Hollands Maandblad. Jaargang 1975 (326-337)

[p. 8]

Rood gekostumeerd
Italië's nieuwste ‘transformatie’
Frederik Bokshoorn

Een goede Italiaan was door de eeuwen heen daaraan het best te herkennen dat hij slecht over zijn land sprak. Neem de klassieke Italiaan: Dante. In de hele Divina Commedia komt feitelijk geen goed woord over de Italianen voor.

Machiavelli was een van de eersten die Dante daarom gekritiseerd heeft. Een slechte Italiaan zou men dus daaraan kunnen herkennen dat hij pogingen doet zijn land vrij te pleiten van de schuld die de goeden Italië zelf steeds aan zijn ongelukken hebben gegeven.

Het lijkt een paradox maar op de een of andere manier raakt men hier de kern van het Italiaanse bestaan. In andere landen geloven de goeden aan de goede eigenschappen van hun volk, in Italië zijn juist zij het die daaraan wanhopen. Eigenlijk is het een zeer perverse zaak want zo'n land gaat natuurlijk onder een zware morele hypotheek gebukt. Het wordt bijna een sport al die morele pessimisten gelijk te geven.

Door de eeuwen heen loopt het dan ook steeds weer op nieuwe nationale catastrofes uit. De Italiaanse natie blijft, als natie, een uitermate twijfelachtig geval. Het is ook thans nog hoofdzakelijk, zoals iemand gezegd heeft, een ‘confederatie van families’ en in die families ‘schminkt een ieder zich zo goed en zo slecht als het kan naar de mode van de dag’.

Het voornaamste woord dat men moet kennen om iets te begrijpen van de manier waarop Italianen aan politiek doen, is: trasformismo. Helaas is het een woord dat heel wat andere woorden nodig heeft, wil het via dictionaires op de weg naar het buitenland niet hopeloos verongelukken.

Dus beter eerst enige voorbeelden uit de Italiaanse politieke praktijk voordat wij ons aan een definitie wagen.

Op 25 juli 1943 komt het fascisme ten val. Reeds de volgende dag is in heel Italië geen zwarthemd meer te bekennen. Nog sterker: de vuilnisophalers vinden zelfs geen zwarte hemden meer. Ideologie en confectie verdwijnen alsof zij er nooit zijn geweest. Het Italiaanse volk is aan een van zijn grote trasformismo-operaties bezig. Niemand is ooit fascist geweest.

Op 18 april 1948 zet De Gasperi de communisten en semi-communistische socialisten uit de regering omdat hij zich na een christen-democratische verkiezingsoverwinning sterk genoeg daarvoor voelt. Juist omdat zij sinds de oorlog daarin hadden gezeten, was hun invloed steeds toegenomen. In de departementen wemelde het van ambtenaren die zich communisten noemden. Na 18 april 1948 leken zij allemaal verdwenen.

Vóór 1961, toen de christen-democraten de socialisten weer in het regeringskamp binnenhaalden (‘centro-sinistra’), was het bijna onmogelijk op een verantwoordelijke post een man te vinden die zei dat hij socialist was. Naarmate de socialisten vervolgens hun invloed versterkten - zij toonden zich minstens zo goede baantjesjagers als de christen-democraten -, werd het bijna onmogelijk op een verantwoordelijke post niet even vaak een socialist als een christendemocraat te vinden.

Juni 1975. Na de communistische overwinning in de regionale verkiezingen verklaren talloze hooggeplaatste ambtenaren waarom zij deze keer communistisch hebben gestemd, ook indien zij in 1970 en 1972 nog op de MSI, de andere pool, hebben gegokt. Hun redenering is dat hun sympathie voor die ‘gelouterde’ ex-fascisten - de MSI is een ‘oude’ partij - nu geen zin meer heeft daar het, als zich werkelijk iets nieuws presenteert, zaak wordt zich bij de ‘krachten van de toekomst’ aan te sluiten. Ook zij die tot dusverre op de christen-democraten hadden gestemd en nu naar de communisten zijn overgelopen, hebben hun argumenten klaar.

Weet u, met die christen-democraten wordt het op den duur toch niets want Italië zal nooit een democratie worden. Beter de agonie van thans door euthanasie beëindigen. Daarom heb ik communistisch gestemd.

[p. 9]

Wij zijn nu het begrip trasformismo al wat nader gekomen. Het is de ‘politieke begaafdheid’ om steeds wanneer er weer eens een politieke verandering op til is, op het juiste moment en in de juiste vorm zijn draai te nemen.

De politieke begaafdheid is dus niets anders dan politieke karakterzwakte.

Bekend is het woord van Massimo d'Azeglio na de eenwording van Italië: Italië is gemaakt maar de Italianen bestaan nog niet. Dit sloeg niet, zoals honderd jaar Italiaanse schoolkinderen is verteld, op een achterstand in nationale opvoeding. Azeglio bedoelde pertinent dat er een natie was ontstaan die nog niet aan de eerste vereiste van een natie voldeed, namelijk mensen met karakter te tellen.

In meer dan honderd jaar (quasi-)parlementair leven hebben in verband daarmee nooit duidelijke meerderheden en minderheden bestaan, de basis van elke parlementaire regering die werkelijk iets zou kunnen uitvoeren. Men vindt slechts afgevaardigden en senatoren die beginnen te fluctueren zodra zij hun zetel hebben. De fluctuatie is altijd in de richting van de ‘krachten van de toekomst’. Afgevaardigden die vóór 1922 anti-fascistisch waren omdat zij niet dachten dat het fascisme ooit aan de macht zou komen, verhuisden in 1922 in scharen naar de fascistische banken.

Het is overigens geenszins een belediging nagenoeg elke Italiaanse politicus voor een trasformista in spe te houden. Het is eerder een bewijs van inzicht waarvoor men niet in de laatste plaats door de trasformisti zelf op de schouder wordt geklopt.

Fascisten die na de oorlog eerst communisten zijn geworden, daarna christen-democraten, vervolgens socialisten en sinds enige tijd weer communisten, zouden misschien in andere landen met de vinger worden nagewezen. Niets daarvan in Italië. Wie nagewezen wordt, is de ‘povero diavolo’ die zich al die evoluties in de herinnering prent, over zijn Italianen het hoofd schudt en daarmee in de eerste plaats zijn eigen carrière schaadt. Dante deed al die dingen.

Een vooraanstaande Italiaan kwam ons onlangs in volle ernst verklaren waarom de meest immorele mensen in zijn land de mensen waren die zich door morele principes lieten leiden. ‘Zij schaden hun eigen gezin, aldus deze figuur, en ik zou niet weten wat immoreler is’.

Enigszins serieus aangelegde typen leiden in het principiëel ginnegappend Italië dan ook een martelaarsbestaan. Zij zijn bijna allemaal zwaar anti-kerkelijk ingesteld daar zij wel weten dat de kerk, om maar te overleven,



in het groot niet veel anders heeft gehandeld dan de gemiddelde trasformista.

Het meest ‘oprechte’ geschrift dat ooit in Italië is verschenen, dateert uit de reformatie- en contrareformatietijd. De titel luidt: Ultima professione di fede di un Lucchese, primo cattolico romano, poi calvinista, poi luterano, di nuovo cattolico, ma sempre ateo. (Laatste geloofsbelijdenis van een burger van Lucca, eerst rooms-katholiek, toen calvinist, toen lutheraan, opnieuw katholiek, maar steeds atheist).

Machiavelli was overtuigd van weinig dingen. Maar dat de kerk de Italianen meer religie had afgenomen dan gegeven, is een motief dat bij hem steeds terugkeert. ‘Abbiamo con la chiesa e coi preti noi Italiani questo primo obbligo, d'essere diventati senza religione e cattivi’ (Wij Italianen zijn ongodsdienstig en slecht geworden door de kerk en de priesters, Discorsi I, 12).

Politiek is onmogelijk zonder een zeker geloof dat de politieke handelingen die men verricht, ergens goed voor zijn. Ook dit heeft volgens Machiavelli in Italië steeds ontbroken. Het is een land van staten die niet verdedigd en van onderdanen die niet geregeerd worden. Toch laat men de staten in de handen van hen die deze niet verdedigen en de ‘onderdanen bekommeren er zich niet om dat zij niet geregeerd worden’.

[p. 10]

Politieke waarheden worden kunstig omzeild. Hoewel niemand zou kunnen zeggen dat Machiavelli niet een grote bijdrage tot keiharde politieke waarheden heeft geleverd, nam zelfs deze politieke waarheidspreker zijn prestaties met een grote korrel zout. ‘Ik zeg nooit wat ik geloof, noch geloof ik wat ik zeg. En hoewel ik soms de waarheid spreek, verberg ik haar tussen zoveel leugens dat het moeilijk is haar terug te vinden’.

Driemaal in de afgelopen eeuw hebben de Italianen, een volk dat beter een elan weet te suggereren dan vol te houden, zich door een zaak laten meeslepen die al hun problemen scheen op te lossen. De eerste heette Risorgimento, de tweede fascisme en de derde miracolo economico.

Er zijn nu van alle drie slechts de ruïnes overgebleven. De eenheid van Italië, door de Risorgimento gebracht, is een aanfluiting van zichzelf geworden, al zal het wel moeilijk zijn weer tot de oude staten en staatjes terug te keren. Die uitweg bestaat slechts in de fantasie, en inderdaad is het bij vele intellectuelen - Italiaanse intellectuelen zijn zeer gevoelig voor elke verandering in de atmosfeer - bepaald bon ton geworden het verenigde Italië voor een grote misgreep te houden. Paolo Volponi heeft hier met zijn nieuwste roman op ingehaakt. (Il Sipario Ducale).

De Oostenrijkers van Maria Theresia en Radetzky waren op Italiaanse scholen meer dan honderd jaar lang vreselijke bloedhonden die niets anders deden dan brave Italiaanse patriotten martelen. Nu voor het eerst ontdekt men hun goede kwaliteiten, en niet de minste is dat zij probeerden die gekke Italiaanse eenheidsstaat tegen te houden waaronder, vooral door een caricaturale bureaucratie, de Italianen nu meer lijden dan dat zij er op trots zijn.

Niet slechts Dr Kissinger heeft Metternich herontdekt. Ook de Italianen zijn de man gaan bewonderen om de scherpzinnigheid van een opmerking die zij in hun Risorgimento-periode als een snode belediging opvatten. Zoals bekend sneed de Oostenrijkse staatsman alle gesprekken over de Risorgimento af met de frase dat Italië voor hem slechts een ‘geografisch begrip’ was. Generaal de Gaulle heeft in onze tijd het gezegde naar de zin herhaald (L'Italie n'existe pas), zonder dat bij ons weten één officiële Italiaan hierover ooit furieus is geworden.

De afbraak van de Risorgimento bevindt zich dan ook reeds in een zeer vergevorderd stadium, wat men wellicht niet zou zeggen als men al die Garibaldi-standbeelden en -snuisterijen om zich heen blijft zien. Maar zij vormen een stenen of metalen retoriek die minder voor weerlegging vatbaar is. Voor de rest heeft het beeld van Garibaldi, meer dan honderd jaar een profaan heiligenbeeld, zwaar geleden en waarschijnlijk is het slechts een kwestie van tijd dat hij, als een groot ongeluk en schepper van een misplaats elan, Mussolini achterna gaat. Die de titel Duce trouwens van hem had.

Risorgimento en fascisme hebben wellicht niet in elkaars verlengde gelegen, zoals gerenommeerde historici, met de Engelse Risorgimento-specialist Mack Smith voorop, al zijn gaan volhouden. Eén ding hadden zij wel met elkaar gemeen: zij hebben beide elegant weten te liegen over wat zij zogenaamd tot stand hadden gebracht.

In de 19de eeuw liep de leugen nog vrij statig en viel het de waarheid dus des te moeilijker om haar in te halen.

In de 20ste eeuw zette zij het meer op een rennen en, zoals meestal, is dan de waarheid er ook des te sneller bij. Gaetano Salvemini, een van de weinige echte anti-fascisten die Italië heeft gekend want hij was het al aan het begin, zei van Mussolini dat hij niets kon doen zonder veel lawaai te maken en zo meestal veel lawaai maakte zonder iets te doen.

De Risorgimento deed dat plechtiger, in overeenstemming met de tijd. Ook over hem is echter de nemesis gekomen.

Thans proberen de Italianen het weer met een nieuwe grote, aan anderen ontleende en door henzelf maar half begrepen zaak: het communisme. De eeuwige aanpassing aan alle modes en trends van deze glibberige wereld gaat verder. Trendolino vindt dat hij nu communist moet zijn, onder andere om te doen vergeten hoe vrijwillig hij eens onder het fascistische juk doorging.

Over dat ‘juk’ slechts dit. Nooit heeft er in de Italiaanse geschiedenis een regime bestaan dat bijna zonder onderscheid de Italianen zó onder één noemer heeft weten te brengen. Elke Italiaanse historicus die objectief is, heeft dat intussen ook toegegeven. In de grote Storia d'Italia die nu in diverse delen bij Einaudi in Turijn verschijnt, schrijft bijvoorbeeld een medewerker, Giulio Bollati, dat er in het fascisme niets was, behoudens het fascisme zelf, dat niet al volledig in de Italiaanse maatschappij, cultuur en politiek zijn functie had. Met andere woorden: het fascisme hoefde slechts te putten uit wat er al was.

In de allerlaatste plaats was de ‘duce’ zelf vreemd aan de Italiaanse wijze om politiek te voeren. De grote en kleine duce's zijn een vast gegeven zodra in dit land aan politiek wordt gedaan. Garibaldi, tot ver buiten

[p. 11]

Italië de grote held van de Risorgimento, was een zeer schappelijke en romantische, maar de matrijs was onmiskenbaar.

Reeds meer dan honderd jaar geleden viel Edgar Quinet, een Franse historicus, de omstandigheid op. Hij zocht de verklaring in de geschiedenis van het Italiaanse katholicisme, een de mensen zeer controlerende vorm van katholicisme (contra-reformatie). Volgens Quinet was het Italiaanse volk daardoor ongeschikt geworden voor zichzelf te beslissen. Het heeft als een ‘jeugdig persoon onder curatele’, iemand nodig die boven hem staat. ‘Als je hem vrijwillig het plezier niet doet, dwingt hij je zo'n man aan de top te plaatsen.’ Gedragen Italianen zich bijzonder vrij, dan is het dus slechts om een nieuwe curator, ook ten koste van een nieuwe politieke abortus, te provoceren.

Een feit is dat Italianen de neiging hebben om zich als lemmingen in de richting van een zich établerende macht te bewegen. Nadat de Risorgimento succes had gehad, waren er slechts een paar plebiscieten nodig om een verhouding van vijf procent vóór en 95 procent tegen - de schatting is van Luigi Barzini - te veranderen in een van 99 procent vóór en 1 procent tegen. De retoriek over de helden en prestaties van de Risorgimento was een van de grootste golven van waanzin die het land in zijn geschiedenis heeft gekend. Allerlei kwaliteiten die op het beslissende moment hadden ontbroken vonden om zo te zeggen in de fantasie een eervolle overcompensatie.

Het fascisme kon van dezelfde volkstrek profiteren. Er waren niet zoveel Italianen fascistisch toen Mussolini in 1922, feitelijk door een coup: de paramilitaire coup van zijn zwarthemden, aan de macht kwam. Vergeleken met Hitler die, hoe dan ook, ‘democratisch-legaal’ de positie van rijkskanselier bereikte, ging Mussolini uitgesproken illegaal te werk. Hij moest, eenmaal aan de macht, zijn Italianen dus nog veroveren. Dat proces heeft jaren geduurd. Trendolino geeft slechts zijn volledige steun aan richtingen die op sympathie in sterkere staten kunnen bogen dan zijn eigen land het is.

De zaak was bekeken toen in 1929 eerst het Vaticaan en vervolgens het ene nette Europese land na het andere zei dat het fascisme ‘historisch’ geworden was. 100 procent van de Italianen betuigden toen practisch hun adhesie, en iedereen wilde bij de fascisten van het eerste uur geweest zijn. Het is misschien meer biologisch dan politiek te verklaren.

Op dezelfde manier wil nu ook vrijwel

[p. 12]

iedere Trendolino, ziende hoe sterk de Sovjetunie is geworden, ‘anti-fascist’ en bij het ‘verzet’ geweest zijn. De hele politieke discussie bestaat thans practisch uit die beide woorden, de harde kern van een ‘kretologie’ die met discussie niet veel te maken heeft.

De feiten ten aanzien van het Italiaanse verzet zijn in elk geval nog ontnuchterender dan die ten aanzien van de Risorgimento. Hier was het geen kwestie van vijf tegen 95 procent maar hooguit van één tegen 99 procent. Maar het een of andere biologische instinct schijnt het volgelingentype, het lemmingentype, van de Italiaanse politieke fauna nu in te geven dat de ‘geschiedenis’ wel eens aan de kant van de communisten zou kunnen marcheren. En die baseren hun aanspraken in Italië, meer dan op iets anders, op de grote rol die zij in het verzet zouden hebben gespeeld. Het is een hele mythologie geworden die er bij de zeer frequente, altijd propagandistisch bedoelde herdenkingen van de bevrijding van Italië van het ‘nazifascisme’, steevast toe leidt dat voor de ‘geschiedenis’ als politiek manipulatiemiddel de geschiedenis als controleerbaar gegeven zwaar geweld wordt aangedaan.

De feiten zijn dat nòch aan de val van Mussolini nòch aan de bevrijding van Italië van het Duitse leger een Italiaans verzet te pas is gekomen.

In een in 1966 verschenen boek Storia dell' Italia partigiana, van de onafhankelijk linksgeoriënteerde journalist Giorgio Bocca, staan de volgende cijfers over het aantal verzetslieden:

september 1943: 1500

oktober 1944: 50 000

na de Duitse capitulatie: 250 000-300 000

Toen de geallieerden moeizaam naar Noord-Italië oprukten (in september 1943 viel Napels, in augustus 1944 Florence, in april 1945 Milaan), bleef de steun van het Italiaanse verzet in de delen van Italië die nog in handen van de Duitsers waren, tot de persoonlijke bijdrage van enige duizenden beperkt. Na-oorlogse commissies deelden weliswaar certificaten van ‘partigiano combattente’ aan 232 841 personen en van ‘patriota’, d.w.z. helper, aan 125 714 personen uit. Maar deze getallen hadden niets met de werkelijkheid te doen. Het waren visitekaartjes voor een na-fascistisch Italië.

Opmerkelijk is de volkomen passieve wijze waarop de hoofdstad Rome de bevrijding door de geallieerden over zich heen liet gaan. In de eerste vier en twintig uur na de bevrijding was er, naar ooggetuigeberichten, nog nauwelijks een Romein op straat. Pas toen bekend werd dat de Duitsers op veilige afstand van Rome waren, stortte de bevolking zich hysterisch uit de huizen.

Het is nodig op deze omstandigheid te wijzen daar intussen bij de herdenkingen nauwelijks nog van de geallieerden sprake is. Ook op de scholen wordt een geschiedenis van de bevrijding geleerd die slechts van het Italiaanse aandeel daarin spreekt. Het kan geen toeval zijn want sinds honderd jaar wordt zo ook de Risorgimento onderwezen, als een zaak die alleen door het Italiaanse volk tot stand was gebracht. Er zijn hoofdzakelijk Fransen voor gesneuveld, en bitter weinig Italianen.

Nadat op die manier bij de jeugd de geallieerde bijdrage, een bijdrage die vrijwel de volle honderd procent bedroeg, zeer is vervaagd, zijn nu de communisten nog een stap verder gegaan. Zij verklaren alle verzet voor onwezenlijk of vals dat niet door hun groepen, de zogenaamde garibaldini, werd gedragen. De autonome verzetsgroepen, geleid door militairen, en die van andere dan communistische ideologische richtingen overtroffen echter verre de garibaldini. De these van de Italiaanse communisten, in haar absurditeit alleen te begrijpen in een land dat nog steeds nieuwe voor oude analfabetismen inruilt, zou practisch inhouden dat 5000 à 10 000 communistische verzetslieden bij de bevrijding van Italië de doorslag hebben gegeven.

Daarbij staat vast dat deze Italiaanse communisten er ten opzichte van de Duitse bezetter een tactiek op nahielden die ongeveer het tegendeel was van wat bijvoorbeeld de Joegoslavische communisten deden. Direct contact met de vijand werd zoveel mogelijk vermeden. De hoofdzaak was om zich met politieke middelen naar voren te werken en zich ná de oorlog als macht te presenteren.

Hoe het er met de Italiaanse CP aan de vooravond van de geallieerde overwinning voorstond, beschrijft, voordat de mythen begonnen, heel goed Franz Borkenau in Der europäische Kommunismus (München 1952).

‘Der italienische kommunistische Partei hatte durchaus keine ruhmvolle Vergangenheit. Seit der Beseitigung der letzten Reste der Demokratie im Jahre 1927 war die Partei mehr tot als lebendig gewesen und hatte fast ausschliesslich als Exilpartei gewirkt. Auf dem Achtzehnten Parteitag der russischen kommunistischen Partei hatte Manuilsky im Frühjahr 1939 als Berichterstatter über die Komintern ohne Umschweife erklärt, man müsse “eine ernste Schwäche der italienischen kommunistischen Partei feststellen. In all den langen Jahren der faschistischen Diktatur war sie nicht imstande, eine starke illegale Organisation zu schaffen”. Er

[p. 13]

beklagte dann ihren völligen Mangel an Masseneinfluss. Keine andere Partei war in seinem Bericht so übel gefahren.’ (268)

Zo was de situatie in feite ook nog aan de vooravond van de ‘bevrijding’ van 1945, die in 1975, via veel communistische regie, als een ‘in wezen’ communistische prestatie aan een ongeïnformeerde of vergeetachtige Italiaanse massa kan worden voorgesteld. De communisten hadden zeker in 1943 nog nauwelijks contact met de interessantste haarden van Italiaans verzet. In dat jaar breidde zich in Noord-Italië, uitgaande van Turijn, een grote staking uit. De communisten hadden er part noch deel aan, en toch was dat vrijwel de enige zaak die de Duitsers ooit verontrust heeft, zolang zij zich in Italië bevonden.

De Risorgimento-geschiedenis herhaalde zich in die tijd ook in zoverre, dat vooraanstaande latere communisten die op bevrijdingsdag eindeloze parades van ‘partigiani’ plegen af te nemen (en daarbij natuurlijk met geen woord de bijdrage van de geallieerden vermelden!), zelfs na de val van Mussolini nog voor Mussolini kozen toen deze, na door Hitler van de Gran Sasso te zijn gehaald, in Salò een Italiaanse schijnregering opzette.

Dit was het geval met Guido Fanti, de man die sinds 1966 onbestreden aan het hoofd van het Bolognese communisme heeft gestaan, een communisme dat in die stad en een zeer wijde boog daaromheen nu dertig jaar lang aan de macht is. (Bij de laatste nationale verkiezingen (1972) behaalde de CP in de desbetreffende streek, Emilia-Romagna, 43,9 procent van alle stemmen.) Van Guido Fanti heeft elke geïnformeerde altijd geweten dat hij in 1943/45, dus in de periode van het verzet toen elke communist van een bepaalde leeftijd ‘partigiano’ heette te zijn, de wapens voor de verkeerde kant heeft opgevat. Hij voegde zich pas in 1949 bij de communistische partij. Toen hij daar uitermate nuttig werd, was het verleden spoedig vergeten. Pas in de laatste tijd, nu andere Bolognese communisten hem zijn positie van boss beginnen te benijden, wordt dat verleden weer discreet naar voren gebracht.

De Italiaanse communistische partij doet, evenals de Risorgimento na 1870, dus in de eerste plaats aan regie en pas in de tweede plaats aan geschiedenis als zij het nu laat voorkomen of elke goede Italiaan tijdens fascisme en oorlog bij het communistische verzet was.

De werkelijkheid is dat de communistenleider Togliatti, toen hij in 1943 uit Moskou terugkeerde - waar hij zich opportunistisch steeds aan de kant van Stalin had opgesteld, ook toen deze bijna al zijn Italiaanse medeballingen liquideerde -, in zijn eigen land de CP totaal opnieuw moest opbouwen. Hij deed dat door daarin, zeer opportunistisch, allen op te nemen die door de grote macht van de Sovjetunie waren geïmponeerd of die zich, door zich achter die macht te verschuilen, des te gemakkelijker konden sauveren. In dit verband is het stellig typisch dat Bologna en omgeving vóór, in en na 1922 een grote rol bij de établering van het fascisme in Italië heeft gespeeld. Het was de meest fascistische streek van het hele land. Daarvóór was het trouwens ook de meest

[p. 14]

socialistische streek geweest. Mussolini kwam, zoals bekend, uit de Romagna, en was eerst een fervente socialist.

In de democratische landen met een meer consequente opvatting over politiek is men misschien geneigd dergelijke gedaanteverwisselingen onder morele gezichtspunten te veroordelen. Ook in Italië bestaat een minderheid die aan het nationale bestaan meer morele criteria zou willen aanleggen. Maar daarmee ontzegt men zich elke toegang tot beter begrip van de zaken zoals zij in Italië altijd gelopen zijn. Zij lopen daar nooit consequent en moreel, maar altijd ‘historisch’.

Van de 95 procent van de Italianen die eerst niet aan de Risorgimento meedeed omdat zij te weinig Italiaans voelde, was na het paradoxale succes van deze voor de mislukking geboren beweging nagenoeg niemand meer te herkennen. Hoe beredeneerden zij dat? Wel, de ‘geschiedenis’ had zich tegen hen verklaard en daarmee, wat alle meer morele vragen naar hun toegeeflijke houding betreft, basta.

Inderdaad, als zij niet meer weten wat te doen, bestaat er niets waarvoor juist ‘revolutionaire’ Italianen meer respect hebben dan voor de ‘geschiedenis’. Daarom heeft Enrico Berlinguer, de leider van de Italiaanse communisten, de enige weg naar de macht die hij voor zijn partij ziet, namelijk via samenwerking met de katholieken, ook een ‘compromesso storico’, een historisch compromis, genoemd, al is alles nog helemaal toekomst.

Dit is de draagwijdte van die vreemde herhaling van de Risorgimento-geschiedenis die men thans in Italië tracht te enscèneren, met de communisten in de rol van die minoriteit die - hoofdzakelijk met buitenlandse steun - de eenheid van Italië heeft doorgezet. Zoals 100 jaar geleden Italië om ‘historische’ redenen één werd, dient het nu om even historische redenen communistisch te worden. Een grote meerderheid van het volk is ertegen maar - die hoop hebben de communisten uit de Risorgimentogeschiedenis geput - misschien slechts tot nader order. Wordt de internationale constellatie wéér zo dat de buitenlandse machten waarop de communisten vertrouwen andere buitenlandse machten waarop hun tegenstanders zich baseren, uit het land weten weg te manoeuvreren - zoals de Fransen, de Engelsen en de Duitsers tijdens de Risorgimento Oostenrijk uit Italië wegwerkten -, dan is het pleit gewonnen. In zo'n geval gaat ook de rest van het volk ‘om’.

Wie moeite mocht hebben een goede beschrijving voor het huidige Italië te vinden, kan altijd nog met voordeel en vrij exact bij Dante terecht.

Beroerd Italië, herberg van ellende, schip zonder stuurman in grote storm, geen ordelijk staatswezen maar een bordeel!

(Ahi serva Italia, di dolore ostello, nave senza nocchiere in gran tempesta, non donna di provincie, ma bordello!, Purgatorio VI, 76)