er eigenlijk wel een crisis in de sociologie geweest is. Ik wil wel aanhangig maken of de sociologie in onze dagen in een crisis verkeert. Met andere woorden: ik vraag herkeuring van deze wetenschap aan. Soortgelijke overwegingen hebben Köbben ertoe gebracht om Nederlandse dissertaties met buitenlandse te gaan vergelijken^2.). Hoe zou een herkeuring van de sociologie in zijn werk moeten gaan?

Als een eerste stap zou voor de belangrijkste activiteiten van sociologen duidelijk gemaakt moeten worden, welke minimum-eisen in redelijkheid te stellen zijn. Behalve naar afzonderlijke publicaties zou ook naar hele studieterreinen gekeken moeten worden, want publicaties plegen elkaar aan te vullen^3.). De tweede stap zou moeten bestaan uit het naar voren brengen van resultaten, die ‘boven de streep’ liggen. Ten derde zou bezien moeten worden, welke kenmerken het huidige ontwikkelings-stadium van de sociologie vertoont, en op welke punten een ontwikkelings-beleid wenselijk is.

In dit artikel wil ik mogelijke minimumeisen per activiteit kort schetsen en enkele resultaten in het licht van de minimum-eisen bezien. Ook het ontwikkelings-stadium krijgt enige voorlopige aandacht. De herkeuring, die mij voor ogen staat, vereist enkele jaren. Het vraagteken in de titel van het artikel zal dan ook voorlopig nog geen uitroep-teken kunnen worden.

Een vraag vooraf betreft de minimum-eisen. Hoe kunnen wij aan criteria komen, die voor redelijke buitenstaanders en vakgenoten aanvaardbaar zijn? Ik stel een toepassing van de ‘benchmark-approach’ voor^4.). In vroegere tijden pleegde een timmerman op zijn werkbank een kerf te zetten, en vanaf die kerf de lengte van de planken en latten te bezien. Op soortgelijke wijze zullen wij in de sociologie per activiteit op een verstandig maar altijd aanvechtbaar punt met een ‘kerf’ moeten aangeven, waar wij de minimum-eis wensen te leggen. Het is aannemelijk dat het merendeel van de betrokkenen het eens kan worden over de plaats van die kerven.

In een tweede vraag vooraf dienen wij naar de ‘keurmeesters’ te kijken. Wie zijn tot oordelen bevoegd? In navolging van A.D. de Groot kunnen wij alle vakgenoten en buitenstaanders in het ‘forum’ zitting doen nemen, die tot een beargumenteerd en bekwaam oordeel bereid en in staat zijn. Sommige keurmeesters zullen zeurmeesters blijken te zijn, doch die vallen uiteindelijk wel door de mand^5.).

+ De auteur heeft veel te danken aan gesprekken binnen en buiten het Sociologisch Instituut Utrecht. Dit artikel is een verduidelijkte en nader uitgewerkte versie van enkele inleidingen uit de lezingen-cyclus ‘Solide Sociologie’ van de Adviescommissie voor Doelmatigheidsbevordering in de Rijksdienst, herfst 1978 - voorjaar 1979. Alle verantwoordelijkheid voor de inhoud van dit artikel berust bij de auteur.

1.) Ik vermeld (zonder oordeel!) A.W. Gouldner, 862 (2013-7-11 12:31:07) 1. Ik vermeld (zonder oordeel!) A.W. Gouldner, The Coming Crisis of Western Sociology, London 1970, Heinemann; R. Boudon, La crise de la Sociologie, Paris 1971, Librairie Droz; W. Ultee, Groei van kennis en stagnatie in de sociologie, een aantal regels van de methode en een kritische doorlichting van enkele sociologische tradities, Utrecht 1977; G. de Vries, De armoede van de sociologie, Hollands Maandblad, januari 1979; idem Sociale Orde, Regels en de Sociologie, Meppel 1977, Boom

2.) A.J.F. Köbben, L. Esmeijer en M. Luning, Nederlandse sociaalwetenschappelijke proefschriften vergeleken met Britse en Amerikaanse, voorstudie tot evaluatie, Leiden 1979.

3.) Een voorbeeld van een studie-terrein is ‘verspreiding van vernieuwingen’; studieterreinen zijn als regel beperkter dan wetenschappelijke specialismen.

4.) Bench-mark: A surveyor's mark, cut in rock, or other durable material, to indicate the starting or other point in a line of levels for the determination of altitudes over the face of a country (The Shorter Oxford English Dictionary). Zie ook ‘wetenschappelijk waarden-relativisme’, o.a.A. Brecht, Political Theory, The foundation of twentieth-century political thought, Princeton 1959, Princeton University Press.

5.) A.D. de Groot, o.a. On the Forum Function in Science, G.M.G.-Memoranda, Universiteit van Amsterdam, juli 1978

2. Uitbreiding van wetenschappelijke kennis

Sociologen zijn druk bezig om de ‘body of knowledgde’ van hun wetenschap uit te breiden. Dit betreft allereerst de empirisch onderbouwde theorieën^6.). Wat moet men zich daaronder voorstellen? Als een voorbeeld noem ik de ‘ijzeren wet van de oligarchisering’, door Michels (1908) geformuleerd en o.a. door Wippler (1979) nader uitgewerkt^7.). Kort samengevat komt deze theorie erop neer, dat organisaties zoals vakbonden een directe interne democratie moeilijk kunnen volhouden, en dat indirecte democratie en het bestuurd worden door een vast

6.) In navolging van Geurts definieer ik ‘empirisch’ als ‘van ervarings-gegevens afhankelijk’. J.P.M. Geurts, Feit en Theorie, kernproblemen in de wetenschapsleer, Assen 1978, van Gorkum.

7.) R. Michels, Zur Soziologie des Parteiwesens in der modernen Demokratie, Untersuchungen über die oligarchischen Tendenzen des Gruppenlebens, Stuttgart 1908; R. Wippler, Zum Problem verbandsinterner Demokratie, Rekonstruktion und Vergleich verschiedener Lösungsvorschläge, paper, Bad Homburg 1979; over verschuivingen in de mogelijkheden tot democratische participatie van individuen zie met name R. Inglehart, The Silent Revolution, Changing Values and Political Styles among Western Publics, Princeton 1977, Princeton University Press

[p. 19]

groepje van ‘weinigen’ telkens de overhand krijgen. De thans beschikbare theorieën zijn aan onderzoeksuitkomsten gerelateerd^8.). Aan welke minimum-eisen moeten dergelijke theorieën voldoen? Zij moeten met de regels van de logica kloppen. Zij moeten aan ervaringsgegevens getoetst kunnen worden, en een aantal belangrijke uitspraken uit de theorie moet daadwerkelijk pogingen tot falsificatie doorstaan hebben. Vecht niemand een theorie aan, dan is toetsing niet nodig, doch een dergelijke ‘vanzelfsprekendheid’ komt niet vaak voor. Verder moeten dergelijke theorieën een betrekkelijk hoog abstractie-niveau vertonen. Is het abstractie-niveau té hoog, dan worden zij nietszeggend. Is het abstractie-niveau té laag, dan verhelderen zij slechts een klein aantal verschijnselen, en zijn daardoor als theorie weinig vruchtbaar. Tenslotte is een nader te specificeren vorm van relevantie vereist. Dit belang kan blijken uit de aanwezigheid van belangstellenden, die uit nieuwsgierigheid in de resultaten geïnteresseerd zijn. In dat geval gaat het om ‘zuivere’ wetenschap, die terwille van haar ‘culturele’ relevantie bestaansrecht heeft. Daarenboven of in plaats daarvan kan het belang blijken uit de aanwezigheid van belanghebbenden, die de theorie kunnen gebruiken voor het verhelderen van algemene maatschappelijke knelpunten. In dat geval gaat het om toegepaste wetenschap, met maatschappelijke relevantie.

Nauw samenhangend met de empirisch onderbouwde theorieën vinden wij de resultaten van theoretisch verankerde empirische onderzoekingen. Soms worden deze samen met theorieën gepubliceerd, soms apart, en daarom is afzonderlijke vermelding geboden. Voorbeelden zijn te vinden in de onderzoekingen, die zijn ingesteld naar de verspreiding van nieuwe denkbeelden, werkwijzen e.d. in landbouwgebieden, ontwikkelingslanden en andere objecten van systematische sociale beînvloeding (o.a. Rogers en Shoemaker 1971). Wat zijn hier de minimum-eisen? Logische toetsing, en empirische toetsing door ‘voorspellingen’, gerelateerd aan een theoretisch kader^9.). Ook hier gelden de relevantie-eisen, die daarnet zijn genoemd.

Alles goed en wel, zal de lezer zich afvragen, maar zijn er al terreinen binnen de sociologie, die redelijk bedekt zijn met publicaties over dergelijke theorieën en onderzoeks-uitkomsten? In het kader van de ‘benchmark-approach’ stel ik, dat het terrein van de ‘verspreiding van vernieuwingen’ (a) royaal ‘boven de streep’ ligt. Overigens is dit terrein niet strikt sociologisch doch interdisciplinair. Vlak boven de minimum-streep scoren mijns inziens (b) onderwijs in relatie tot maatschappelijke (on)gelijkheid, (c) sociale stratificatie en mobiliteit, en (d) het functioneren van organisaties^10.). Met name de ‘verklarende sociologie’ komt in een hoog tempo met belangwekkende resultaten, al liggen uiteraard ook bij haar de publicaties veelal nog dichter bij de minimum-eisen dan bij de idealen.

Ik heb voorbeeld-terreinen genomen, waarover in het recente verleden overzichts-publicaties verschenen zijn. Dit maakt het beoordelen van de stand van zaken in een dergelijk terrein gemakkelijker. Er is een gestage toename van evaluerende trend-reports, ‘state-of-the-art’ rapporten e.d.. Dit maakt het mogelijk om de voorgestelde herkeuring van de sociologie gaandeweg aan de hand van verschijnende overzicht-publicaties en de eraan ten grondslag liggende publicaties uit te voeren.

In een wetenschap zijn uiteraard ook benaderings-wijzen onontbeerlijk. Men denke aan methoden en technieken van onderzoek, aanbevelingen voor theorieconstructie e.d.. Hier liggen de minimum-eisen in het vlak van de bruikbaarheid. De vakliteratuur bevat voldoende pogingen om de beschikbare ‘instrumenten’ op hun bruikbaarheid te bezien, en voor de meeste activiteiten van sociologen zijn duidelijk voldoende instrumenten aanwezig^11.). De methoden en technieken voor onderzoek en theorie-constructie zijn in de afgelopen jaren zodanig verbeterd en aan vakgenoten overgedragen, dat thans ook de modale socioloog in de belangrijkste activiteiten tot verantwoord vakwerk kan komen. Deze standaardisatie en verspreiding van benaderings-wijzen is van groot belang voor de inbreng van de sociologen in de ontwikkeling van de kennis en de toepassing van die kennis. Men vergelijke de economie, waar sinds het beschikbaar zijn van de methode der nationale rekeningen, input-output analyses e.d. niet alleen de inventieve kopstukken doch ook de modale economen uit de voeten kunnen.

Een tak van wetenschap heeft verder

8.) O.a.S.M. Lipset, M. Trow and J. Coleman, Union Democracy, New York 1956, Anchor.

9.) Het gaat om voorspellen ‘boven kans’ in een theoretisch kader (een model). Voorspellen wordt hier toegepast voor het verkrijgen van betrouwbare informatie over de regelmatigheid van sociale processen en sociale structuren. Dus niet om de toekomst te voorspellen (dat doen ‘forecasts’). De regelmatigheid kan en mag relatief laag blijken. Een volwassen wetenschap als de meteorologie stelt haar beoefenaren in ons land in staat om weers-voorspellingen (forecasts) te doen, die 8 op de 10 keer raak zijn, over perioden van 48 uur, binnen de grenzen van een bepaalde precisie.

10.) Literatuur o.a. (a) E.M. Rogers and F.F. Shoemaker, Communication of Innovations, New York 1971, Free Press; verder overzicht in P. Schmidt, Innovation, Diffusion von Neuerungen im sozialen Bereich, Hamburg 1976, (b) overzicht van P. van der Kley en A. Wesselingh (red.), Onderwijs en maatschappelijke ongelijkheid, boekaflevering Mens en Maatschappij 1975; monografieën onder andere P.M. Blau en O.D. Duncan, The American Occupational Structure, New York 1967, Wiley; O.D. Duncan, D.L. Featherman en B. Duncan, Socioeconomic Background and Achievement, New York 1972, Seminar Press, (c) overzicht J. Peschaar en W. Ultee (red.), Sociale Stratificatie, op weg naar empirisch-theoretisch stratificatieonderzoek in Nederland, boekaflevering Mens en Maatschappij 1978; (d) onder andere P.M. Blau en R.A. Schoenherr, The Structure of Organizations, New York 1971, Basic Books; Chr. Naase, Konflikte in der Organisation, Stuttgart 1978, Ferdinand Enke Verlag. Zie verder H.A. Becker. Toepassing en maatschappelijke betekenis van de sociologie, in L. Rademaker (red.), Klein Bestek der Sociologie, ter perse.

11.) Zie o.a.H.A. Becker, Sociale Methodologie, Meppel 1974, Boom

[p. 20]

denkbeelden nodig, die als conceptuële theorieën bekend staan. Handboeken voor onderzoeks-technieken en methodologie hebben dergelijke op beredenering berustende denkbeelden lang verwaarloosd, maar sinds kort wordt hun onmisbaarheid meer en meer onderkend^12.). Men denke aan onderling samenhangende basisbegrippen^13.). In de sociologie gaat het daarnaast om niet of nauwelijks aangevochten theorieën (bij voorbeeld de ‘pattern variables’ van Parsons) alsmede om half-normatieve analyses van stukken sociale werkelijkheid^14.). Minimum-eisen zijn (a) logische consistentie, (b) plausibiliteit en toetsbaarheid en (c) zuivere en/of maatschappelijke relevantie^15.). Terreinen zoals de sociale planning voldoen royaal aan dergelijke minimum-eisen.

Tenslotte kan geen wetenschap functioneren zonder normatieve denkbeelden. Deze kunnen de ontwikkeling van haar studie-object betreffen, of haar eigen ontwikkeling. Ook hier spelen minimum-eisen een rol: logische consistentie, plausibiliteit en relevantie. Er zijn voorbeelden van publicaties ‘boven de streep’ te geven, doch ook hier zijn nog vele blinde en zwakke plekken in het spel^16.). Soms worden de normatieve denkbeelden tot de sociale wijsbegeerte gerekend, soms tot de sociologie. Eerlijk gezegd kan de onderbrenging mij weinig schelen, zolang de empirische en de normatieve denksfeer de afgrenzing krijgen, die zij verdienen^17.).

12.) H.A. Becker, o.c., 1974; L. Laudan, Progress and its Problems, Towards a Theory of Scientific Growth, London 1977, Routledge and Kegan Paul; voor de betekenis van conceptuële theorieën voor de psychologie zie B.D. Mackenzie, Behaviourism and the Limits of Scientific Method, London 1977, Routledge and Kegan Paul.

13.) Bij voorbeeld J.A.A. van Doorn en C.J. Lammers, Moderne Sociologie, Utrecht 1976 (dertiende druk), Spectrum

14.) Zie voor het laatste bij voorbeeld A. Etzioni, The Active Society, A theory of societal and political processes, New York 1968, Free Press

15.) Vgl. R. Wentholt, De plausibiliteit van gedragswetenschappelijke analyses, Utrecht 1963; verder J. Ziman, Reliable Knowledge, an exploration of the grounds for belief in science, Cambridge 1978, Cambridge University Press

16.) Er is bij voorbeeld een bloeiende literatuur over utopieën; zie o.a.P. Thoenes, Van wetenschap tot utopie, opstellen voor overmorgen, Meppel 1976, Boom

17.) Vgl. wetenschappelijk waarden-relativisme, noot 4

3. Toepassing van sociologische kennis

Tot de toepassing van wetenschappelijke kennis rekent men activiteiten, die de inschakeling van professionele wetenschappers vereisen (beleids- of praktijk-onderzoekers, wetenschappelijke adviseurs e.d.), doch wier resultaten geen uitbreiding van wetenschappelijke kennis beogen. Uitbreiding van de ‘body of knowledge’ is soms als toevalstreffer mogelijk en dan uiteraard welkom. Een activiteit van sociologie-toepassing heeft echter aan haar taak beantwoord ook wanneer zij geen uitbreiding van wetenschappelijke kennis bewerkstelligd heeft.

Allereerst komt sociologisch beleids- of praktijk-onderzoek in het beeld. Men denke aan evaluatie-onderzoek van systematische sociale beînvloeding. Minimum-eisen zijn logische consistentie, toetsing door ‘voorspellingen’ binnen een theoretisch kader, alsmede het leveren van een bijdrage tot het verhelderen en beînvloedbaar maken van concrete knelpunten op de weg van beleids-instanties, actie-groepen en andere handelend optredende individuen of groepen. Men noemt dit veelal praktische relevantie. Ook hier levert het terrein van de verspreiding van vernieuwingen tal van voorbeelden ‘boven de streep’. Vervolgens het opstellen van plannen. Er zijn redelijke minimum-eisen te stellen, en degelijke resultaten zijn aanwijsbaar^18.). Sociologische advisering staat wat haar methodiek aangaat nog in de kinderschoenen^19.). Sommige aanbevelingen steken boven minima uit, maar enkele zwaluwen maken nog geen zomer. Over het algemeen is beleids-advisering door sociologen nog te improviserend om een ‘boven de streep’ discussie zinvol te maken. Change agency, dat wil zeggen systematische sociale beînvloeding, is voldoende uitgekristalliseerd om flink wat succesvolle sociologie-toepassing zichtbaar te maken^20.). Pleegt een socioloog maatschappij-kritiek, dan kan hij vooralsnog over slechts weinig methodiek beschikken. Een beoordeling aan de hand van minimum-eisen is hier nog weinig zinvol.

Kortheidshalve laat ik activiteiten zoals het gebruik van sociologische kennis direct door beleidvoerders, actievoerders e.d. thans onbesproken. Ook sociologie-onderwijs, dus de overdracht van sociologsiche kennis aan studenten en afgestudeerden, kan thans buiten beschouwing blijven.

18.) vgl. J. van Doorn en F. van Vught, Planning, methoden en technieken voor beleidsondersteuning, Assen 1978, van Gorkum

19.) H.A. Becker, Sociologische Advisering, Alphen aan den Rijn 1976, Samsom

20.) G.H. Fairweather and L. Tornatzky, Experimental Methods for Social Policy Research, New York 1977, Pergamon

4. Keuringen

Laten wij eerst een recente negatieve beoordeling van de hedendaagse sociologie nader bekijken. In zijn proefschrift en later in het artikel ‘De armoede van de sociologie’ in het Hollands Maandblad heeft G. de Vries systematisch en beargumenteerd de balans opgemaakt. Ik ben als socioloog deze wetenschapsfilosoof erkentelijk voor zijn medewerking aan de sanering van de sociologie en voor zijn bereidheid tot systematisch argumenteren. Externe critici kunnen in vele opzichten een voorbeeld aan hem nemen. Maar in hoeverre heeft De Vries gelijk? In een besprekings-artikel van het proefschrift heeft Arts al erop gewezen, dat de Vries te weinig oog heeft voor

[p. 21]

wat de sociale wetenschappen in hun praktijk, hoe onvolmaakt ook, hebben verricht^21.). Dit ‘te weinig oog hebben’ komt nog scherper aan het licht in het ‘armoede’-artikel van De Vries. Hij ziet nergens in de sociologie interessante verklarende theorieën.

Ik stel daar als een voorbeeld de ‘oligarchiserings-theorie’ tegenover, die hiervoren kort is weergegeven. In de jaren vlak ná 1968 zijn heroische pogingen ondernomen om organisaties blijvend directdemocratisch te besturen. Het resultaat is alles behalve een falsificatie van de theorie geworden. Het ijzeren karakter van de oligarchiserings-tendens was voor vele democratiseerders, waaronder ook sociologen, bepaald verrassend en nieuw. De Vries neemt verder publicaties van sociologen serieus, die in de vakpers systematisch, beargumenteerd en mijns inziens terecht gekraakt zijn, zoals Balans van de sociologie van Goudsblom^22.). Uiteraard kan hij op zijn beurt de sociologen verwijten, dat zij dan de forumfunctie beter tot ontwikkeling moeten brengen. De Vries blijkt onkundig van belangrijke vorderingen in de sociologie, waarvan ik eerder in dit artikel een aantal voorbeelden heb gegeven. Hij heeft geen oog voor het feit, dat typen van activiteiten van sociologen elk aan specifieke criteria getoetst moeten worden. Praktijk-onderzoek stelt andere eisen dan empirisch onderbouwde theorievorming. De Berichten over onderzoek noemt hij een van de meest deprimerende publicaties die hij kent. Hij ziet al die onderzoekingen uitlopen op een oceaan van feiten, maar één die vrijwel overal slechts een meter diep is. Een meer dan oppervlakkig oordeel is hier echter slechts mogelijk, indien de programmering per studieterrein wordt bekeken, die (wellicht) de projecten per studie-terrein verbindt, en

21.) W. Arts, Sociologie en sociale orde, besprekings-artikel in Mens en Maatschappij 1979/3, blz. 321-327; zie ook A.J.F. Köbben, Hoe armoedig zijn de sociale wetenschappen? Hollands Maandblad maart 1979, en het antwoord van de Vries in dat nummer. Helaas praten Köbben en de Vries in deze discussie langs elkaar heen.

22.) J. Goudsblom, Balans van de Sociologie, Utrecht 1974, Spectrum; zie verder o.a. besprekingen in Mens en Maatschappij; mijn voornaamste bezwaar tegen de balans van Goudsblom is, dat hij vier criteria aan de sociologie als geheel aanlegt, die toepassing voor afzonderlijke publicatie vereisen.

[p. 22]

die een verantwoorde mengverhouding van praktijk-onderzoekingen, theorievormingen e.d. te zien kan geven. Wie programmering wél verdisconteert, vindt op sommige studieterreinen armoede, op andere al een bescheiden welstand. Toegegeven, de theorievorming (empirisch onderbouwd en conceptueel) is in de sociologie op vele studieterreinen en voor deze wetenschap als geheel nog verre van volmaakt. Echter wie van ‘armoede’ spreekt moet er blijk van geven het reeds aanwezige ‘bezit’ te hebben opgemerkt en in zijn beschouwing te hebben betrokken. De vooruitgang in met name de verklarende sociologie gaat echter in onze jaren zo snel, dat ook specialisten soms moeite hebben met het bijhouden van hun literatuur.

Dan zal ik mij nu aan een eerste aanzet tot een herkeuring van de sociologie zetten. Wie mijn minimum-eisen en ‘benchmarks’ wil aanvechten, is daartoe vrij. Ik moet het uiteindelijk vooral hebben van de aannemelijkheid van mijn benadering en haar concretisering.

Wie het ontwikkelings-stadium van de sociologie wil kenschetsen en beoordelen, heeft een houvast nodig. Dit zou een begrip ‘volwassen wetenschap’ of ‘volgroeide wetenschap’ kunnen zijn. Welke minimum-eisen zijn te stellen aan een ‘volwassen’ sociologie? Rekening houdend met het feit, dat zij een empirische discipline is met praktisch toepasbare resultaten? Ik zal vier clusters van eisen voorstellen.

In de eerste plaats moet de body of knowledgde aanvaardbaar tot ontwikkeling zijn gebracht. Waar is hier de ‘benchmark’ voor de volwassenheid te kerven? Naar mijn oordeel heeft de economie omstreeks 1970 de grens naar de volwassenheid overschreden, ook al ken ik heel wat kritiek op de toenmalige en de hedendaagse economie. Met dit beoordelings-punt in gedachten acht ik de sociologie op vele studie-terreinen ‘volwassen’, al ontbreekt er met name nog veel aan de samenhang tussen de afzonderlijke vorderingen.

In de tweede plaats moeten de benaderingswijzen zodanig zijn uitgewerkt, beproefd en gestandaardiseerd, dat ook de modale vakgenoot in staat is om vakwerk te leveren. Standaardisering houdt gevaren voor verstarring in, en dus moeten ook waarborgen voor periodieke evaluatie en bijstelling geschapen zijn. Vergelijk ik ook hier met de economie van omstreeks 1970, dan acht ik de sociologie thans ‘boven de streep’ te liggen.

Ten derde moet men van een ‘volwassen’ wetenschap eisen, dat zij een aanvaarde inbreng in de samenleving en de wetenschappelijke wereld levert, en dat zij een duidelijke maatschappelijke acceptatie van haar kennis en van haar beoefenaren heeft bewerkstelligd. De vraag naar sociologisch onderzoek en naar sociologische planning overtreft het aanbod. In vele samenlevingssectoren treedt ‘onderbenutting’ van beschikbare sociologische kennis op. Over het algemeen genomen is de maatschappelijke inbreng echter nog ‘op het randje’. De bereidheid van andere wetenschappen om met uitkomsten van de sociologie te werken zou nader onderzoek vereisen, maar erg groot zal die bereidheid nog niet blijken, vrees ik. Het image van de sociologie en de sociologen in de samenleving is niet uit recent onderzoek te beoordelen^23.). Vermoedelijk combineren vele samenlevings-leden positieve met negatieve ervaringen, en gedeeltelijke waardering met gedeeltelijke afkeuring. Ook zonder onderzoek durf ik te stellen, dat het image beneden redelijk te stellen minima ligt.

Als vierde noem ik een voldoende ontwikkeld intern functioneren van de betrokken discipline. In de sociologie is de forum-functie nog te beperkt werkzaam. Selectieve vaktijdschriften bij voorbeeld spelen nog slechts een ondergeschikte rol. Er zijn grote aantallen beoefenaren van de sociologie, maar hun vakbekwaamheid is nog onvoldoende gewaarborgd. Minimum-eisen in de universitaire opleiding en post-academisch onderwijs gedurende de beroepspraktijk zijn nog in opbouw.

Hoe zijn dergelijke minimum-eisen voor buitenstaanders en vakgenoten aanvaardbaar te maken? Hier moet een redenering worden opgebouwd, die de praktische toepasbaarheid van sociologische kennis tot vertrekpunt neemt. De praktische toepasbaarheid dwingt tot toepassing. Je laat niet ongestraft een röntgenapparaat werkloos staan in een zieke wereld, om het enigszins theatraal te stellen. Kunnen is hier moeten, al is dit moeten niet onvoorwaardelijk. Wie nu sociologische kennis inzet ter vermindering van

23.) Het laatste mij bekende onderzoek is van R. Hortulanus en F. de Roode, Het alterbeeld van de socioloog, Utrecht 1971

[p. 23]

nood, onderontplooiing, onrechtvaardigheid en verspilling in de samenleving, stuit op een volgende morele eis. De kans op ondoelmatige en ondoeltreffende sociale beînvloeding moet zo klein mogelijk worden gemaakt. Fouten kun je je eigenlijk niet veroorloven. Het beperken van vergissingen dwingt tot empirisch onderzoek naar de effecten en neven-effecten van sociale beînvloeding, tot het opstellen van theorieën ter verklaring van sociale knelpunten en het verloop van sociale beînvloeding. Het beperken van vergissingen dwingt ook tot het verbeteren van onderzoeks-technieken, procedures voor theorie-vorming en verdere onderdelen van het sociologisch instrumentarium. De zuivere sociologie zou wat mij betreft haar activiteiten tot sociale wijsbegeerte en het opstellen van ongetoetste theorieën mogen beperken. Toegepaste sociologie en sociologie-toepassing vereisen uit moreel oogpunt een optimale empirische dimensie. Daarenboven mogen wij niet vergeten, dat toegepaste sociologie en sociologie-toepassing plaatsvinden met gemeenschapsgelden, die met verwachtingen van maatschappelijke en praktische relevantie van de resultaten ter beschikking zijn gesteld.

De morele eisen en de ermede samenhangende praktische eisen dwingen verder een convergentie van stromingen in de sociologie af^24.). Ik zal op de hier te noemen ontwikkelingen in een afzonderlijk artikel nader ingaan^25.). In elk geval spruit uit de morele eisen en uit de convergentie van stromingen de mogelijkheid voort om in verregaande mate met één stel minimum-eisen dwars door de stromingen heen te werken.

24.) Zie H.A. Becker, o.c., 1974 en idem, Begrijpen en bewijzen, Hollands Maandblad 1979, juni/juli 1979

25.) ‘Kwantitatief en kwalitatief sociologisch onderzoek?’

5. Slotbeschouwing.

Wat is de situatie thans in de sociologie? De vier criteria aanleggend acht ik de situatie er meer een dichtbij volwassenheid dan van crisis, stagnatie of armoede. Het zal echter enkele jaren van argumenteren en verder opbouwen van de sociologie vereisen, voordat de reputatie van crisis, stagnatie en armoede de wereld uit is. Die verdere opbouw gaat uiteraard niet vanzelf. Er is een ontwikke-

[p. 24]

lings-beleid voor de sociologie nodig, dat onderdeel uitmaakt van een ontwikkelings-beleid voor de sociale wetenschappen in het algemeen. Pleidooien en aanbevelingen voor een dergelijk ontwikkelings-beleid zijn er al^26.). De sociale wetenschappen weten al genoeg van systematische sociale beînvloeding af (bijv. Fairweather and Tornatzky, 1977) om te beseffen, dat hier alleen een meerjarig, stapsgewijze voortschrijdend opbouwproces met medewerking van zo veel mogelijk leden van de doelgroep een kans van slagen heeft.

Is ‘de sociologie’ daarbij een kader, dat ook in de toekomst bruikbaar is? De huidige scheiding tussen sociologie en politicologie bij voorbeeld berust niet op verschillen in studie-object of in benaderings-wijze. De scheiding berust op het vrij toevallig ontstaan van twee aparte groepen van wetenschappers met elk een eigen sub-cultuur. De politicologen zijn thans verder dan de sociologen wat de opbouw van empirisch onderbouwde theorieën, conceptuële theorieën en theoretisch verankerde onderzoeks-resultaten betreft. Zijn die verschillen blijvend? Ik voorzie toenaderingen en wellicht versmelting.

Bij eventuele versmeltingen speelt een rol, dat het studie-terrein van een wetenschap moet passen bij hetgeen de modale beoefenaar van die wetenschap kan aanleren, bijhouden en hanteren. Een versmelting van sociologie en politicologie is in dit licht gezien nog wel denkbaar. Een versmelting van sociologie en economie acht ik alleen al door de beperktheid van het bevattingsvermogen van de modale sociale wetenschapper weinig waarschijnlijk. Dit constateer ik met een bezwaard gemoed, want vooral ontwikkelingen zoals de ‘new economics’ maken een nauw samengaan van beide disciplines uitermate interessant.

In de sociologie en in de meeste andere sociale wetenschappen is de richtingenstrijd een beetje geluwd. De beoefenaren beginnen wat meer ervaren te raken, en de instituten bouwen aan hun reputatie. De maatschappelijke vraag naar praktisch bruikbare sociologische kennis, vooral onderzoeks-resultaten, is groot, benauwend groot zelfs. Indien de sociologen onder zo gunstige omstandigheden geen kans zouden zien om hun discipline geheel of ten minste grotendeels te saneren, zouden hun pretenties van maatschappij-diagnose en maatschappij-therapie wel erg ongeloofwaardig worden. Echter ook de samenleving zelf zal moeten meewerken. Uiteindelijk krijgt elke samenleving de sociologen en de sociologie, die zij verdient.

26.) O.a.A. Hoogerwerf, Naar emancipatie van de maatschappijwetenschappen, Beleid en Maatschappij, december 1978; en H.A. Becker, De opbouw van het sociaal-wetenschappelijk onderzoek in de komende jaren, Beleid en Maatschappij, december 1978

[p. 25]