Hollands Maandblad. Jaargang 1979 (374-385)

[p. 41]

Christusdoorn
Nelly Heykamp

Voor het middelste raam, onder een geplooide reep vitrage, stond de christusdoorn. Eigenlijk hoorden er blaadjes aan en kleine rode bloemetjes, wist ik later, maar de onze was een grote struik grijze takken met lange harde stekels.

Misschien had m'n zuinige moeder hem ooit als aardig bloeiend plantje cadeau gekregen en vond ze het zonde om hem weg te gooien: het vulde goed in de vensterbank en hij was onverslijtbaar. Ik was met hem opgegroeid en wist niet beter.

Toen ik niet meer bang was voor de doorns die drie centimeter konden worden, begon ik hem zelfs te mogen: of hij teveel of te weinig water kreeg, in de zon of op de tocht stond - in de winter vroor hij zelfs vast in de bloemen op de ramen - hij groeide onverwoestbaar door, al bloeide hij nooit - hoe kon-ie ook. Maar dat was later.

Mijn plaats aan tafel was tegenover het raam. Na het eten haalde mijn oudste broer, zich irritant bewust van z'n uitzonderingspositie, de bijbel uit de kast en legde hem voor mijn vader op het tafellaken. We lazen hem ieder jaar helemaal, ongeveer twee bladzijden per dag, van Genesis tot Openbaringen, behalve de hoofdstukken waarin woorden voorkwamen die mijn vader aan tafel niet durfde uitspreken. Een dagelijkse oefening in afzien.

De kunst was om onbeweeglijk stil zittend (geen spier mocht bewegen) zonder aan iets bepaalds te denken je ogen strak op één punt te houden, ergens buiten: een boom, de lantaarn voor het huis of het hek van de buren aan de overkant. Zo streek de tijd ongemerkt langs je heen terwijl je langzaam verstijfde zodat je na het bidden hard met je hoofd moest schudden om tot de werkelijkheid terug te keren. Als je haast had of als het niet lukte duurde het verschrikkelijk lang, vooral aan het eind van het jaar, als we achter waren en we soms wel drie bladzijden per dag moesten lezen. Daarom keek ik, al voordat mijn vader het Boek bij de geborduurde bladwijzer opsloeg, strak naar buiten door de takken van de christusdoorn die onscherp op de voorgrond stond. Zodat Gods Woord meestal onbegrepen tussen de grijze stekels bleef hangen.

Het moet een lelijk ding zijn geweest, maar ik was nog te jong om hem te veroordelen en hij was minder huiveringwekkend dan de uitgeteerde Jezus-aan-het-kruis die bij onze linkerburen aan de muur hing, met één mondhoek naar beneden getrokken. Gelukkig had die alleen maar rozetakken om z'n hoofd met korte brede doorns die niet diep staken, zodat er maar één dun straaltje bloed langs Zijn voorhoofd liep. Maar met roomsen wist je het natuurlijk nooit zeker. Die mochten zelfs zondigen, dan hoefden ze alleen maar te biechten. Ze aanbaden ook beelden, wel geen afgodsbeelden zoals de heidenen op de zendingskalender, maar het was even erg want die heidenen wisten niet beter. Bij Lodders hadden ze er drie: een Jezus, een Josef en een Maria. ‘Vervloekt is de man die een gesneden of gegoten beeld maakt, een gruwel voor den Heere’. Ook al luisterde je niet naar het bijbellezen, soms hoorde je iets ineens wèl. Gelukkig had meneer Lodders die beelden niet zelf gesneden. Maar er was nog een andere: ‘Gij zult U geen gesneden beeld maken, noch enige gestalte van wat boven in de hemel, noch van wat beneden op de aarde, noch van wat in de wateren onder de aarde is. Gij zult U voor dien niet buigen noch hen dienen, want Ik de Heere Uw God ben een naijverig God die de ongerechtigheid der vaderen bezoek aan de kinderen...’ Dat was één van de tien geboden. Die kreeg je pas in de vierde klas, maar ik had ze al van oma geleerd,

[p. 42]

toen ze kwam oppassen. Ze had ook uitgelegd wat het betekende.

De moeder van Ries en Ada, met wie ik altijd in de tuin speelde, bad iedere dag voor het lichtblauwe Mariabeeld waar ik bang voor was omdat het er zo mooi uitzag: een smal rose gezicht met lange blonde haren. Dat waren de verleidingen van de duivel. Die probeerde altijd de zonde er mooi uit te laten zien en dan moest je bidden ‘leid ons niet in verzoeking, maar verlos ons van den boze’ anders werd je vervloekt met al je nageslacht.

Daarom durfde ik niet goed bij Lodders binnen te spelen. Het was ook zielig voor Ries en Ada dat ze verdoemd waren, want beelden aanbidden was een zonde tegen God. Misschien kneep God daarom wel een oogje dicht, dan hadden ze nu tenminste nog wat aan hun leven. Ze speelden zondags buiten en hoefden maar één keer naar de kerk en ze kregen zakgeld en mochten zich altijd met warm water wassen. Ze aten er ook meestal lekker en hun moeder zong liedjes van de radio als ze vlees stond te braden in de keuken. Ze was dik, met rode wangen en veel krullen waar ze niks aan kon doen, want die had ze van zichzelf. Niemand bij ons in de kerk zag er zo uit. Ze lachte ook hard en zong met lange uithalen. Je kon wel horen dat het geen psalmen waren.

Ik durfde haar nooit goed aan te kijken en nam de snoepjes die ze uitdeelde met neergeslagen ogen aan. Misschien wist ze zelf niet dat ze zonde beging die op het hoofd van haar kinderen zou neerkomen. Ze hadden niet eens een Bijbel. Toch durfde ik er nooit over te beginnen want ze was een keer erg boos op m'n moeder geweest toen was uitgekomen dat ouderling Wolde fout was geweest in de oorlog. Er was een joods gezin weggehaald - vroeger natuurlijk - en mevrouw Lodders die de mensen goed had gekend had woedend, zodat haar krullen trilden op haar hoofd, geroepen dat hij een huichelaar was om schijnheilig vooraan in de kerk te zitten en nog veel meer dingen die je niet van een ouderling mag zeggen omdat die van godswege is aangesteld. Bovendien was het alleen maar een zonde tegen de ménsen geweest en voegt ons het oordeel niet want God zal zelf wel over ons richten. M'n moeder had het haar duidelijk uitgelegd, over de schutting, ieder aan een kant op de vuilnisbak, want als je er bij ging zitten was het eind zoek en maakte je een potje van je huishouden. Maar ze had het niet willen begrijpen.

Dat had je d'r van als je geen bijbel had. Dan zag je de dingen verkeerd. Neem nou Kaïn (had opa verteld en opa had niet alleen drie bijbels maar ook nog een hele rij boeken waarin de bijbel werd uitgelegd - hij was dan ook heel lang ouderling geweest, maar wel een goeie natuurlijk) Kaïn had zijn broer vermoord en je zou zeggen dat dat een zware zonde is. Toch gaf God hem een teken op zijn voorhoofd dat niemand hem iets mocht doen. De kinderen die Elisa hadden uitgescholden werden verscheurd door de beren uit het woud, terwijl kaalkop helemaal niet zo'n erg scheldwoord is. Maar Elisa was een Man Gods.

Als gewoon mens zou je denken dat het eerder andersom zou zijn, maar dat bewijst dat je Gods wegen niet kent. Daarom moest je ook het oordelen aan God of de dominee overlaten. M'n moeder praatte ook wel niet meer met Wolde, terwijl ze nog wel bij hem in de klas had gezeten, maar ze had het wel geprobeerd, want iedereen is zondig, en toen ze met een rood hoofd doorliep deed ze net of ze een hoestbui had.

Tenslotte, toen mevrouw Lodder onze was van de lijn had gehaald voor een regenbui, dronken ze samen koffie in de keuken en spraken af om nooit meer over hun geloof of kerk te praten, daar kwam maar ruzie van en ik mocht er dus ook niets over zeggen, ook niet over de beelden.

Op een keer in de herfst, toen m'n moeder in het ziekenhuis lag met iets geheimzinnigs - maar ik wist, omdat ik het oudste meisje was, natuurlijk wel dat ze wel iets aan haar buik zou hebben - en m'n vader naar een vergadering moest, mochten we allemaal bij buren eten. Ik mocht bij Lodders, direct na school.

Het was er gezellig rommelig. De vloer lag vol speelgoed en de radio stond de hele tijd aan met liedjes, van de Vara misschien wel die rood was en God noch gebod kende. Ze zetten zomaar de radio aan zonder te kijken of de goeie omroep erop was. Soms zongen ze mee. Later kwamen er allemaal lekkere luchtjes uit de keuken, zodat ik bijna wilde dat we ook rooms waren.

Toen het eten op tafel stond leek het of er iemand jarig was. Ze hoefden maar heel even te bidden (niet voor de beelden) en niemand zei er iets van dat ik geen kruisje sloeg. Toen we de soep op hadden, vroeg meneer Lodders, een kleine man die je eigenlijk nooit opmerkte, hoe het met m'n moeder ging. ‘Ik weet het niet, ze moet geopereerd’ zei ik, geschrokken dat ik daar maar lekker aan tafel zat terwijl mijn moeder in het ziekenhuis lag.

‘Wat is dat’, vroeg Ada. Eigenlijk wilde

[p. 43]

ik het liever niet weten en ik probeerde er niet aan te denken dat mama op zo'n witte kamer met griezelige glimmende dingen lag, maar Ries begon hard te praten: ‘Nou hè, als er van binnen iets kapot is of zo, dan snijden ze je buik open en dan halen ze het eruit. Ik ben ook een keer geopereerd, aan m'n blinde darm. Zo'n jaap’. Hij hield z'n duim en wijsvinger zo ver mogelijk uit elkaar.

‘Niet aan tafel, Ries’ zei z'n moeder, strenger dan ik haar ooit had meegemaakt. Ries was al tien, hij zou het dus wel weten en z'n moeder zei ook niet dat het niet waar was.

Niemand zei iets. Ze hadden een klok op de schoorsteen, met engeltjes erop. Hij tikte met een licht tingeltje in de stilte. Toen begonnen ze allemaal door elkaar te praten. Juist daardoor wist ik ineens zeker dat het waar was, al kon het niet. Papa had, terwijl hij z'n jas ophing toen hij uit het ziekenhuis kwam met z'n gewone stem gezegd dat ze



geopereerd moest worden. Het had niet geklonken als iets ergs, meer als ‘even je levertraan en dan een pepermunt’ en ik had wel gedacht dat ze de hele dag in bed moest blijven en vieze drankjes nemen, maar dat - Ergens achter in m'n hoofd schoven de varkens voorbij die met opengesneden buiken bij de slager aan ijzeren haken hingen. Ik hoorde de anderen praten en kauwde automatisch door - geopereerd.

Hoe kon hij dat zo gewoon zeggen als het waar was? Ik probeerde niet aan de slagerij te denken. Dan was de dokter nog beter. De dokter had ook glimmende messen en scharen achter een glazen schuifdeur in de spreekkamer, dat had ik zelf gezien, maar het leek toch minder erg. Een dokter had tenminste een schóne witte jas aan en niet van die dikke rode handen.

M'n ogen begonnen te prikken, maar ik kon al goed m'n huilen inhouden. Mevrouw Lodders keek naar me, zoals grote mensen doen als er iets ergs met je is. Haar wangen

[p. 44]

glommen zo lief dat ik best even bij haar zou willen huilen, maar dat kon natuurlijk niet als je al in de derde zat. Bovendien vragen ze dan meestal allerlei dingen waar je juist niet over wilt praten.

Ik keek maar naar buiten. Er hingen kanten gordijnen voor de ramen, waar je bijna niet doorheen kon kijken. Je zag alleen maar een stukje van de tuin. De kamer leek ineens erg klein en benauwd.

In de hoek bij het raam stond het Mariabeeld op een plankje aan de muur. Het haar, dat in kleine golfjes over de schouders van de lichtblauwe mantel viel, was van dichtbij een beetje dik en er was een stukje af, maar het gezicht was mooi, zoals bij mensen uit boeken. Ze had heel blauwe ogen met dunne wenkbrauwen, rose wangen en een mond die een beetje lachte, niet zomaar om een grapje, maar om iets heilig (maar niet écht heilig omdat het een rooms beeld was). Ze hield haar armen uitgestrekt, zoals de dominee bij de zegen als de kerk bijna uitgaat. Als je ernaar keek, werd je vanzelf rustig. Zo kon ik na een tijdje weer gewoon adem halen. Ze leek erg lief. Geen wonder dat ze de moeder van Jezus mocht worden.

Toen mevrouw Lodders had gevraagd of we allemaal genoeg hadden gehad, gingen we danken. Ik durfde m'n ogen niet dicht te doen, want dan kwamen de varkens terug. Bovendien was kijken onder het bidden niet echt erg, want dan zou er nooit iemand in de hemel kunnen komen. Ze had mooie dunne vingers en toen ik m'n gebedje afraffelde, leek het of ze speciaal naar mij lachte. Toen iedereen opstond, bleef ik vastgelijmd op m'n stoel zitten. Ik moest eigenlijk helpen afruimen en vragen of ik zou helpen met de afwas, anders dachten ze dat ik thuis geen manieren had geleerd en dat m'n moeder ons voor galg en rad liet opgroeien, maar ik kon er niet toe komen en bleef kijken.

‘Vinde g'ons Mariake zo mooi?’ vroeg meneer Lodders die grappig praatte omdat hij uit Brabant kwam. ‘Gij zijde toch protestants, hè?’

Het klonk vriendelijk, maar ik schrok. Ik had een gesneden beeld aanbeden voor Zijn aangezicht met m'n ogen open en ik had het niet eens gemerkt. Dat was veel erger dan opereren, dat was een zonde tegen God. Als je zonden tegen God beging, werd je uitgeworpen in de buitenste duisternis, waar het geween is en het gekners der tanden. Het had zo gewoon geleken, eigenlijk wel prettig. Daaraan kon je zien dat de duivel erachter zat. Die probeerde altijd met wereldse genietingen de mensen op het slechte pad te brengen.

Zurig speeksel liep om m'n tanden. Ik probeerde stil te zitten en diep adem te halen. Dan ging het soms over.

Eigenlijk wilden ze na het eten kaarten, maar wij mochten thuis niet kaartspelen en ik kon het ook niet, zodat we maar gingen mens-erger-je-nieten. We moesten eerst de pionnetjes zoeken die in de blokkenkist waren weggeraakt. Ik hoorde mevrouw Lodders op de gang praten. Ze hadden telefoon. Ik kon het niet verstaan, ook al praatte ze hard, want de radio stond weer aan. Even later kwam ze binnen, alweer zo glimmend met die rode wangen. ‘Het gaat goed met je moeder. De operatie is goed gelukt, maar ze is nog een beetje slap, zei de zuster. Ze is al uit de narcose’.

‘O, dan hebben ze d'r al dichtgenaaid’ riep Ries, die haar hoofdschudden niet zag, ‘net als bij mij, kijk maar’. Hij deed z'n broek een stuk naar beneden. Dat mocht daar zeker, want iedereen keek gewoon. Hij had een soort schram op z'n buik met een paar stippels ernaast ‘van het dichtnaaien’. Ik had wel grotere gehad toen ik m'n been had opengehaald aan een spijker uit de schutting.

Mama was dus uit de narcose gehaald en lag weer in bed, onder de dekens met een nachtpon aan. Een brok uit m'n maag schoot naar m'n keel en ik probeerde niet naar het Mariabeeld te kijken. Als ik ging huilen zeiden ze het natuurlijk tegen Ed en Atie en die hadden vast niet gehuild. M'n ogen trokken naar de blauwe vlek bij het raam en ineens begreep ik dat ik een verstokte zondaar wou worden. Ik was al een keer gewaarschuwd!

Ik rende naar buiten, naar huis.

Alle deuren waren op slot en het was er gek stil. Ik ging in de schuur op het hakblok zitten. M'n knieën klapperden tegen elkaar. Ik keek ernaar, maar het ging buiten me om.

Uit de verte werd m'n naam geroepen: meneer Lodders. Hij kwam dichterbij, liep even rond en voelde aan de kruk van de achterdeur, die rammelde. Hij had zeker z'n pantoffels aan, want je hoorde hem alleen op het grint. Hij ging weer weg. Ik beet op m'n hand. Meestal hielp dat wel. Alles trok dan weg uit je hoofd en je maag zodat je tenslotte alleen je hand nog maar voelde, wat heel rustig was. Maar misschien had ik deze keer te erg gezondigd en zou het beter zijn als mij een molensteen om de hals was gedaan en ik in zee werd geworpen. Het leek trouwens of ik die molensteen al had ingeslikt. Ik hoefde ook niet meer te huilen, terwijl het nu eindelijk kon, want er zou voorlopig niemand komen. Ik durfde

[p. 45]

ook niet te bidden. God vergeeft alleen de boetvaardige zondaar en ik kon alleen maar denken aan stijve dode varkenslijven waar op de plaats van de nek een glimmende haak door was geslagen en aan bloed. Zo nu en dan kwam het gezicht van het Mariabeeld er tussendoor en ik probeerde spijt te hebben, maar het lukte niet.

Ik keek maar wat rond om niet steeds aan verkeerde dingen te denken. Er hingen dikke bestofte spinraggen van de hanebalken, die een beetje heen en weer woeien op de tocht. In de hoek, naast het kolenhok, lag een stapeltje aanmaakhout en een stuk van de peppel, die al twee keer was afgezaagd maar iedere keer weer uitliep. Ik mocht al houtjes hakken omdat ik groot voor m'n leeftijd was, maar ik had geen zin om op te staan.

De volgende dagen werkte ik als een paard. Tante Martha die vlakbij woonde en kwam helpen, hoefde alleen maar te koken. De rest deed ik. Ik stond extra vroeg op, dekte de tafel, sneed brood, waste de tweelingen en maakte de bedden op. Na schooltijd ging ik direkt naar huis: afstoffen en stofzuigen. Zelfs de sokken werden gestopt, wel wat schots, maar ze zaten tóch in je schoenen. Meestal voelde ik me erg goed als ik zo hard werkte en kon ik duidelijk voelen hoe God met welgevallen op mij neerkeek. Vooral als mama ziek was en ik alles alleen moest doen, werd ik bijna ijl van braafheid, en liep me in een stralenkrans van opofferingsgezindheid af te sloven. Nu was ik alleen maar onrustig en zodra het werk klaar was, lag het doffe gevoel dat ik een zondaar en van God verlaten was als een blok lood op m'n maag. Ik ging tenslotte zelfs kolen scheppen, wat ik anders nooit gedaan zou hebben want het was Ed z'n werk.

Natuurlijk kon ik niet slapen. Bijbelteksten dreunden door m'n hoofd, sommige met de galm van de dominee, andere in de plechtige bijbelleesstem van mijn vader. Misschien was ik dan toch niet zo slecht, als ik er nog zoveel wist. En dat terwijl ik nooit luisterde, in de kerk niet en naar het bijbellezen na het eten ook niet. Dat was natuurlijk Gods werk. Als Hij wilde dat iets in je hoofd kwam, dan kwam het erin of je wilde of niet. Misschien was ik dan nog niet verloren, want als God speciaal moeite deed om me Zijn Woord te laten kennen, wilde Hij natuurlijk niet dat ik verloren ging. Maar velen zijn geroepen en weinigen uitverkoren en misschien was ik Hem wel tegengevallen omdat ik dat beeld had aanbeden. Daarom voelde ik me natuurlijk zo beroerd.

Als ik echt verworpen was, zou dat altijd

[p. 46]

zo blijven. Dat hield ik vast niet m'n hele leven vol. Om er niet meer over te hoeven denken, begon ik bijbelboeken op te zeggen en tafels. We waren bij de tafel van negen, een moeilijke.

De dag vóór mijn moeder uit het ziekenhuis zou komen, moest het hele huis schoongemaakt worden, want ze moest nog rusten en als ze zag dat het een rommeltje was geworden, wilde ze natuurlijk direct haar bed uit. Alles werd gesopt, geveegd en gezeemd. Toen het bijna klaar was - Atie was niet thuis gekomen uit school, zodat ik alles alleen met tante Martha had moeten doen - gooiden de tweelingen die uit de stoelen bij het raam aan 't springen waren, de volle asbak van het tafeltje. Ik haalde stoffer en blik en veegde voorzichtig de peuken op. Als er een vlek van kwam zou mama het meteen zien. De as stoof in m'n neus en ineens gebeurde het: er was niemand in de buurt, de tweelingen stonden een beetje opzij, niemand raakte hem aan, maar toch zag ik, te laat, uit een ooghoek de christusdoorn langzaam van de vensterbank kantelen. Tegelijk voelde ik een bons op m'n rug en een gemene pijn in m'n nek. De jongens gilden. Tante Martha kwam uit de keuken en begon ontsteld mompelend - och kind, och kind, och kind toch, kijk nou toch es - de doorns los te peuteren die in m'n trui verward zaten. De stekels waren op veel plaatsen in m'n rug gegaan en ik had een paar diepe schrammen in m'n nek. Daar moest jodium op. Tante Marthe had zelf geen kinderen en was niet erg bedreven in jodium-opdoen. Ze vroeg steeds of het geen pijn deed en was zo voorzichtig dat het eindeloos duurde. Gelukkig kwam m'n vader juist binnen, in een walm van aangebrande aardappel-lucht die haar mompelend naar de keuken dreef. Hij gooide overal vlug een grote scheut op, zodat m'n nek stak of-ie in brand stond.

Er was een tak van de christusdoorn afgebroken waar een wit soort bloed uit kwam. Het was kleverig en ik kreeg er later zwarte vlekken van op m'n vingers, alsof er pleisters op hadden gezeten. De pot was nog heel, hij was er alleen afgevallen en de wortelkluit, stijf in de vorm van de bloempot geperst, lag bloot. ‘Die mag ook wel es verpot worden’ zei m'n vader hoofdschuddend en droeg 'm voor zich uit naar de schuur. De tweelingen liepen mee.

Toen ik alleen was, merkte ik dat ik huilde en liep naar boven tot het over zou zijn, maar het werd erger en ik kon pas ophouden toen Atie onder aan de trap riep dat we gingen eten. Gelukkig zag je er bijna niets meer van toen ik m'n gezicht gewassen had, maar voor alle zekerheid keek ik toch maar op m'n bord. Tot tante Martha een lange doorn liet zien en aanwees hoe ver die in m'n rug had gezeten. En dan de hele christusdoorn ook nog! Hij stond er gelukkig alweer en ik begreep dat Ed een hele tijd niet zou kunnen opscheppen over die pijl in z'n arm, want dat had maar een beetje gebloed, terwijl mijn hele nek rood zag van de jodium.

Pas na het eten, toen de afwas klaar was en ik m'n bibliotheekboek mocht, merkte ik dat het over was: ik had met Atie gekibbeld over wie z'n beurt het was om af te drogen en we hadden nog buiten bokkie gesprongen en ik was helemaal vergeten dat ik verdoemd was geweest, maar ik dacht er niet verder over na en ging met m'n vingers in m'n oren in m'n vaste hoek zitten.

's Avonds in bed, toen ik niet wist hoe ik moest gaan liggen, omdat overal wel iets schrijnde, bedacht ik met schrik dat ik God nog niet eens had bedankt omdat ik niet meer verdoemd was. Ik moest wel erg hardleers zijn, maar ik kon gelukkig weer gewoon bidden, dus het zou wel in orde komen en ik begon aan één van die lange, ingewikkelde gebeden waar Hij, volgens de juffrouw van de zondagsschool, de schaapjes van Zijn kudde zo graag mee bezig zag. Ik voelde dan ook Zijn welgevallen duidelijk door de zoldering omlaag dalen zodat ik me, ondanks de pijn, toch weer behaaglijk ging voelen. Toen begreep ik ook pas waarom de christusdoorn uit het raam was gevallen, want als ik erover nadacht, was het toen overgegaan. En ik hoefde dus ook niet bang meer te zijn, want als Hij niets meer met mij te maken wilde hebben, had Hij ook nooit de moeite genomen om die plant naar beneden te zenden. Ik voelde weer hoe de stekels hard en scherp in m'n nek sloegen en het schrijnen daarna. Gods hand vergeet de Zijnen niet. Hij straft wien Hij liefheeft.

Gek, dat ik dat niet meteen begrepen had toen het gebeurde. Geen wonder dat er zoveel dominees nodig waren om alles uit te leggen. En als ik morgen appels moest halen bij de boer, hoefde ik tenminste niet meer om te lopen voor de hond, want die kon me nou natuurlijk niets meer doen.

De christusdoorn groeide door, nog jaren, en werd tenslotte zo groot dat het gordijn niet meer goed dicht kon. Op een dag was hij weg, weggegooid omdat er ophaaltjes aan het gordijn kwamen als je niet uitkeek.

Het schokte me even erg als toen ik Ada een hinkelbaan zag tekenen met een stuk van hun gebroken Jozef.