Hollands Maandblad. Jaargang 1979 (374-385)

[p. 51]

± Chronologisch
D. Hillenius

Raadsel: Een gekko die ondersteboven tegen het plafond loopt, zie ik loeren op een nachtvlinder. Dan plotseling een sprong, de vlinder is gegrepen en wordt ingeslikt. Maar hoe kan iets springen als het ondersteboven hangt? Zodra het oppervlak wordt losgelaten valt het dier.

Nieuwe situaties, beproevingen, het woord zegt het al, doen nog onbekende eigenschappen in je zelf kennen. Dat is een van de redenen om te reizen, het is mede een van de verleidingen tot overspel, misschien ook de verleiding tot drug-gebruik, in het bijzonder hallucinogene stoffen, masochisme ook, verandering van baan, etc.; elke aanvechting om de zaak ‘auf Nichts’ te stellen en wat anders te beginnen. De behoefte van revolutionairen.

Het vaststellen van de eigenschappen van een stof gebeurt door hem aan allerlei invloeden bloot te stellen, oplossen in water, koken, begieten met zuren, basen, verhitten, oxyderen, op laten vreten door bepaalde organismen. Elke proef geeft een resultaat, ook al gebeurt er niets. Wat wij de eigenschappen van een stof noemen is niets anders dan zijn manier van reageren op gegeven situaties. Uit zich zelf is men niets. Men bestaat pas in zijn relaties, de goedgunstige en de kwaadaardige. Dat is mooi gezegd. Maar wat is de zin van de constatering dat je als waterdier - alle bekende eigenschappen in samenhang met het waterleven - kapot gaat op het droge? Alles streeft naar de grenzen van zijn mogelijkheden, met het gevaar die te overschrijden.

Zo vreemd om nu opeens te bedenken dat een man die F. en ik in 1951 ontmoetten in Alicante leek op een oude Portielje. Een karakter uit Conrad. Een Nederlander die lang te voren in die plaats was vastgeraakt. Ouderwets gekleed, zwart pak, grote witte vilthoed, heel degelijk, beschaafd pratend. Hij deed kleine diensten voor de consul, begeleidde ons bijv. naar de plaatselijke kruidenkenner om vindplaatsen te weten te komen. Zijn gebrek - al zullen het er wel meer zijn geweest - dat hem aan de plaats bond was pleinvrees. Hij wees ons de weg tot we over moesten steken, dan deed hij zijn ogen dicht en moesten wij hem overbrengen. Ik kan me niet herinneren of we hem weer terugbrachten.

Sommigen menen dat alle waardeoordelen buiten de wetenschap moeten worden gelaten. Bijv. goedheid, slechtheid etc. Ik meen dat er wel degelijk een aanpak mogelijk is. Zo goed als men door het spraakgebruik te testen van wat men blauw noemt gekomen is tot een objectief vast te stellen kleur, met objectief te noteren nuances, zo goed is het mogelijk om te komen tot een definitie van goedheid en de gradaties daarvan. Het begin is dat men onderzoekt wat het spraakgebruik goed noemt. Op het eerste gezicht veel tegenstrijdigs. Sal Tas die indertijd Schweitzer afkraakte. De neef van L.S.B. Leakey die posthuum het Victoriakruis kreeg omdat hij in zijn eentje een tank besprong en door de geschutsopening de bemanning (Italianen) doodschoot. (Hij kwam om bij een tweede poging). Dwars daar tegen in staat toch een overheersende stroming die het tegengaan van bloedvergieten beter vindt dan het oproepen er toe. Dat dit alleen maar een kwestie van opvoeding zou zijn en afspraak, is geen argument, ten eerste is van belang dat deze afspraak kennelijk meer aanslaat dan de tegenovergestelde en verder is ook blauw een afspraak waarvan we de objectieve inhoud hebben kunnen nagaan.

Goed is wat bloedvergieten tegen gaat binnen de eigen groep. Beter is naarmate die groep groter beschouwd wordt. Zie Wickler. Aanwijzing dat wat we goed noemen direct verband houdt met evolutievoordeel, verbetering van de sociale structuur. De katholieke moraaltheoloog die onomwonden toegaf dat moraal nuttig was.

Er zijn waardeoordelen die ik voorlopig

[p. 52]

nog niet op die manier kan vangen. Bijv. oordelen over de waarde van kunst. Er is geen communis opinio, laat staan dat ik mij zou willen neerleggen bij wat de meerderheid vindt.

Ik herinner me een man die op bezoek kwam bij mevrouw Waleson. Hij leek wat op de oude Strijbos. Hij vertelde dat hij in een kerk in Laren was geweest, alleen, zon scheen door gekleurde ramen en de organist improviseerde zonder gedachten aan toehoorders. Hij beschreef het geheel als een moment van geluk en dat hij in zijn eentje was gaan dansen tussen de zonnevlekken op de plavuizen. Ik heb het gevoel later vaak herkend, in muziek, de antilope Redunca die wegspringt tussen riet bij het Nakurumeer, de dansen van Ellen, zoveel momenten in natuur, soms zelf in dansen.

Alles begrijpen is alles vergeven. Maar hoe kom je tot begrijpen? Doordat je de consequenties van je daden ervaart, o.a. doordat je niet vergeven wordt. Wie zijn hand tegen de kachel houdt en geen pijn voelt zal zijn hand verliezen. Gelukkig zijn kachels onbegrijpend, hardvochtig en wraakgierig; wie ze aanraakt zal pijn lijden en daarvan leren. Begrip, redelijkheid leren we niet abstract, en zeker niet wanneer door kunstmatige ingrepen de dingen om ons heen - en de mensen - tijdelijk van hun natuurlijke eigenschappen worden ontdaan, doordat we onze woede inhouden wanneer een lief kind op onze tenen gaat staan, doordat we ons egoïsme onderdrukken dat elke keer geprikkeld wordt doordat ons gebied, de dingen waar we op gesteld zijn, worden aangetast.

Gisternacht in de camping plotseling de stilte verbroken door een Hollander die schreeuwde: ‘Godverdomme’. Een naburige haan werd daardoor gewekt en kraaide. Voor mijn slaperige hersens was het toen alsof honderden hanen op hun beurt gewekt werden en kraaiden. Honden werden wakker, blaften, jankten. De wereld gewekt door één goede Hollandse vloek.

In de afwasmachine wordt de hele dag vuil servies verzameld om 's avonds laat met goedkoop tarief gewassen te worden. Veel etensresten zitten er dus overdag in en honderden mieren hebben de weg er heen gevonden, hoewel theoretisch het apparaat waterdicht gesloten is (practisch trouwens ook, want al spuit het water er in rond, het lekt niet). Tijdenlang heb ik me - als ik even aan ze dacht - verbaasd over hun vermogen om blijkbaar bijtijds het apparaat te verlaten, want als het werkt wordt een bijna kookhitte bereikt, afgezien van het feit dat ze door het spoelwater zouden worden meegesleept. Tenslotte drong het tot me door dat er practisch nooit iemand ontsnapt. Elke keer als er gewassen wordt gaan alle bezoekers dood. Als de volgende dag nieuwe etensresten te vinden zijn komen nieuwe bezoekers daar op af, slepen buit mee naar het nest, onderhouden met hun geur de aan- en afvoerwegen, die na hun dood weer nieuwe bezoekers zullen leiden. Ga naar de mieren en word wijs.

Het mooie boekje van de Engelbewaarder over Mary Dorna bevat een grote serie foto's vanaf klein meisje tot blinde oude vrouw. Ze moet een prachtige verleidelijke vrouw zijn geweest. Ik heb haar alleen in de latere jaren wel eens zien wandelen met haar man. Ook zag ik ze wel in de kroeg Eikenlinde, op de Plantage Middenlaan. Midden in de fotoserie, ze zal een eind in de vijftig zijn geweest, verandert opeens de mond van een voluptueuze jonge vrouw in die van een andere. Het zou een mooie opdracht kunnen zijn aan een aantal schrijvers om dat verschil in mond te beschrijven. Krol zou er goed in kunnen zijn en misschien Maarten 't Hart, die als etholoog getraind is om zo precies te kijken en te beschrijven.

15 IV 1978. Oversprongbeweging, als de beweging die je zou willen maken belemmerd wordt. Als schoolvoorbeeld wordt bij de mens genoemd het krabben op de kop, wrijven aan de neus e.d. Maar ik vraag me af of dat juist is. Een woedende meeuw die in plaats van aan te vallen stukken van de grasmat uit de grond trekt, of een gefrustreerde vechtstier die met zijn hoeven in het zand schraapt, doen in principie iets anders dan het genoemde krabben. Als ik op mijn kop krab in een situatie waarin de snelle etholoog (Morris bijv.) oversprongbeweging zou vermoeden, is dat omdat ik daar werkelijk even jeuk heb.

15 VI 1978. Cage. 7 uur. 3 executanten, elk met een T-kruis, beladen met gedroogde plantaardigheden; kaardebol, vijgcactus, een bijzonder stekelige tak die wel iets van een roggestaart heeft, Datu-

[p. 53]

ra. Alles wordt bespeeld met een veer, soms met de baardjes, soms met de schacht. De microfoons staan maximaal open, zodat elke ademhaling desastreuze suggesties heeft. Iedereen zit dan ook zeer stil, schoenen uit, gekuch wordt met dodelijke blikken gestraft.

Slapen in een oud houten huis, of liever gezegd proberen te slapen. Het hout zelf kraakt. De vele houtvretertjes en -vreters, boktorren tot kleine houtwespen, kloptorren, doodsaanzeggers, letterzetters en van elke soort weer de parasieten, allemaal knagend, af en toe muizen of richtingloze klachten. Een beklemd niezende toehoorder. Bijna normaal muzikaal klinkt het tokkelen op stekels van de Opuntia, maar die hebben dan ook al een langere muzikale geschiedenis als grammofoonnaalden. Rammelen met grote gedroogde peulen van de levensboom, klinkt soms als ratelslangen. Allemaal nogal droog en stekelig.

Zoals altijd bij Cage zijn zijn ideeën opwekkingen tot verdere ideeën, iets wat van officiële muziek niet vaak gezegd kan worden. Om de aard van de voorwerpen en het vroege opstaan moet ik denken aan een strandwandeling in Afrika, ook om het verzoek je schoenen uit te doen, waardoor de voetzolen mee gaan doen met waarnemen. Al die vreemde voorwerpen die je stuk voor stuk opneemt, bekijkt, betast, waarvoor eigenlijk alleen passend zou zijn de benadering die een heel klein kind zou hebben: in de mond

[p. 54]

nemen, met de tong voelen en proeven. Cage heeft het vaker gedaan dingen die men gewoon is met één type zintuigen te waarnemen, te ‘vertalen’ in een ander medium en ze dan met andere zintuigen ook op te nemen. Zo ving hij sterrekaarten in de netten van notebalken, zodat de sterren notenwaarden kregen.

Een vreemde geur, die ik als conservator op een museum van dode dieren meen te herkennen. Eerst laat ik de gedachte niet toe, dan ga ik me afvragen of ik een dode kikker van de vorige dag per ongeluk in mijn jaszak heb gestopt, dan zie ik de grote schelpen en slakkehuizen (alweer die Afrikaanse strandwandeling) en kan nu vrij de gedachte aan zeelijken toelaten. Wat zou moeten is stilte. Het doek waarop Cage schildert is stilte. Maar in Amsterdam is zoiets niet. Cage weet trouwens al lang dat stilte niet bestaat; de harteklop, het ritselen van haren, het kraken van gewrichten, de darmen. Maar Amsterdam is nog wel iets anders, met het rotzooien van de tram, vliegtuigen, opbreken van wegen, al kun je dat natuurlijk ook het geluid van een lichaam noemen.

Misschien geen stilte, maar dan toch soms een lang moment dat althans de executanten niets doen. Ik denk dat Cage de eerste is geweest die ons - eerst gedwongen, later vrijwillig, wel willig - geconfronteerd heeft met mogelijkheden die we vroeger vervelend zouden hebben genoemd, maar die juist de natuuronderzoekers kennen als ze openstaan, urenlang, in de hoop op het geluid, even de flits van een beeld van een vogel, een padje, een insect. Zoals Reinbert nu de Gymnopedies speelt - en zoals het in steeds breder kring gewaardeerd wordt - is ondenkbaar zonder de voorbereidende gewenningen (terug gewenningen) aan traagheid, stilte, climaxloosheid zoals Cage die gebracht heeft.

21 VII 1978. Peter Erasmus Lange-Müller (1850-1926) Once upon a time Op. 25 verschillende melodieën o.a. terug te vinden in Debussy's quatremains Petite Suite, hoewel de muziek van Lange van 1886 is (première 1887) en die van Debussy?

De hobby van H. om vergeten composities op te graven van mensen waar we alleen de namen van kennen (Kühlau, Hummel, Moscheles) of zelfs de namen niet van kennen, zoals Lange-Müller, geeft opeens een onverwachte kijk op de grotere en meer bekende componisten, die we meestal zo groot achten vanwege hun originaliteit. De grote (30) componisten lijken vanaf ons standpunt uit niets oprijzende eenheden, maar hoe meer er van het tussenliggende gebied wordt opgegraven, des te duidelijker zijn ze onderdeel van een groter weefsel. Niets komt uit niets, alles is verbonden, overal vind je de sporen van alles.

Een van de verschillen tussen grote en kleine componisten is dat de kwaliteit bij de eerste consequent is. Het Brahmsthema bij Moscheles en de Debussythema's bij Lange zijn mooie vondsten, maar leiden niet tot het grotere werk. Het geeft voor mij ook aan waarin Tsjaikowski het niveau van de top 30 niet bereikt: ook zijn vondsten zijn prachtig, maar het blijven vondsten, ze leiden niet tot een consequent doorgewerkt product.

F. zei me een keer dat ik zo verdomd gezagsgetrouw was. Het is waar, ik volg zoveel mogelijk de wetten en voorschriften op en vraag me niet teveel af of ze soms onzinnig zijn. Dat heeft minstens twee redenen. De eerste is dat ik in principe voor verkeersregels ben - en ik zie de meeste voorschriften als verkeersregels - om botsingen te voorkomen, omdat dat bij onze dichtheid niet zonder afspraken kan. Maar belangrijker is dat ik door regels op te volgen gevrijwaard word van direct contact met andere mensen (eigenlijk dus ook verkeersregels). Door een overtreding te begaan geef ik een vreemde het recht zich met mij te bemoeien. Door me aan de regels te houden verzeker ik me van de grootst mogelijke vrijheid.

Dit houdt ook mijn tegenzin tegen revolutie in. Inbreuk op de vrijheid tijdens een dictatuur kan leiden tot revolutie, d.i. maximale overtreding van wetten. Dat leidt tot twee ernstige nieuwe bedreigingen van de vrijheid: de macht waartegen men revolteert - maar dat spreekt vanzelf - en veel erger, omdat die in principe vriendschappelijk is, de solidariteit met in dit ene opzicht gelijkgezinden.

Er is iets veiligs in vijandschappen. Het geeft duidelijkheid van grenzen. Bezwaren zijn het constant op moeten letten, het wantrouwen (wantrouwen is de enige winst der geschiedenis). Ik heb zelf die neiging helemaal niet, maar ik begrijp zo goed het streven bij Satie en zoveel an-

[p. 55]

dere kunstenaars om voortdurend relaties te kappen, mensen tegen zich in het harnas te jagen. Er is geen grotere onvrijheid dan solidariteit.

De vader van de familie heeft zijn lage neusbrug meegegeven aan zijn kinderen. Vooral bij een meisje geeft dat een mooi resultaat, ook al heeft dat op het eerste gezicht weinig met het gewone schoonheidsideaal te maken. Bijna (of misschien zonder bijna) alles is mooi waar duidelijk geen toeval, tijdelijke stoornis (tijdelijke in de zin van een generatie) of ongeluk heeft meegespeeld. M.a.w. familiegelijkenissen, raskenmerken, aanpassingen aan een klimaat, aan eeuwenlang gegroeide teeltkeus, zijn na enig wennen altijd mooi.

Kortgeleden een Italiaanse serie over Mozes op de televisie, met Burt Lancaster als Mozes. Er was veel kitsch, veel melodrama aan besteed, toch ben ik elke keer als ik kon gaan kijken. Lancaster speelt erg goed, maar het was toch voornamelijk de oude draad van het verhaal die niet kapot te krijgen is en die - dat zal door de bewerkers ook wel zijn nagestreefd - zoveel parallellen vindt in het naaste verleden (de jodenvervolging) en de moeilijkheden van nu (Kanaän wás al bevolkt, net als Israël nu). De onzinnige vanzelfsprekendheid waarmee men het recht opeist op een land dat door anderen bewoond wordt. De hint (die wel ingegeven zal zijn door recente bijbeluitleggers) dat de 40 jaar in de woestijn, die logisch altijd al onbegrijpelijk waren, met opzet zo lang geworden zijn doordat Mozes er een mogelijkheid inzag om het slavenvolk om te smeden tot een zelfbewust, manhaftig, eerzuchtig volk met grote samenhang.

Tiryns gezien. Ik ben wel gevoelig voor dit soort monumentenbezoek. Bij het gezicht op de grote brokken steen, waaruit de dikke muren zijn opgebouwd, ben ik vol raadsel. Hoe hebben ze het ooit kunnen verplaatsen, opbouwen, behakken? Er is een bad, of de vloer ervan, één steenvlak van ± 2 × 3 meter. Waarschijnlijk is het meer een monument van tyrannie, zoals alle burchten en tempels en paleizen. Wat moet er geslaafd zijn voor die enkele oppergod met wat hovelingen. We zagen ook nog de burcht van Nafplion, Venetiaans/Frans. Je kunt je voorstellen hoe iemand die nu tot de grote beeldhouwers zou zijn gerekend op een maquette van de natuurlijke heuvel zijn plastieken boetseerde. En die werden dan weer uitgevoerd door zelfde soort slaven als 3000 jaar tevoren Tiryns bouwde.

A. houdt niet van ruzie, droefenis of andere negatieve stemmingen. Om er aan te ontsnappen gebruikt hij elk middel; gezellig eten, drinken, vrijen. B. gelooft in het nut van ruzies, vindt dat droefenis en rouw de tijd en gelegenheid moeten krijgen, wil daarom alleen gezellig eten, drinken, vrijen als de stemming al positief is. Hele werelden van troost en genezing bestaan niet voor B., tijd is de enige heelmeester.

Op de mooie plaats waar we kampeerden zagen we op de rotsen suikergasten. Vreemd vertrouwd. Ik zag ze voor het eerst in het keukenkastje van mijn grootmoeder, waarschijnlijk dezelfde soort als nu op de boerderij in Drente. Later zag ik ze op de pieren van IJmuiden, vlak bij de golven. Op dezelfde manier op de rotsen aan zee van Galapagos. Survival of the unspecialized. Iets wat zo onopvallend, zo op de meest uiteenlopende plaatsen voorkomt, moet wel heel oud zijn.

Mycene erg druk. Grote bussen met o.a. veel Amerikaanse negers. Zijn dit nu ook de grondslagen van hún beschaving? In feite wel, maar emotioneel w.s. niet.

Cypressen zijn narcistische (narse) bomen. Ze geven net zoveel schaduw dat hun eigen stam er in kan staan.

Hoe kwaadaardiger de misdaden des te sterker is de neiging bij idealisten om er geen veroordeling over uit te spreken, maar om aan te dringen op onderzoek naar oorzaken. Daar is alles voor te zeggen. Maar in de meeste gevallen heeft het iets van een ontwijkende manoeuvre om de terreur, de vernietiging goed te praten. Alles heeft oorzaken, ook Stalin en Hitler. Als we het hebben van oorzaken opvatten als een excuus, als een argument om straf te verlichten of om evt. helemaal geen straf te geven maar verzorging, is dat het volledig opgeven van zelfverdediging. Zakelijk gezien is het wel beter om van het oude begrip straf af stappen, zoals je ook een ontsnapte beer niet straft, maar wel zo snel mogelijk probeert terug te brengen achter de tralies, desnoods af te maken.