Hollands Maandblad. Jaargang 1979 (374-385)

[p. 44]

Niet zo handige schrijvers, en andere fragmenten
Karel van het Reve

Niet zo handige schrijvers scheppen soms voor iedere ‘functie’ een aparte figuur. Ze weten niet dat je één figuur kunt gebruiken voor een heleboel dingen, en dat het haast onmogelijk is iemand zo verschillende dingen te laten doen en zeggen dat hij voor de lezer ongeloofwaardig wordt. (Het is juist de door de negentiende eeuw geëiste consistentie, de keurige overeenkomst van milieu, opvoeding, het daaruit voortvloeiende karakter en de daar weer uit voortvloeiende handelingen, die geestdodend en onwaarschijnlijk werkt). Hier kun je Lucky Jim van Amis vergelijken met Girl, 20 of The Green Man. In Lucky Jim wil Amis bepaalde dingen laten doen en laten zeggen. Voor elk van die dingen schept hij een persoon. Later werkt hij economischer. Het kenmerk van verhalende literatuur is eigenlijk ook dat men dingen die in de werkelijkheid aan verschillende mensen overkomen en zich op verschillende plaatsen afspelen, zoveel mogelijk concentreert. In de Ilias speelt alles zich op één strijdtoneel af, in de Odyssee overkomt alles aan één man.

Geschiedschrijving is een vorm van verhalende literatuur, zoals blijkt uit de behoefte aan een begin - een behoefte die alleen maar bevredigd kan worden door de eerste bewoners van een land of de stichter van een staat ergens anders vandaan te laten komen. Historici hebben net als goede romanschrijvers de neiging om aan weinig figuren zoveel mogelijk op te hangen en geen dingen te laten rondslingeren die ergens aan kunnen worden gekoppeld. Vindt men een geraamte onder het Vaticaan, dan veronderstelt men al gauw dat het het geraamte van Petrus moet zijn. Vindt men een burcht in Nijmegen, dan is dat de burcht van Karel de Grote. Vindt men in een wat lege eeuw een manuscript zonder auteur, dan kijkt men in die eeuw rond of daar niet een persoon te vinden is die men tot auteur kan uitroepen. In de Oudrussische literatuur is dat schering en inslag. Vindt men een voorwerp, dan tracht men daar iets mee te doen. Onder Cinema Royal in Amsterdam vond men een zaag, een hamer, een tang etc. Dat is niet merkwaardig: na de steentijd zal ieder zichzelf respecterend huishouden allicht over een exemplaar van deze nuttige voorwerpen hebben beschikt. Maar de archeologen die deze voorwerpen vonden veronderstelden meteen dat er in de eeuw waar deze voorwerpen uit stamden niet alleen vissers en boeren in Amsterdam woonden, maar ook ambachtslieden, want, zeiden ze, die zaag kwam kennelijk uit een timmermanswerkplaats. Alsof boeren en vissers geen zaag in huis hebben! Maar literair gezien zijn dit soort veronderstellingen heel begrijpelijk en te verwachten. Je laat zo'n zaag niet rondslingeren. Je doet er iets mee.

Wat heeft Gogol, een van 's werelds grootste humoristen, ertoe gebracht een gruwelijke prekenbundel te publiceren en brieven te schrijven waar de honden geen brood van lusten? De volgende overwegingen zouden misschien tot nader begrip kunnen leiden: een nietschrijver heeft tot zijn medemensen een verhouding van geven en nemen. Een vervelend iemand doet vervelend tegen anderen en die anderen doen vervelend tegen hem. Een aardig iemand is aardig tegen anderen en anderen zijn aardig tegen hem. Een soort van evenwicht bestaat, men geeft en men ontvangt. Een schrijver echter geeft, al schrijvende, aan mensen die hij niet kent. Bovendien, al kent hij ze wel - en sommige lezers kent hij natuurlijk - dan nog geeft hij ze iets raars, iets onwerkelijks, iets abstracts. Wat hij tegen zijn lezers zegt, zelfs al is het veel leuker, mooier, beter en interessanter dan wat men in het normale leven tegen een medemens zegt, het houdt iets

[p. 45]

bloedeloos. En wat een schrijver aan roem, verering terugkrijgt is ook een soort papiergeld, iets schimmigs. Dit kan zo'n schrijver een gevoel van mislukking bezorgen, van te kort schieten, en soms wil hij dat gemis vullen door de mensen echt iets te zeggen, door geen schrijver van niet waar gebeurde vertelsels te zijn, geen humorist, geen amuseur, maar een prediker, een profeet, een zedenmeester, een leraar.

‘En het is treffend dat Dostojevski nog vele jaren spreekt en schrijft zoals vroeger; pas sinds 1863 beginnen we de ongewone menskundige openbaringen te voelen die hij deelachtig geworden was’. Aldus George Niva in het door Sinjavski uitgegeven tijdschrift Sintaksis. Leuk hoe men met alle geweld wil dat een ingrijpende gebeurtenis in iemands leven of in het openbare leven ook ‘tot uiting komt’ in iemands werk. Dostojevski wordt gearresteerd, veroordeeld, zit vier jaar in het kamp en als hij er uit komt schrijft hij net zo als toen hij er in ging. Dus moet de ingrijpende invloed van die Siberische jaren ‘vertraagd’ zijn. Dat die vier jaar zijn normale ontwikkeling vertraagd zouden kunnen hebben komt bij niemand op.

De gewoonte om de lezer aan het begin van het verhaal te doen kennismaken met de voornaamste helden, ook als die pas later een rol in het verhaal gaan spelen, is blijkbaar nog niet zo oud. Fielding althans in Tom Jones verzwijgt die helden tot ze actief optreden. Tom Jones groeit op en een grote rol in zijn leven spelen de jachtopziener en diens dochter. Eerst worden zijn avonturen met de jachtopziener verteld en pas als Tom de dochter zwanger maakt worden we van haar bestaan op de hoogte gesteld. Iets dergelijks heb je bij Poesjkin: Nabokov wijst er op dat Onegin de familie Larin ontmoet moet hebben bij de begrafenis van zijn oom. Maar hij ontmoet ze pas, en ze worden pas genoemd, als ze in de plot nodig zijn. Zo is het ook met Zaretski en met Onegins knecht. Ze zijn pas nodig voor het duel en worden pas genoemd bij dat duel.

Leuk is ook hoe Fielding mensen laat sterven die hij niet meer nodig heeft: de dokter en diens broer de militair. De vrouw van de schoolmeester. De grootste slachting in de wereldliteratuur is misschien wel aangericht door Dostojevski aan het eind van de Demonen, waar bijna iedereen doodgaat. Hoewel Shakespeare op dat gebied ook geen kleine jongen was.

Zeer origineel is het uiterst ‘ribalde’ karakter van het verhaal, het Faublas-achtige, dat harmonisch samengaat met het genre van de familieroman. Het meisje is een toonbeeld van deugd, maar in haar gezelschap slaan mannen rustig vuile taal uit. Een kunstgreep die weer ingevoerd zou kunnen worden is het zowel door de auteur als door de romanfiguren citeren van klassieke auteurs, in het origineel, met een vertaling erbij.

Er bestaat een mechanisme in de samenleving dat tot functie heeft het handhaven van de status quo op intellectueel gebied. Dat mechanisme werkt als volgt: iemand zegt langs zijn neus weg dat het wel lijkt of je, in het water liggend, minder weegt dan buiten het water. Zodra iemand dat zegt komt er een functionaris van dat mechanisme - en bijna iedereen is onbezoldigd functionaris - aandragen met de wet van Archimedes. ‘Je drukt je een beetje onbeholpen uit’, zegt die functionaris dan, ‘wat je bedoeld is kennelijk de wet van Archimedes. Het lijkt niet of je lichter bent, je bent in het water lichter, en wel zoveel lichter als het gewicht van het verplaatste water’.

Dat mechanisme is heel nuttig: het zorgt ervoor, dat de ontdekking van Archimedes niet verloren gaat, en dat allerlei verkeerde, onduidelijke, onvolledige uitspraken over dat verschijnsel iedere keer als zij de kop opsteken onschadelijk kunnen worden gemaakt.

Maar dat mechanisme heeft ook een slechte kant: het verhindert het opkomen van een nieuw denkbeeld. Het interessante aan de snelle bloei van de Russische literatuur aan het begin van de negentiende eeuw (grof gezegd 1790-1820) is het feit dat die literatuur niet voortkwam uit de Russische literatuur van de achttiende eeuw. Zij kwam uit het buitenland. Was ik een soort Jan Romein, dan zou ik een ‘historische wet’ opstellen die ik de ‘wet van de doorgesneden navelstreng’ zou noemen. Die wet zou dan luiden, dat soms een ding zijn grootste bloei bereikt als het afgesneden wordt van zijn land van herkomst en verplaatst wordt naar een nieuwe bodem. De aardappel werd pas een succes toen hij van Amerika naar Europa werd overgeplant. Het Christendom, een onbeduidende joodse secte, werd pas een wereldsucces toen het zich losmaakte van het joden-

[p. 46]

dom en juist een niet-joodse secte werd. Bepaalde dingen in de Westeuropese literatuur bereikten pas hun hoogste bloei in Rusland. Dostojevski is beter dan Ann Radcliffe, George Sand en Eugène Sue. Toergenjevs Jagersverhalen zijn beter dan Uncle Tom's cabin of de Schwarzwälder Dorfgeschichten. Onegin is beter dan Don Juan. Dit alles zette ik een keer uiteen op college en iemand vroeg het woord en zei: maar dat is toch gewoon de ontmoeting, de botsing tussen twee culturen? Dat was nou iuist niet wat ik bedoelde. Ik bedoelde iets anders. Maar mijn opponent reageerde zoals zovelen reageren: hij hoort iets, kijkt waar de dichtstbijzijnde wet van Archimedes ligt, pakt die uit de la en verwijst ernaar - en op het gehoorde slaat hij verder geen acht. Hij merkt helemaal niet dat wat ik zeg iets nieuws is. Misschien iets onhoudbaars en onredelijks, maar in ieder geval iets nieuws, waar je over zou kunnen redetwisten. Tot nu toe heeft men gewerkt met de botsing van twee culturen, het op elkaar vruchtbaar inwerken van twee culturen en het daaruit ontspruiten van iets moois. Van vader heb ik de Statur en van moedertje de Frohnatur. Soms zelfs regelt men het zo, dat drie dingen samenkomen: Duitse filosofie, Engelse economie en Franse politiek bijvoorbeeld hebben aan de wieg gestaan van het marxisme. Maar wat ik beweerde was iets heel anders: de bloei komt niet doordat er iets bijkomt, maar doordat er iets afgaat, namelijk de invloed van de bodem waaruit iets ontsproten is.

Als er een literatuurwetenschap bestond zou je bij het onderwijs de volgende tentamenvraag kunnen stellen: van de twee volgende citaten is (1) geschreven door de negenjarige Herman Pen en afgedrukt in de VPRO-gids van 16-22 december 1978, p. 96. Het is het begin van de tweede aflevering van een verhaal, dat ‘De Marsmannetjes’ heet. (2) is een citaat uit de roman In liefdesnaam van Adriaan van der Veen, door de auteur geciteerd in het Cultureel Supplement van NRC Handelsblad van 15 december 1978. Probeer aan te tonen waarom (1) veel beter is dan (2).

(1) Ze stapten uit. Mars had een zanderige bodem, met hier en daar een steen. Opeens was Jantje weg.

(2) Wat is schrijven anders dan een geraffineerd soort klacht, met het vleugje entertainment van een verhaal om de lezer over te halen naar je te luisteren?

In leerboeken van vreemde talen zijn de zinnen in die vreemde taal vaak zinnen die de indruk maken dat ze in die taal nooit geschreven of gesproken zijn. Hoe lang is men bezig geweest latijnse themaboekjes te maken? Duizend jaar? Tweeduizend jaar? En toch heb ik nooit een themaboekje gezien dat uitsluitend bestond uit echte latijnse zinnen. Terwijl dat toch mogelijk moet zijn. Maar het waren altijd zinnen van het soort ‘de zonen van de schippers doden de ezels van de slaven’. Een goed voorbeeld bij de moderne talen is de Berlitz-zin ‘papa fume une pipe’. Het is heel moeilijk je een situatie voor te stellen waarin de ene Fransman tot de andere zegt: ‘Papa fume une pipe’. Ik houd het voor zeer wel mogelijk dat die zin buiten de Franse les en buiten gesprekken over die Franse les nog nooit in het Frans is voorgekomen. De tegenwoordige leerboekjes Russisch staan vol van zulk soort zinnen. Mijn leermeester, Bruno Becker, wist dat allemaal niet. Hij gebruikte bij het doceren van Russisch zinnen die wel in het Russisch bestonden zoals ‘je thee wordt koud’ of ‘mijn broer is componist’. Een van die zinnen was ‘eto fakt, a ne reklama’. Enige tijd geleden vond een van Beckers leerlingen die zin in een Russische publicatie. Terwijl ik niet geloof dat men de zin ‘papa fume une pipe’ in enige Franse publicatie aan zal treffen. Ik loof honderd gulden uit aan wie zo'n plaats vindt - uiteraard met de hierboven genoemde restricties: het mag niet die Berlitz-tekst zelf zijn of het ter sprake brengen daarvan, en ook geen Ot en Sien-boekje.

Evelyn Waugh vermeldt ergens dat hij en een paar vriendjes de gewoonte hadden een bepaalde zin te nemen en zich dan tot taak te stellen het gesprek of de situatie zo te draaien dat die zin zonder dat iemand verbaasd opkeek uitgesproken kon worden. Ergens anders zegt hij dat hij zijn boeken niet ziet als een uitdrukking van zijn gedachten of gevoelens of beschrijving van de werkelijkheid, maar als ‘exercises in style’. Dat spel lijkt me heel leuk. Je gaat met iemand ergens heen en je spreekt af dat je zult proberen in de conversatie die avond de zin ‘die met die hoge hoed, dat ben ik’ of ‘Lodewijk de veertiende kon er anders ook wat mee’ te plaatsen op zoda-

[p. 47]

nige wijze, dat niemand merkt dat het tevoren is afgesproken. Ik doe iets in de verte vergelijkbaars door mij voor te nemen om in een bepaalde situatie een bepaalde opmerking te maken, en net zo lang te wachten tot die situatie zich voordoet. In sommige gevallen heeft het tien, twintig jaar geduurd voor de situatie zich voordeed, en al die tijd hield ik die opmerking voor me. Het is een soort esprit d'escalier, maar dan bij het ópgaan van de trap. Voorbeeld: in Leiden maakte ik kennis met een collega, Van Heek, telg uit een geslacht van Twentse textielfabrikanten. Hij had een boek geschreven over stijging en daling op de maatschappelijke ladder. Nu ben ik een telg uit een Twents textielarbeidersgeslacht. Ik nam mij voor om als ik Van Heek nog eens zou ontmoeten een situatie af te wachten, of mee te helpen een situatie te doen ontstaan, waarbij ik kon zeggen: ‘Tja, Van Heek, jij en ik zijn eigenlijk allebei voorbeelden van stijging en daling op de maatschappelijke ladder: jij bent van textielbaron gedaald tot Leids hoogleraar, ik ben van textielarbeider gestegen tot hoogleraar.’ Maar ik ontmoette hem zelden, en het gesprek nam nooit een wending die het ongedwongen plaatsen van deze opmerking mogelijk maakte.

‘Bei jeder neuen Bekanntschaft ist meistens unser erster Gedanke, ob der Mann uns nicht zu irgend etwas nützlich werden könnte: wenn er dies nun nicht kann, so ist er den Meisten, sobald sie sich hiervon überzeugt haben, auch selbst nichts’, zegt Schopenhauer in zijn door de Koninklijke Deense Maatschappij der Wetenschappen op 30 januari 1840 niet bekroonde verhandeling over de Grundlage der Moral. Dit slaat heel aardig op mijn eigen onmenselijkheid en botheid. Tot mijn althans gedeeltelijke verdedi-

[p. 48]

ging laat zich aanvoeren dat die nuttigheid nooit van materiëel of maatschappelijk karakter is. Ik vraag mij af of die man mij vermaakt, ontroert of iets leert, en ik heb de slechte neiging hem links te laten liggen als hij dat niet doet. Maar of hij mijn financiële of maatschappelijke status zou kunnen verhogen, mijn roem zou kunnen vergroten - dat speelt bij mij nu juist geen enkele rol, en heeft ook nooit een rol gespeeld. Ik heb mensen die mijn carrière konden bevorderen altijd gemeden.

Zou er in de Multatuli-literatuur wel eens iemand op gewezen hebben dat de regent die hij ten val wilde brengen eigenlijk niets anders deed dan wat Dekker zelf voortdurend deed? Namelijk op te grote voet leven en anderen dwingen hem geld, goederen en diensten te leveren waar hij geen recht op had? Wat deed Dekker anders dan goederen en diensten in ontvangst nemen zonder daarvoor te betalen? En net als die regent vond hij dat die dingen hem toekwamen, dat rijkdom geheel strookte met zijn aard en zijn medemensen er dus voor moesten zorgen dat hij rijk werd. Ook had hij een menigte cliënten die hij met weldaden moest overladen, net als de regent die zo'n grote familie had.

Vaak gebeurt het dat een modeverschijnsel verdwijnt, maar voort blijft leven in het werk van één auteur, en daarom aan die ene auteur wordt toegeschreven. Ik noem dat ‘de baard van Tolstoj’: wij lezen Tollens niet meer, en zijn vergeten dat hij een baard droeg. Wij lezen Tolstoj, zien dat hij een baard droeg en zien in die baard iets dat typerend is voor Tolstoj - terwijl in zijn tijd zoveel mannen die baard droegen. Als je in een net gezelschap beweert dat Marx eigenlijk weinig beweerd heeft dat hout snijdt of anderszins de moeite waard is begint men al gauw verontwaardigd te roepen dat hij er toch maar op gewezen heeft hoe belangrijk economische factoren zijn in de geschiedenis. Men vergeet dan dat dat een mode-opvatting van zijn tijd was. Tsjaadajev protesteert in de jaren dertig al tegen die opvatting.

Of nog anders: bij Nabokov trof ik een zinsnede aan waarin hij vertelt dat Freud het ergens over een patiënt van hem heeft, een jongeman die in zijn liefdesleven gehinderd wordt doordat hij zich alleen maar aangetrokken voelt tot maagden. En Freud heeft uitgevonden hoe dat komt: in zijn jeugd placht hij al masturberend door het w.c.-raampje naar de Jungfrau (hij woonde in Zwitserland) te kijken. Ik heb jarenlang verondersteld dat Nabokov deze prachtige anekdote zelf bedacht had. Opeens blijkt dat Freud wel degelijk iets dergelijks beweerd heeft, in een brief aan Wilhelm Fliess van 9 december 1899. Bij het lezen van die datum staat opeens de hele mode van wat ik nu maar gemakshalve het ‘symbolisme’ noem voor me: Blok, Bely, Maeterlinck. Je denkt aan Frederik van Eeden en Jan Toorop. Het interessante is nu dat terwijl bijvoorbeeld de gedichten van Blok en de romans van Bely nog gelezen worden, net als soms de Kleine Johannes, niemand meer veel geeft voor de denkbeelden en de theorieën van deze mensen. Wij lezen eventueel de Kleine Johannes, maar we glimlachen om Walden. Die tijd moet vol hebben gezeten met zulke dingen als die Jungfrau. Maar alleen in Freud heeft dit symbolisme overleefd. Iedere slavist weet van de door Nekrasov uitgegeven bundel Fisiologia Peterburga. Wij vinden dat echt iets voor Nekrasov, voor het Rusland van die tijd. Dat komt omdat we de bundel Physiologie van Amsterdam niet meer kennen.