Hollands Maandblad. Jaargang 1978 (362-373)

[p. 38]

Lotte
Henry Pols

Toen Lotte nog bij de nonna was keek ze vaak over de brede rand van de fontein in de tuin, hoog op haar tenen, maar nog te laag om de waterspiegel te kunnen zien, om er zich in te spiegelen zoals de jonge dieren uit haar platenboek dat deden. Maar toen ze eens haar fietsje tegen de fontein zette en er bovenop ging staan, kon ze bijna haar hele hoofd over de rand buigen, haar kin nog op het koele steen. Ze zag duidelijk de helder blauwe lucht en de zon en de vogels en, het belangrijkste, zichzelf. Want ze wilde zien wat de nonna zo mooi vond en in vreemde woorden prees: donkerbuine ogen en haar blonde haren. De nonna vroeg vaak of ze een beetje van het haar mocht hebben, omdat ze zelf zo zwart was. Dat vertelde Machteld, haar moeder, soms, als de nonna tegen haar sprak. Maar nu was haar moeder er niet, ze zou pas terugkomen als de bladen van de bomen in de tuin op de grond zouden vallen, nu was er alleen de nonna en die begreep ze niet. Maar als de nonna wat tegen haar zei en daarbij over het hoofd streek, begreep ze dat de nonna weer vroeg om een beetje van het haar, omdat ze zelf zo zwart was.

Alleen aan de rand kon ze goed spiegelen; waar de waterstraal weer op het water terugkletste was het water te onrustig om te spiegelen en niet van glas gemaakt maar van room, zoals er room in de glazen schaaltjes lag die nonna wel eens uit het huis haalde en bij haar in de tuin bracht. De rode vissen waren de aardbeien. Soms, als de nonna een schaaltje had gebracht en weer in het huis was verdwenen, verdeelde ze de room over twee of drie stapeltjes in het gras, ging achter één stapeltje zitten en sprak met de mensen achter de andere stapeltjes, sigaretten rokend en lachend. Maar meestal at ze de room zelf op en gaf ze een aardbei aan de vissen in de fontein en werd dan zó moe dat haar ogen begonnen te slapen. Dan lag ze stil in het gras, over haar hoofd de grote witte hoed van de nonna om haar gezicht tegen de felle zon te beschermen. Dan was het stil in de tuin. Doorzichtige vliegjes zweefden roerloos boven de fontein. Vlinders, te warm om te vliegen, streken ongezien neer op het fietsje, in het gras. Insecten zoemden een monotoon gesuizel. Ze verveelden zich. Er was dan niets meer dan zon, in het water, in de lucht.

De tuin werd aan drie zijden begrensd door planten en bomen, geurende linde en olijven, soms omstrengeld door de wilde wingerd, zijn witte bloemen overrijp en lui in de zon wiegend. Een immense rododendron met grote bloemen, sluimerend en zoetig gekleurd, leek zichzelf in overdadigheid te verstikken. De brede sloot was bijna droog en niet meer zichtbaar onder de hoge rietplanten, de grond erlangs drassig en verzakt. De warmte en de vochtigheid veroorzaakten er een ontaarde vruchtbaarheid, soms met kleverige sappen en damp uitbottend in bastaardorganismen, waarvan zij niet wist of het planten waren of beesten. Er lagen bruine hagedissen te knipogen, goedaardige beestjes waar Lotte vertrouwd mee was. (Als je ze beetpakt, laten ze hun staartje los).

De vierde zijde grensde aan het mossige terras. Er stonden witte bloembakken waarin fletse geraniums verdroogden. Vergrijsde rieten stoelen leunden voorover tegen een rond tafeltje. Het terras lag in de schaduw van het huis. Lotte kon er vanuit de tuin niet naar binnen kijken: de zon scheen haar dan tegemoet en de ramen weerspiegelden de tuin. Aan de voorkant van het huis waren de ramen met luiken gesloten.

Vanuit kleine, boogvormig toelopende uitsparingen in de muur keken bustes van Romeinen de tuin in, met wijde ogen zonder pupillen. Bleke, bolle ogen als van dode vissen.

Ze hebben prachtige bloemen op het terras zien staan en op het tafeltje. Officieren in uniform, dansend met vrouwen in lange witte jurken, lang zwart haar golfde over hun klamme ruggen en schouders.

Lotte hoorde de fontein kletteren. De zon scheen door de hoed die naar de nonna rook. Naar haren. Ze zwaaide de hoed weg, hield een hand op haar hoofd en keek

[p. 39]

om zich heen. Het was stil. Het fietsje sliep tegen de fontein. Ze stond op en tikte met een takje op de bel. Misschien ruikt de hoed ook naar haar oude gezicht, dacht ze, en naar haar ogen; misschien heeft de nonna de zwarte haren van de hoed gekregen. Ze klom op het fietsje en keek in de fontein. Witte haren. Ze zou de hoed niet meer opzetten, voor de zekerheid, en de nonna mocht niet meer aan haar hoofd komen.

In de fontein kon ze veel dingen zien, de vissen, zichzelf en de lucht, het leek of ze bij het aandachtig kijken even uit de tuin was. Misschien zie ik de padre nog eens, dacht ze, want die woont nu hoog in de lucht. Machteld brengt hem nu weg, maar zal terugkomen als de bladen van de bomen op de grond vallen. In de lucht kan hij lekker ver weg lopen, dacht ze, allemaal verschillende tuinen zien en heel veel dingen doen. Daar is ruimte genoeg, veel meer dan hier. Het leek haar soms alsof de tuin kleiner werd: vroeger haalde haar moeder struiken en takken weg, nu wandelden de planten langzaam de tuin in. Ze had de planten daarover al eens vermanend toegesproken en gezegd, dat ze beter hun bladen konden laten vallen opdat Machteld thuis zou komen, maar ze hadden haar niet begrepen. De planten waren van de nonna en spraken als de nonna.

Soms was ze bang voor de nonna. Machteld was nog maar enkele dagen weg toen de nonna haar uitnodigde om een ochtend aan zee te spelen. In de auto moesten de gordijntjes dicht. Het strand was erg warm en stil; er was niemand. Onder het zand lagen zeedieren verscholen. Ze sliepen misschien nog. De nonna trok haar een rood badpakje aan en speldde er een maria-medaillon op. Azuurblauw als de zee. De nonna fluisterde en Lotte keek naar haar nek. Ze was oud, de nonna. Ze hield haar jurken aan en bleef hoog op het strand zitten. Toen liep Lotte naar de golven, eerst hollend, dan langzaam. Ze keek naar haar voeten, ze verbrandden bijna in het hete zand, naar haar handen en armen en kneep in haar hals. Ze draaide zich om, zwaaide naar de nonna, maar de nonna zag haar niet. Ze liep verder. Bij het water stond ze stil. Er spoelde een golf over haar voeten. Ze wreef haar ene voet over de andere en huiverde. Mooie voeten, dacht ze en bewoog haar tenen. Ze sloeg haar handen voor het gezicht, wachtte op een golf en glimlachte toen het water weer over haar voeten spoelde, trappelde en sloeg haar armen wijd uit, met gebalde vuisten, toen ze de grote zee zag. Ze streek over haar buik en haar benen, knieën, en vond zichzelf mooi. Ze ging op het natte stuk van het strand zitten. Uitgeraasde en krachteloze golven vloeiden telkens over haar benen. Ze speelde met de schelpen, er woonden soms kleine dieren in. Af en toe keek ze achterom. De nonna was er nog, ver op het strand. De lucht was zout, ze likte zout van haar lippen. Het prikte in haar ogen. Hevig schitterde de zon in het water. Ze keek ernaar en luisterde naar het stille geraas van duizenden schelpen; weerloos werden ze meegespoeld door het zoute water.

Het was erg warm op het strand. En stil. Hadden haar ogen geslapen? Haar wimpers waren wit uitgeslagen, haar lippen droog. Een golf rolde terug naar de zee. Ze keek naar haar benen en verstijfde van hevige schrik: er lag een bleke vissekop in haar schoot. Ze riep de nonna maar kon niet roepen. Ze draaide zich om. Over haar schouder gleed het oude gezicht van de nonna. Haar ademhaling schokte en Lotte viel achterover in het water. De nonna had loshangende, natte haren. Haar gelaat was zoutbepoederd.

Ze hebben prachtige bloemen op het terras zien staan en op het tafeltje. Onrust in de stilte en gefluister. Hagedissen scholen op hun hoofden, aangelokt door het kleine licht van lantaarns. Officieren in uniform, dansend met vrouwen in lange witte jurken, lang zwart haar golfde over haar klamme rug en schouders.

Lotte roerde door het water en haar spiegelbeeld verdween. Rode vissen schoten weg. Ze steeg van het fietsje af en liep langs het riet naar het terras, langs de planten en bomen terug naar de fontein, zette haar handen aan de rand en legde haar hoofd op de arm. Zou Machteld aan haar denken? Ze keek naar de bomen. Of haar vader? Hij leek op de nonna. Machteld vertelde dat haar vader eens een kind was geweest van de nonna en ook in de tuin had gespeeld. Als dat waar is, dacht Lotte, dan kennen de planten en de vissen hem nog. Hij is dood... ze keek ernstig bij die gedachte, hij is dood. De nonna heeft het gezegd. Machteld weet het niet en denkt dat hij lekker ver weg kan lopen, dacht ze, allemaal verschillende tuinen zien en heel veel dingen doen, zegt ze...

Er ging een deur open. Nonna, dacht Lotte en verschool zich achter de fontein. De nonna zocht haar niet en zette een glazen schaaltje neer in het gras. Room,

[p. 40]

dacht Lotte, ik zet de hoed niet meer op. De hoed ruikt naar haren en naar haar oude gezicht en naar haar ogen; de nonna heeft de zwarte haren van de hoed gekregen.

Ze sloop naar het schaaltje, voerde het mee naar de struiken en liet de room er uit glijden. Misschien heeft de nonna er van geproefd, dacht ze, de room geklopt en aangeraakt met heel oude handen. Ze verschool zich weer achter de fontein. (De beslotenheid en onbekendheid van die plek was verrassend en stelde haar gerust), stroopte een mouw op en bestudeerde haar arm. Mooi bruin... ze streelde de witte, een beetje verbleekte donsharen, dan langs haar lippen, maar plotseling geschrokken: een zwart plekje. Ze twijfelde even en veegde het gerustgesteld van haar arm. Een klein insect. Ze stond op en keek om zich heen. Had de nonna haar gezien? Alles bleef stil; de zon wierp meedogenloos een alles verstillend licht de tuin in. Sprinkhanen, weggedoken onder een blad en moe gebogen onder lijdelijk neerhangende tasters, sisten hun beklag, in de stilte, plotseling zwijgend, plotseling weer opduikend, op een andere plek, soms heel dichtbij. Groene monsters, dacht Lotte, ze zijn onbetrouwbaar en willen mij bespringen.

Verveeld rustte zij weer tegen de voet van de fontein, boven haar het rustige gekletter van water. Het was volkomen windstil. Ze liet het hoofd hangen en volgde met de ogen een mier, of een spin, tussen het gras. Het leek of ze angstig wegvluchtte, moeizaam klimmend tussen het gras. Het werd stiller. De mier was weg. In de verte een vogel, toen niet meer.

Ze hoorde geslof. In het gras. Het werd licht, ze kon haar ogen nauwelijks openhouden. Vlak voor haar stonden zwarte schoenen, de zwarte jurk; ze trachtte weg te kruipen maar viel op haar rug. Ze stamelde angstig en sloeg haar handen om het hoofd. De zwarte jurk viel over haar benen, schoof over haar buik en kin, over haar mond en de witte hoed daalde neer. Ze greep de hoed en zwaaide hem weg. Een brandende pijn kroop over haar achterhoofd en sidderde kil over haar rug weg. De nonna had haar geslagen.

Lotte lag in het gras en was stil. Ze keek op, rook aan haar kleren en rook de nonna. Ze spuugde in het gras. Met besliste gebaren trok ze haar kleren uit, wierp ze in het riet. Hagedissen besprongen het truitje en voerden het mee tussen de rietplanten. Ze gooide haar schoenen in de struiken; de bloemen wiegden verstoord en herstelden zich weer. Ze keek om zich heen. De nonna was weg. Ze klom op het fietsje en besprenkelde zich met water. Maar het water gleed door haar vingers en Lotte voelde dat ze niet schoon werd. Radeloos stampte haar blote voeten op het gras, ze liet zich vallen en was weer stil. De zon brandde op haar lichaam. Krachteloos kroop ze naar de schaduw onder de struiken en bleef liggen.

Haar huid was overdekt met rode vlekken toen de nonna haar oppakte, ze hield haar ogen en mond dicht, de armen en benen slap.

Ze hebben prachtige bloemen op het terras zien staan en op het tafeltje. Onrust in de stilte en gefluister. Hagedissen scholen op hun hoofden, aangelokt door het kleine licht van lantaarns en spuugden. Officieren in uniform, dansend met vrouwen in lange witte jurken, lang zwart haar golfde over haar klamme rug en schouders. Ze bewoog zich ritmisch, tropische dans in extase, wellustige trekken speelden om haar mond en verdwenen uit het licht. Hagedissen scholen op hun hoofden en hebben zich verlustigd in het geruis van witte zijde, in de glinstering van een klam voorhoofd. Onrust en gefluister. Een smachtend lichaam, bruin en nat als een pasgeboren veulen. Er lag een grote witte hoed op het terras, zojuist verlaten.

Hoewel er al vele bladen van de bomen in de tuin op de grond waren gevallen, bleef het warm en zat Lotte bij de fontein, bestudeerde de dode bladeren en meende, dat zij weldra even dor zou zijn. De bladeren zijn net zo dor als de nonna die mijn haar wil hebben en doder nog dan de padre. Ik word nooit zo mooi als Machteld...

Ze verschool zich achter de fontein en keek naar haar armen. Ze waren rood en vellerig. Ze keek naar haar benen, haar buik en schouders en huilde wanhopig.

Ze klom op het fietsje maar kon zich nauwelijks spiegelen omdat het water niet meer kletterde en groenig was geworden. Bladeren dreven stil op het groene water. Ze boog haar hoofd verder over de rand, het gezicht bijna op het water. Groene haren. Dit water is niet van glas gemaakt, dacht ze, maar van de tranen van dode bladen. Ze hebben hun kleur uitgehuild. Lotte schrok toen een rode vis drijvend onder haar ogen schoof, zijn bleke buik naar boven.

Ze veegde haar tranen weg en keek ernstig. De nonna heeft ze dood gemaakt. Ze hebben de aardbeien gegeten die de nonna

[p. 41]

heeft aangeraakt met heel oude handen. De vissen zijn witter geworden en niet meer rood als de aardbeien en ze ruiken als de vissekop.

Lotte staarde en was stil. Ze herinnerde zich dat de zon eens rood werd en zich verschool achter het dak van het huis. De zon scheen haar niet meer tegemoet. Ze kon naar binnen kijken en zag haar vader. Hij lag op een bank en sliep. De nonna was bij hem, haar hoofd over het zijne gebogen. Zij had langdurig naar hem gekeken. Lotte huiverde en zag dat zijn hals omwonden werd met de zwarte haren van de nonna.

Zij schrok: er viel een grijze haarbal in het water. Een vleermuis ontwaakte en vloog weg over de rietplanten.

Lotte nam de dode vis in haar hand, groef een kuiltje in het gras en legde de dode vis erin. Ze maakte het graf dicht en bad.

[p. 42]

Bij zonsondergang verscheen er een rijzige vrouw, blond haar onder een grote hoed, elegant maar voorzichtig stappend op haar naaldhakken. Een zonnebril, over haar rechterarm een lange jas. Bij het zien van haar iets te formele kleding, als van mensen die ondanks een sterke neiging tot nonchalance en uitbundige genieting van het warme weer, zich voor een officiële gelegenheid hebben gekleed, bij het zien van haar valiezen kon men vermoeden dat ze een lange reis had gemaakt. Men kon verwachten dat ze blij zou zijn over haar terugkomst, ware het niet dat zij weifelend liep en om zich heen keek, alsof zij een vreemde was in de schaduw van dit huis.

Ze zette haar zonnebril af, een been van de bril tussen haar tanden en hield de hoed voor haar schoot, met beide handen de rand vasthoudend. Ze wachtte.

Totdat Lotte haar opmerkte en haar naam riep. Ze schrok maar durfde niet op te kijken. Weer riep Lotte haar naam, met overslaande stem; maar de vrouw herstelde zich en liep verder langs de witte bloembakken, snel en weloverwogen, liet haar hand glijden over de gedroogde geraniums en verdween in het huis.

Lotte riep niet meer. Het is Machteld, dacht ze, het is Machteld. Waarom komt ze mij niet halen? Ze heeft een nieuwe hoed die haar goed staat. Machteld is mooi. Waarom komt ze niet in de tuin?

Lotte besloot op haar te zullen wachten. Ze keek om zich heen. De dagen in de tuin zijn bijna om, dacht ze, de zon wordt waterig. Ze zag het glazen schaaltje liggen. Het was dof. En zanderig. Ze keek naar het fietsje, naar het graf van de vis en naar de rietplanten. Daar lag het truitje. Maar waar is Machteld?

Het werd donkerder en koel en haar huid gloeide. Machteld zou nu weldra naar haar toekomen.

Er ging een deur open. Machteld, dacht Lotte en liep van de fontein weg, naar het midden van de tuin. Maar uit de donkerte van het terras naderde haar een gestalte, overspannen hijgend, met grote, angstige ogen, een gelaat bleker nog dan porselein. Het was naakt en leek te huilen.

Machtelds hoofd bloedde op vele plaatsen en was kaal...

Onderwijl ben ik enigszins volwassen geworden en ik woon al enkele jaren in de geboorteplaats van Machteld, dat is Heemstede. Ik leef er rustig en besteed veel aandacht aan mijzelf. Ik laat mij portretteren, opaalbleek tegen een donkere achtergrond en maak zelden wandelingen door de plaats zonder mijn wangen getint te hebben met wat rouge, iets zwartere wimpers, altijd zonder jas maar met witte truien aan van heel zuivere wol. Ik schrijf veel brieven, zeer verfijnd op handgeschept papier, zolang ik mijn pen zonder beven kan hanteren. Ik word erg snel ouder en ben al zeer onrustig geworden, altijd wat grieperig en slaap zeer onregelmatig. Ik tracht te genieten van elk plotseling opkomend, onbestemd gevoel van melancholie, daarbij geholpen door deugdelijke wijn. Thuis omring ik mijzelf met Baccara's of, naar de grillen van het klimaat, Ilona's, tedere maar ó zo wrede rozen, gesust in hun kwaadaardigheid door de élégance van het magisch gipskruid. En veel érg vreemde planten, sluimerend en zoetig gekleurd als Arabische lichtekooien.

Ik reis veel en bezoek de Europese steden in hun somberste dagen, als zij gebukt gaan en dwalen onder de wolken, als zij zich hullen in rouwsluiers van regen en algehele ondergang. En ik geniet. Met een bijna physieke opwinding volg ik er heimelijk de verregende stoeten van demonstranten en critici, fossielen uit een tijdperk dat niets heeft voortgebracht en zie ze stoetsgewijze, in lange sombere rijen naar de bliksem gaan, in absolute anonimiteit. Toch maakt het mij verdrietig.

Zo bezocht ik mijn geboorteplaats. In Italië. Ik heb het oude huis teruggevonden; de straat waaraan het stond was mij onbekend. Het huis was met planken en luiken dichtgespijkerd. Een oude Italiaan meende mij te herkennen, brak de deur open en riep onderwijl vrouwen en kinderen uit de straat. De vrouwen, in zwarte jurken gehuld en verscholen onder zwarte hoofddoeken, staarden mij aan, met prevelende mondjes (bidden ze voor mij?) en waterige ogen, geteisterd door de zon.

De vertrekken in huis herkende ik niet. Ik liep door naar de tuin. De tuin was dichtgegroeid, de fontein stond droog. Het ontroerde mij toen ik zag, hoe laag en klein de fontein was, ik huilde toen ik een klein, roestig fietsje zag staan, tegen de fontein leunend en omstrengeld door planten.

Ik meende oude, bijna versteende restjes van vissevelletjes en staartjes in de droge fontein te ontdekken, donkerbruin en kalkachtig, maar nog duidelijk geschubd als jonge vissen.