Hollands Maandblad. Jaargang 1975 (326-337)

[p. 56]

Een beroemd Tang gedicht
W.L. Idema

In het traditionele China van het keizerrijk (221 v.Chr.-1911 n.Chr.) gold, met een enkele uitzondering, dat dichters ambtenaren waren. De ambtelijke carrière en dichterlijke roem gingen vaak samen. Het woord ‘ambtenaar’ moet hier niet misverstaan worden. De leden van de keizerlijke bureaucratie vormden een zeer kleine elite, hoog verheven boven het gewone volk, hun positie en zelfbewustzijn kan men misschien het beste vergelijken met die van de Nederlandse bestuursambtenaar in het 19e eeuwse Oost-Indië. Dichten was niet alleen een onmisbare sociale vaardigheid van de ambtenaar, het was in sommige eeuwen zelfs een onderdeel van de staatsexamens waardoor ambtenaren werden gerecruteerd.

Ook Cui Hao die stierf in 754, de auteur van het hierna te bespreken gedicht, was een ambtenaar. In zijn ambtelijke carrière bracht hij het niet ver, zijn hoogste post was die van een van de twee vice-directeuren van het bureau voor honoraire titels. Zijn biografen wijten dat aan zijn niet-correcte gedrag. Cui Hao hield van het spel, de drank en de vrouwen: ‘Zijn levenswandel was verdorven, hij hield van het gokspel en was verslaafd aan de drank. Wanneer hij trouwde lette hij alleen op uiterlijke schoonheid. Maar als zijn vrouw hem dan even niet beviel, liet hij haar meteen in de steek. Dat gebeurde een vier, vijf maal’.

Alleen een serieus karakter brengt serieuze poëzie voort, meenden de Chinese critici, en het grootste gedeelte van Cui's bescheiden oeuvre werd veroordeeld als frivool. De maatstaf voor lichtzinnigheid heeft zich intussen wel gewijzigd, maar Cui's plaats in de literatuurgeschiedenis is er nauwelijks door veranderd, de meeste gedichten van hem blijven weinig opvallende beschrijvingen van het krijgsbedrijf aan China's noordelijke grenzen, klachten van verlaten paleisdames en gelegenheidsverzen. Cui Hao was een minor poet die bovendien schreef in dezelfde periode als China's beroemdste dichters van alle eeuwen, Li Taibai (701-762) en Du Fu (712-770).

Zijn beroemdheid dankt hij aan één gedicht, dat geldt als het beste lüshi (normgedicht) van de Tang (618-906). Hij schreef het gedicht na zijn bezoek aan de Toren van de Gele Kraanvogel - de Chinezen schreven na hun bezoek aan beroemde bezienswaardigheden gedichten, zoals wij ansichtkaarten versturen. De toren lag tegenover de stad Hanyang aan de rivier de Yang-tzu-kiang en ontleende zijn naam aan de legendes dat ooit eens een taoïstisch meester die de onsterfelijkheid had bereikt, een Zi An of een Fei Wenwei, deze plaats, gezeten op een gele kraanvogel, had verlaten of bezocht.

Het gedicht ‘De Toren van de Gele Kraan’ is al enige malen in westerse talen vertaald - die vertalingen zijn alweer onderwerp van studie geweest - maar mijn vertaling die nu volgt is, naar ik aanneem, de eerste in het Nederlands.

De man van eertijds is al op de

gele kraan verdwenen

En hier bleef nutteloos de toren

van de gele kraan.

De gele kraan éénmaal verdwenen

kwam geen tweede keer,

De witte wolken wachtten duizend

jaren nutteloos.

Het zonnig water scherpgetekend

bomen van Hanyang,

Het geurig gras wast weeld'rig op de

Papegaaiebank.

De avond valt en mijn geboorte-

streek - waar mag die zijn?

De mist en golven boven de rivier

stemmen je droevig.

Dit is dan het gedicht waarvan Li Taibai gezegd zou hebben dat het onovertrefbaar was. Op het eerste gezicht is zo'n reputatie onbegrijpelijk. Waaruit bestaat dit gedicht nu anders dan uit een lange, repetitieve verwijzing naar de legende van de kraanvogel, wat opmerkingen over het natuurschoon, de verzuchting van de dichter dat hij ver van huis is en als slot de in Chinese poëzie wel-

[p. 57]

haast ongeacht het onderwerp obligate droefheid, zorg, verdriet?

Daar komt bij dat dit gedicht als lüshi (normgedicht) vrijwel alle regels van dit genre schendt, dus technisch verre van volmaakt is. Het normgedicht, een nieuw genre onder de Tang, is een van de meest gereglementeerde versvormen ter wereld. Het gedicht bestaat uit acht regels van elk vijf of zeven syllaben, alle even regels rijmen, en als de regellengte zeven syllaben is, mag ook de eerste regel rijmen. Tot zover houdt ons gedicht zich aan de normen. Het Chinees is een toontaal en de lüshi schrijft een bepaalde afwisseling van tonen voor, een toonschema, wat echter door ons gedicht grotendeels wordt verwaarloosd.

Verder moeten in het normgedicht de beide regels van de binnencoupletten, de regels drie en vier, en de regels vijf en zes, parallel zijn van constructie. Parallellie of antithese, een typisch stijlkenmerk van Chinese poëzie en van het proza, betekent dat in twee opeenvolgende regels de tweede regel het syntactische en semantische patroon van de eerste regel volgt, zonder een woord uit de vorige regel te herhalen. De parallellie in ‘De toren van de gele kraan’ is onvolkomen. Tegenover ‘de gele kraan’ van regel drie staat ‘de witte wolken’ in regel vier, wat klopt, maar ‘duizend jaren’ (regel vier) is niet zuiver parallel aan ‘eenmaal verdwenen’. De zaak is ingewikkelder in het volgende couplet. Als we ‘scherpgetekend’ opvatten als het predicaat bij ‘het zonnig water’ (regel vijf), zijn tenminste deze vier karakters in het Chinees parallel aan ‘het geurig gras wast weeld'rig’ van de volgende regel, maar de herkomst van het woord ‘scherpgetekend’ dwingt ons aan te nemen dat het een bepaling moet zijn bij ‘bomen van Hanyang’ en dan blijft er van parallellie niet veel over.

Bovendien kent het normgedicht een voorgeschreven opbouw. De vier opeenvolgende coupletten bieden achtereenvolgens het thema, de ontwikkeling van het thema, de keer, d.w.z. een verschuiving van invalshoek, en tenslotte de conclusie. Als voorbeeld van zo'n duidelijk gestructureerd normgedicht, waarbij in vertaling bovendien de parallellie goed uitkomt, volgt nu een aansporing tot vegetarisme van de kluizenaar Hanshan, die misschien een eeuw na Cui Hao leefde. Het gedicht heeft geen titel.

De kwaal der mensen waarmee 'k ben begaan?
Ze schransen, smullen onverzadigbaar.

(het thema: de vraatzucht).

Ze stoven big met knoflook en met soja
Ze braden eend met peper en met zout.

(de uitwerking: hoe lekker het is).

Ontdaan van graat - de rauwe visfilets;
Met huid en haar - de gare varkenslappen.

(de keer: hoe gruwelijk het is).

Ze laten rustig and're levens lijden
Om zich de eigen tong te kunnen strelen.

(de conclusie spreekt voor zichzelf).

In ‘De Toren van de Gele Kraan’ is zo'n doordachte opbouw bij eerste kennismaking ver te zoeken. De verschillende afwijkingen van de vorm werden door de bewonderaars van Cui Hao verdedigd door erop te wijzen dat in zijn tijd het normgedicht nog in ontwikkeling was en dat hij het gedicht neerschreef in één opwelling van emotie, zonder er later weer naar om te zien. Dat de dichters uit de Tang zich niet altijd hielden aan later voor hen geformuleerde regels is niet verwonderlijk. Maar wat mag dan wel de emotie zijn die het gedicht zijn eenheid geeft?

Als grote poëzie zich bezighoudt met grote problemen, voldoet ‘De Toren van de Gele Kraan’ aan die kwalificatie, het gedicht moet gelezen worden als het aftasten van de mogelijkheden van een zinvol menselijk bestaan - mogelijkheden die alle onbereikbaar blijken.

Het menselijk leven is eindig, de dood maakt elk menselijk streven zinloos. Het eerste verlangen van de mens zal dan ook zijn de dood te overwinnen. In China bestond niet de gedachte dat de mens een ziel bezat, behept met de persoonlijke identiteit van de eigenaar, die na diens dood een eeuwig bestaan zou leiden in hemel of hel, zoals in het Christendom. Het traditionele Chinese denken dacht de mens een groot aantal zielen toe, levensgeesten, van mis-

[p. 58]

schien iets langer duur dan het stoffelijk lichaam maar uiteindelijk even vergankelijk. Het Boeddhisme, sinds de eerste eeuw na Chr. in China bekend, baseerde zijn leerstellingen wel op de eindeloos herhaalde wedergeboorte maar ontkende het bestaan van een eigen ik, laat staan het voortleven van een persoonlijke identiteit na de dood! De enige belofte de dood te overwinnen werd geboden door het Taoïsme dat het lichamelijke eeuwige leven nastreefde. De Taoïstische adept trok zich daartoe terug uit het maatschappelijke leven om zich op ontoegankelijke plaatsen, door middel van ademtechnische, diëtistische, sexuele of andere technieken, op dit doel toe te leggen en, indien succesvol, ‘op klaarlichte dag ten hemel te varen’. Het is begrijpelijk dat de dichter bij ‘De Toren van de Gele Kraan’ aan deze mogelijkheid denkt, maar hij is pessimistisch: de toren staat er nutteloos want de kraanvogel, zelf een symbool voor het eeuwige leven, kwam nooit terug om een tweede onsterfelijke op te halen zodat de witte wolken, de metgezellen van de kraan en symbolen voor de absolute vrijheid, nutteloos langs de hemel drijven.

Als het dan onmogelijk is uit de maatschappij te treden en het eeuwig leven te verwerven, moet men in de maatschappij zijn bijdrage leveren tot rust en orde door zijn talenten in dienst te stellen van de door de Hemel aangestelde keizer, zoals het Confucianisme voorschrijft. Maar wanneer de dichter zijn blik laat dalen van de wolken naar de aarde, vallen ze uiteindelijk op de Papegaaiebank. De Papegaaiebank was niet een willekeurig eilandje in de Yang-tzukiang, het was de plaats waar Mi Heng (173-198) begraven was. Mi Heng was een van de kleurrijkste randfiguren uit de Chinese geschiedenis geweest. Een jongeman trots op zijn literaire gaven, weigerde hij zijn idealen op te geven door dienst te nemen bij de corrupte militaire potentaten van zijn dagen. Een van deze heren, Cao Cao, dwong hem het baantje van trommelaar aan te nemen. Mi Heng verscheen in zijn oude plunje op zijn werk en Cao Cao gaf hem nieuwe kleren. Ten overstaan van de gasten kleedde Mi Heng zich spiernaakt uit. Op de verontwaardigde verwijten van Cao Cao antwoordde Mi Heng dat hij slechts het smetteloze lichaam toonde dat zijn ouders hem hadden geschonken maar dat Cao Cao door en door bezoedeld was door zijn smerige praktijken. Cao Cao zorgde er daarom later voor dat Mi Heng in Hanyang werd gedood. De verwijzing naar Mi Heng suggereert dat ook de dichter, door tegenwerking van machtige figuren aan het hof, zijn idealen niet kan verwezenlijken.

Wanneer de ambtelijke carrière onmogelijk is, kan men niets anders doen dan zijn ontslag nemen en terugkeren naar zijn geboortestreek. Het woord dat ik heb vertaald met geboortestreek, xiang, betekent weinig anders dan ‘dorp’ maar het heeft een geweldige emotionele lading. Het is het dorp waar men vandaan komt, de Heimat, maar ook het dorp tegenover het corrupte hof. Het dorp is dan een idyllische landelijke samenleving die geen gebrek kent, waar het altijd voorjaar is en waar door de vriendelijke bevolking de natuurlijke hiërarchische verhoudingen spontaan worden geëerbiedigd - kortom, een paradijselijk oord buiten de wereld. Als we weten dat de ‘geboortestreek’ voor dat aardse oord van gelukzaligheid staat, is het ook duidelijk waarom de dichter niet weet waar hij het moet zoeken.

Toch moet de dichter nù voor het hof of dorp een keuze maken. De rivier stroomt onophoudelijk voort, en op dezelfde wijze verschiet de tijd. ‘De avond valt’. Geconfronteerd met de dubbele onmogelijkheid òf om aan het tijdelijke, sociaal gebonden leven te ontsnappen, òf om gedurende dat leven actief ordenend in de wereld in te grijpen, dan wel er passief van te genieten, wordt de dichter overvallen door droefheid, een uitzichtloze melancholie.

Voor de tijdgenoten en latere critici ontleende het gedicht zijn kwaliteit niet aan de originaliteit van de ideeën erin verwoord - die eis werd niet aan poëzie gesteld. De kracht van het gedicht school in de ordening van die ideeën en de formulering die door haar eenvoud met succes de indruk wekte van spontaniteit. Ik zeg met indruk ‘school’ en ‘wekte’. Ook al kan een moderne westerse lezer misschien reconstrueren waarom 1200 jaren geleden een gedicht mooi werd gevonden, dat betekent nog niet dat hij het zelf ook mooi vindt. Niet alleen zijn zijn verwachtingen van poëzie anders, ook de waarden en symbolen die voor hem een emotionele lading hebben zijn anders. Lichamelijke onsterfelijkheid is voor ons een exotisch bijgeloof, de ambtelijke carrière is voor ons geen door de natuur opgelegde taak, en het kuise vredige dorpsleven is een ander visioen dan pastorale vrijerijen in Arcadië. Dat betekent niet dat de Chinese poëzie als geheel voor ons ongenietbaar is, wel dat het percentage dat zonder uitvoerig commentaar zelfs maar te begrijpen is, zeer beperkt blijft. Maar daar staat dan weer tegenover dat de omvang van de Chinese poëzie enorm is, alleen uit de Tang (618-906) zijn al een kleine 50.000 gedichten bewaard.