Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 22]

De zuurstok
Josje d'Haens

Mijn moeder wilde er in mijn jeugd niets van weten. ‘Dromen zijn bedrog’, zei ze op elke poging die ik deed, om iets van mijn nachtelijke pleziertjes of verschrikkingen aan haar kwijt te raken. De uitzondering daarop was haar vaste geloof aan een opeenvolging van zeven magere en zeven vette jaren. Ze was zich de herkomst van die overtuiging nauwelijks bewust en gebruikte Farao's droom gemakshalve in omgekeerde volgorde, teneinde er onze ontevreden stemmingen mee te onderdrukken. Naderhand vereenvoudigde ze die eigen uitleg zelfs in het allesomvattende: na regen komt zonneschijn. Maar ik wil nu verder niets afdoen aan mijn moeders vermogen zich in landelijke en regionale gezegden uit te drukken; tenslotte kwam zij er heel geriefelijk haar leven mee door, en ze heeft zodoende weinig zinnen zelf moeten bedenken.

Het zijn mijn eigen dromen die me sinds kort zo duidelijk bezighouden. Voor die uit mijn kinderjaren was dus geen gehoor. En ofschoon ik later wel achter hun betekenis had kunnen komen, ben ik er toch lang mee blijven zitten, omdat ik bang was dat ze, wetenschappelijk bezien, wel eens naar een verkeerde geaardheid of misschien zelfs naar sexuele bandeloosheid zouden kunnen wijzen. Maar eindelijk ben ik dan zo volwassen geworden, dat ik mijn vroegere angst voor de grijze straat durf prijs te geven: de straat die bijna elke nacht golvend op mij afkwam en zich dan onder mijn voeten schoof, waarna het asfalt draden begon te trekken, tot ik ermee versmolt.

Ook bevond ik mij in mijn slaap dikwijs in de overbekende gang met de gesloten deuren.

Die twee dromen waren in hun verloop volkomen tegengesteld aan elkaar. De straat had na de eerste schrik iets vertroostends: zodra mijn voeten loden klompen waren geworden, gaf ik mij aan de onvermijdelijke situatie over, waardoor ik me uiteindelijk vredig ging voelen als een duimzuigend kind. De gang daarentegen begon met goede verwachtingen en eindigde keer op keer in een teleurstelling: hoopvol stond ik op het wollige tapijt - waaraan ik voelde dat het donkerrood moest zijn - en nieuwsgierig keek ik naar de gladde, onpersoonlijke deuren die een koffie-verkeerd-kleur opriepen. Even was er dan die korte, gespannen hoop op een goede ontmoeting; en daarna de treurige verslagenheid, die na het wakker worden nog lang kon doorwerken.

Bij het opgroeien heb ik ze beide verloren. Ik beleefde toen overdag de Franse dromen die alle van goud zijn, de Duitse - die op sprookjes lijken en de Engelse - die onveranderlijk come true.

In die periode worstelde ik 's nachts met deeltjes uit mijn onderbewustzijn, die ik overdag met geen mogelijkheid kon samenvoegen, en die ik daarom zo vlug mogelijk wilde vergeten. Dat is me gelukt. Maar sinds die nacht met Willem zijn mijn gang en mijn straat teruggekomen, en wat meer is: ze zijn beide uitgedroomd en verklaard.

Het begon allemaal op een middag, enige maanden geleden, toen ik door een mismoedige stemming werd bezocht. Over het geheel genomen ben ik geen somber mens. Goed, ik ben wat eenzelvig, maar aan de andere kant slim genoeg om tegen niemand te zeggen dat mijn eigen gezelschap mij meestal wel voldoet, waardoor geen mens mij ooit opjaagt om teamgeest aan te kweken of om menselijke warmte op te halen. Ik verheug me gewoonlijk in het ‘lekker droogzitten’, zoals je dat kunt doen bij stromende regen, met je stoel vlak voor de drempel van een wijdgeopende buitendeur. Maar een enkele keer verlang ik wel eens naar verstandige, nobele mensen om mij heen, en die moeten dan ook nog bijzonder op mij gesteld zijn.

Die latente behoefte komt soms onverwachts bij mij boven. Dan hoop ik 's morgens al op een goed contact, wanneer mijn dagblad op de deurmat valt. In mijn slechtste ogenblikken beweer ik wel eens dat ik de krant alleen gebruik om een goede film of

[p. 23]

toneelstuk uit de televisie-programma's te lichten; dat ik die krant daarvoor nodig heb, omdat ik me bij geen omroep wens aan te sluiten. Ik ergens lid van zijn? Nog niet van de vereniging van fuchsiavrienden!

Maar dat is aanstellerij. In een eerlijke bui moet ik toegeven dat ik dagelijks minstens de koppen lees, en soms zelfs een heel artikel; dat ik al jaren wacht op de oprichting van de bond voor dagdromers, om me daarbij ijlings aan te sluiten; dat ik me daarnaast vaak heel menselijk en heel kritisch opstel tegenover alles wat ik lees en zie; en dat ik het nog dikwijls betreur dat er zonnestelsels tussen bepaalde mensen staan.

Die middag hield ik mezelf voor, dat er toch keus genoeg was voor wie zich wilde verenigen. Ik hoefde tenslotte alleen maar een knop in te drukken en ik kon kiezen uit alle groten van Nederland. (Aangenomen dan, dat zij zich ook met mij zouden willen bemoeien.)

De avond van diezelfde dag bleef ik op de televisie mensen bekijken, in de hoop er een te vinden die me voluit aanstond. Er waren er die te net waren, en anderen die ik juist niet net genoeg vond. Ik zocht bij de transcendentalen en bij de humanisten, maar ach, zij spraken hun geheimtaal: alleen voor onderling verkeer. Bij de vriendelijke omroepsters dan? Maar daarvoor is mijn gezicht niet elastisch genoeg. Bij de nieuwsdoorlichters en de inspraakzoekers? Als ik maar niet zo laks was! Ik liet legers mensen aan mij voorbijtrekken, maar ze vielen allemaal door de zeef. (Aangenomen natuurlijk nog steeds, dat ook zij zich met mij zouden willen bemoeien.)

En toen zag ik daar ineens die aardige mevrouw. Het klinkt misschien ongeloofwaardig, maar ze had alles wat je redelijkerwijs zou kunnen verlangen: ze was goedwillend en voorkomend, gezicht en Nederlands beschaafd, en ga zo maar door. Ze zat aan een tafeltje naast een meneer die dat allemaal niet had. Hij was een fractiedinges of een dingesleider en hij had de aardige mevrouw uitgezocht, of beter gezegd: gemaakt. Zij vertelde het miljoenenpubliek, dat ze tot voor kort alleen maar pannen had verkocht in de winkel van haar echtgenoot, maar dat de meneer naast haar, te rechter tijd, voor haar politieke bewustwording had gezorgd. En ze riep op tot aansluiting: ‘Vrouwen van Nederland, met ineengeslagen handen in de VAMP’, hetgeen stond voor: Vrouwenblok Afgescheiden Middenstandspartij.

Ik moet toegeven dat het politieke tintje me niet helemaal aanstond, maar ik hou vol dat ze aardig was. Ze had niets van die doodernstige nadruk van de doorsnee ijveraar; ze bleef me boeien door haar rustige ogen. Zij was de vervulling van een langgekoesterde wens en ze bleef dat tot ik die avond in slaap viel. Kennelijk wilde ik mijn nieuwe vriendin zelfs toen nog niet loslaten, want duidelijker en helemaal binnen handbereik verscheen ze mij daarop in mijn droom.

We ontmoetten elkaar in een groot vertrek. Groepen mensen met nevelige gezichten vormden de achtergrond van het verrukkelijke beeld van onze verwantschap. We zaten naast elkaar op twee gelijke stoelen en roemden in goede harmonie de eigengebakken cake van onze gastvrouw. Als echte vriendinnen zetten we een gezellig, licht babbeltje op over alle denkbare vrouwelijke belangen, en tussen de onderwerpen door bekeken we elkaar met waardering en genegenheid. Maar bezield als ze was door haar nieuwe taak, kwam daar ineens de onvermijdelijke vraag: ‘En, steunt u uw man óók bij zijn politieke ambities?’

De overgang is voor mijn gevoel te plotseling; ik ervaar hem als een hinderlijke wolk voor de zon. Ik doe nog een reddingspoging door haar vraag te omzeilen en zeg: ‘Ik ben niet getrouwd, lieve mevrouw’.

Ze moet daar even over nadenken en antwoordt dan: ‘Nou ja, maar zelfs die vrouwen kunnen hun steentje bijdragen. We hebben ons kiesrecht toch niet voor niets gekregen, nietwaar?’

Door dat woordje ‘zelfs’ zou ik willen zeggen: weest u nu maar blij dat u getrouwd bent, maar laat mij met rust, want ik bouw niet mee. Inplaats van dat uit te spreken, slik ik mijn wrevel in, waardoor ik haar nu een antwoord schuldig blijf.

Ze ziet wel aan mij dat ik flauw reageer, maar ze blijft haar best doen mij VAMP-belangen voor staatsbelang te verkopen. Omdat haar verstand daarbij tekort schiet, hoop ik op het moment waarin haar intuïtie zal doorbreken. Helaas, zover zijn we nog niet. Ze is aardig en ze geeft mensen niet zo gauw op; ik moet uit de hoek en ze laat geen onderwerp onbeproefd. Plotseling zegt ze: ‘Progressief!’

Ik kijk haar weer welwillend aan, omdat wie vooruitstreeft toch wel loffelijk bezig moet zijn. Maar ik blijf zwijgen en luisteren. Luisteren is eigenlijk teveel gezegd: ik vang enkele woorden, maar houd me voornamelijk bezig met mijn eigen gedachten. Met behulp van afleidende blikken op haar prachtige zwanehals, vecht ik tegen mijn verval van krachten. Ik bekijk haar sierlijk gebogen hoofd, waarmee ze de stroom van beweringen over mij uitstort. Ik bedenk dat dit mens letterlijk alles weet, voor alles wil

[p. 24]

opkomen en ook voor alles een oplossing heeft. Ik ril even en ga wat rechterop zitten, maar een andere houding helpt niet tegen deze monoloog. Tenslotte word ik er zo nerveus van, dat ik mezelf in de verdediging dring door te zeggen: ‘Wat mij intrigeert, aardige mevrouw, is, of het roodborstje dat deze winter zijn voedsel kwam halen, hetzelfde diertje is dat ik nu al drie jaar lang tegenkom in mijn tuin’.

Ze verslikt zich bijna in haar koffie en denkt: ‘asociaal’ of ‘gek’, of allebei. Maar het is slechts een voorlopige beoordeling, want ze doet nog moeite: ‘Ja, misschien is dat wel het overwegen waard’, zegt ze beleefd. ‘Maar ik geloof dat we een beetje langs elkaar heen praten: ik sprak over de belangen van de menselijke samenleving’.

Nu kom ik wat vaster in het zadel en ik ben nog niet van plan mijn dieren voetstoots prijs te geven: ‘Ach, in de belangenverdeling moet je misschien geen onderscheid maken tussen mensen en dieren. U vindt vogels niet zo belangrijk, naar ik aanneem. Maar het doet er toch niet toe waar je begint; ik bedoel met medeleven? Kent u het verhaal van de koning die de zoom van zijn kleed scheurde, om zijn kat niet in de slaap te storen? Kijk, ik heb altijd gedacht dat zo'n man met gemak in zijn eentje een heel volk zou kunnen regeren. Door zo'n enkele daad kan iemand bij mij een grenzeloos vertrouwen wekken, al moet ik toegeven dat ik me misschien blind staar op dat grootse gebaar’.

Ze kijkt me koel aan en vraagt: ‘Ja, wat wilt u daar nu eigenlijk mee zeggen?’

‘Sorry’, antwoord ik, ‘laat u dat van dat gebaar er maar af; dat is een foefje van mij om de waarheid te benaderen. Beweren wil ik eigenlijk niets; ik zou u alleen maar met mijn twijfels kunnen lastig vallen. Daarom kan ik niet met u meelopen: die moeilijke materie inzake dat staatsbeleid, het ontbreken van de behoefte mensen te besturen en mijn onbeschreven verlanglijst staan me daarbij in de weg. Waardoor ik me afvraag of ik de zorg voor de bevolking maar niet beter aan een goede - of zelfs aan een slechte regering moet overlaten’.

‘U wilt terug naar de middeleeuwen’, zegt ze een beetje verachtelijk. ‘Misschien bent u alleen maar te lui om u ergens in te verdiepen en zou u eerst van dat vogeltjesgedoe afmoeten, om als iedereen ordelijk bij de mensen te beginnen’.

‘Uniformiteit is geen voorwaarde voor orde’, zeg ik pedant, en ik ben me mijn verwaandheid akelig duidelijk bewust. ‘Zelfs in de ordelijkste bakkerijen staat de beschuittrommel steeds op een andere plaats’, voeg ik er nog overredend aan toe. Maar mijn vriendin kijkt al een andere kant uit en laat mijn spitsvondigheid voor wat die is.

Toch raad ik haar onvrijwillige aandacht, die ik verbruik door nog een paar verwarde zinnen op haar af te vuren. Ze bekijkt me minachtend en zegt: ‘Nou ja, als u zich ook nergens voor wilt inzetten...’ en draait me dan vastberaden haar rug toe.

Hierna bezie ik haar met heel andere ogen. Ik ben de duidelijke verliezer in een gesprek dat kant noch wal heeft geraakt. Ik sta weer eens tegenover een alwetende, die me na enkele woorden gemis aan gevoel en belangstelling verwijt. Mijn verdriet zoekt een uitweg: ik ben aan het beledigen toe.

Voor een complete wraak bijt ik me gedurende enige ogenblikken in haar uiterlijk vast. Ik blaas mezelf in dat ik nooit in mijn leven zo'n gistende troel met zo'n eigenwijze giraffenek heb gezien. Haar afgewende rug is een muur waartegen mijn woordenstroom stukslaat. Ik praat maar door tegen dat enorme donkere vlak en luister tenslotte naar mijn eigen stem, die roept: ‘Ik lach me suf om uw greep naar de macht! Ach mens, ga toch pannen verkopen...!’

Dat laatste heb ik huilend de kamer ingeslingerd. Met tranende ogen draai ik me nu met een ruk opzij, om haar met stoel en al de grond in te stampen. Maar de plaats naast mij is leeg...

Alleen de achtergrondfiguren zijn gebleven. Zij bewegen zich schuifelend door en langs elkaar heen. Ik denk dat het geesten zijn die wachten op mijn overgave, maar ik ben te uitgeput om me aan hen uit te leveren. Ik hoop op een toegestoken hand, op een zachte stem die fluistert: Wilt u zo vriendelijk zijn nu dood te gaan? Schijnbaar ben ik nog niet uitverkoren. Geruisloos deinen ze steeds verder van mij weg, tot ze worden opgezogen in een enorme trechter, die even later een deur blijkt te zijn.

Ik voel me gemangeld; droog toegeslagen. Ik denk dat ik de laatste grote verspilling van de natuur ben: ik was tot alles bereid, zelfs tot sterven, en er kijkt nog geen geest naar me om.

Een korte tijd bevind ik mij in dat niemandsland, maar dan bespeur ik toch nog een restje energie. Ik loop naar de deur en plotseling sta ik in mijn gang.

Ik krijg nauwelijks tijd om me erin thuis te voelen, want aan het eind daarvan gaat een deur open en dicht. Een verblindend mooie man loopt op mij toe. Ik versper hem de weg. Hij bekijkt me ironisch en zegt losjes: ‘Hallo!’ Maar ik ben nog niet aan groeten toe: verbaasd bekijk ik zijn vaag bekende, edele hoofd. Ik zoek haastig mijn geheugen

[p. 25]

af, maar voor ik hem heb kunnen plaatsen, zegt hij behulpzaam: ‘Willem’.

Nog ben ik er niet achter; nu wordt mijn opsporingswerk belemmerd door bewondering voor zijn stem. Wie is deze elegante vreemdeling, die ‘hallo’ weet te zeggen op het toontje van een hoveling? En waarom vind ik bij die paar woorden geen enkel indelingspunt: geen spoor van een Haags accent, noch de rondgeslepen woordjes van de acteur, en evenmin het asjemenou-gelispel van de landadel?

Willem kijkt toegeeflijk glimlachend op mij neer, maar ook met een duidelijke reserve, waardoor mijn verstand eindelijk wordt verlicht.

‘Willem van Ixië?’ vraag ik voorzichtig, hoewel ik eigenlijk al heel zeker ben van mijn zaak. Hij knikt en ineens weet ik alles over hem. Eén voor één komen de gegevens bij mij boven: Willem XIV, bijgenaamd de Verzegelaar, telg uit een duizendjarig rijk, waarin Amalia van Solms als een nieuwkomer wordt beschouwd.

Ik sta tegenover een van de laatste vorsten op aarde, die bijna onherkenbaar is door zijn eenvoudige, sportieve kleding. Maar nu ik hem oplettender bekijk, zie ik dat het etiket zelfs voorhanden is: op de mouw van zijn T-shirt is een bescheiden kroontje geborduurd.

‘Wat doe eh... je hier?’ vraag ik, me gelukkig nog bijtijds herinnerend dat aristocraten elkaar bij de naam noemen.

‘Och, een beetje de blik verruimen’, zegt Willem achteloos. Maar dan krijgt zijn gezicht een zorgelijke uitdrukking, en hij vervolgt: ‘Eerlijk gezegd, zijn er ook wat

[p. 26]

moeilijkheden thuis. Edelen kunnen afschuwelijk lastig zijn. In feite ben ik hier voor de aankoop van een partijtje mondstangen, waarmee ik de lastposten wel eens een toontje lager zal laten zingen. Mogelijk ook houd ik vandaag of morgen algehele opruiming onder hen...’

‘Ik ben hier helemaal uitgekeken’, zeg ik bereidwillig. ‘Zou er misschien voor mij een plaatsje in je hofhouding zijn?’

Hij neemt me even peinzend op en zegt dan waarschuwend: ‘Denk niet dat je alleen maar kunt luitspelen en intrigeren; er komt nog heel wat meer bij kijken! Laat me eens in je hand lezen?’

Ik steek hem die toe, waarna hij hem aandachtig bekijkt. Als ik mijn arm terugtrek, merk ik dat Willem mijn hand nog steeds in de zijne houdt. Ik vraag hem terug, maar Willem stopt hem lachend tussen zijn leren riem. ‘Ongein’, geeft hij dan toe, ‘maar niet als zodanig bedoeld’. En terwijl hij mij mijn lichaamsdeel met een buiging aanreikt: ‘Staaltje van willekeur, een voorbeeld van mijn macht en tegelijkertijd het peilen van je vertrouwen in mijn hoge moraal’.

Ik glimlach wat onnozel en waarschijnlijk iets te toeschietelijk, want zijn gezicht wordt weer terughoudend. ‘Ben je bereid je aan een kleine test te onderwerpen?’ vraagt hij hoog. En zonder mijn antwoord af te wachten, vliegen de vragen al door de gang:

‘Links of rechts?’

‘Polonaise’.

‘Emancipatie?’

‘Stemmen op de partij van je echtgenoot en zonder begeleiding in een café sigaretten roken. De boeiende vraag is nog steeds: schoenenpoetsen of niet?’

Willem lacht en zegt: ‘Ik denk dat er uit jou nog wel eens een pittige edeldame zou kunnen groeien’.

Nu word ik beslist overmoedig, waardoor ik de volgende vraag te achteloos behandel.

‘Hoe groot is het verschil tussen mijn regeringsvorm en het communisme?’

‘Niet zo groot’, zeg ik gedecideerd. ‘Alleen hebben ze daar van die enge gordijnen...’

Willem heeft een enorm expressief gezicht waardoor ik, ook als hij zwijgt, onmiddellijk weet of ik ernaast zit. Hij begint plotseling een beetje op mijn uitgever te lijken als hij zegt: ‘Ik heb maar weinig ruimte beschikbaar, ik zal daarom streng moeten kiezen’.

Ik schrik ervan, maar gelukkig is de volgende vraag weer gemakkelijk.

‘Kunst?’ vraagt hij afgebeten.

‘Van Vliet’, geef ik diplomatiek terug.

Willems fluwelen ogen worden plat van het lachen. ‘Leuke jongen’, zegt hij. ‘Kreeg laatst nog een duffeltje van hem cadeau. Zo'n gebaar is innemend, als je bedenkt dat er bij ons soort mensen alleen maar gebedeld wordt. Heel verfrissend na al die rammelbussen onder je neus’.

Ik zie dat ik hem in een goede stemming heb gebracht, maar nu wordt Willem een beetje nonchalant. ‘Laatste vraag’, zegt hij vriendelijk, en ik krijg de indruk dat ik al geslaagd ben.

‘Wat zou jij doen als je koningin was?’

‘Weggaan’, zeg ik zonder aarzelen. En dan merk ik dat ik mijn laatste, beslissende fout heb gemaakt.

Plotseling heeft hij een telefoon in de hand. Ik hoor hem zeggen: ‘Breng eens een paar van die dingen boven. Ja, in verschillende maten’. Ik weet wat er gaat gebeuren en ben niet verbaasd als ik even later het koude staal tussen mijn lippen voel. Het bit is absoluut pijnloos, maar om nog wat aandacht te trekken, probeer ik ‘au, au’ en ‘grotere maat’ te zeggen.

Willem schijnt mijn gewauwel te begrijpen, want hij zegt geprikkeld: ‘Stel je niet aan, in een droom kun je niet echt pijn voelen’.

Bij het woord ‘droom’ word ik weer halfbewust; ik leef op de grens van ontwaken. Maar dan besluit ik dat ik nooit meer wakker wil worden. De gedachte krijgt vat op mijn lichaam dat langzaam zinkt, dieper en dieper, tot op de grauwe bodem van een meer. Ik schommel zachtjes heen en weer in de zanderige grond. Om mij heen bewegen talloze dode vissen, in eenzelfde cadans. Met mijn ogen tast ik de oevers af, en dan zie ik plotseling de brede rivier die erin uitmondt. De stroperige stroom heeft iets bekends... Hij is grijs... Het is mijn straat! Als een slang komt hij naar me toe. De zachte, dikke brij legt zich om mij heen en vult mijn poriën. De massa verhardt zich en voelt aan als een stevige hand in de rug. In volledige overgave besef ik, dat er voor mij wordt gezorgd. Ik zal voortaan geen problemen meer kennen: Willem zal voor mij denken en beslissen. ‘Willem’, verzucht ik, en zie dan tot mijn verbazing enige luchtbellen omhoogstijgen. Tegelijkertijd voel ik dat het bit veel losser zit dan ik aanvankelijk had gedacht, waardoor ik gemakkelijk mijn duim in mijn mond kan krijgen. En sabbelend bedenk ik, dat er waarachtig niet zoveel voor nodig is om je gelukkig te voelen; en dat het ‘bedrog’ van dromen alleen in de verklaring ervan zou kunnen schuilen. Omdat mijn verlangen naar rust in wezen niet bedriegelijk kan zijn, welke uitleg men er ook aan geeft.