Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 52]

Emily Dickinson en de dood
Elisabeth Bedijs

De negentiende eeuwse Amerikaanse dichteres Emily Dickinson moet het nog steeds zonder het aureool stellen dat de grote klassieken dragen. Dat geeft ons de gelegenheid een oordeel over haar te poneren zonder gevaar voor heiligschennis. De meningen over haar dichterschap variëren tussen meewarige minachting en uitzonderlijke lof. Persoonlijk vind ik haar een groot dichteres: oprecht, direct en oorspronkelijk.

Het is niet de bedoeling in dit artikel haar waarde als dichteres te schatten, maar haar houding ten opzichte van de dood te onderzoeken en haar aantrekkingskracht voor moderne lezers te ‘verklaren’.

Een opmerkelijk groot aantal gedichten van Emily Dickinson houdt zich op de een of andere manier bezig met de dood en het hiernamaals. Meditatief als Emily Dickinson van nature al was, moeten haar eschatologische preöccupaties nog gevoed zijn door het hachelijke intellectuele klimaat van haar tijd. De levensbeschouwelijke situatie was wel zeer verward en veroorzaakte maar al te grif verwarring bij welke gevoelige persoonlijkheid van het New England van die dagen dan ook. Het eeuwenlang gevestigde Puriteinse geloof had geleidelijk aan gezag ingeboet. Het werd bestreden door het mystieke Transcendentalisme van Emerson en, met het opkomen van revolutionaire wetenschappelijke ideeën zoals die van Darwin, ontstond er een heftig conflict tussen godsdienst en wetenschap, geloof en Rede.

Emily Dickinson klampte zich niet vast aan het traditionale Puriteinse geloof; evenmin werd zij een aanhangster van hetin zwang zijnde Transcendentalisme. Zij trachtte een persoonlijke oplossing te vinden. Zij bleef Christen, maar met zoveel kritische restricties, dat wij haar niet als een echte ‘Puritan’ kunnen beschouwen.

Emily Dickinson is nooit tot de kerk toegetreden, ondanks verscheidene ‘religious revivals’ die Amherst (waar zij woonde) op zijn kop zetten. Zij kon er niet toe komen de vastgelegde theologische dogma's te aanvaarden, maar in haar gedichten beleed zij haar geloof op een diepzinnige, zij het niet orthodoxe wijze.

Voor Emily Dickinson is de Dood de grootste beproeving voor de ziel. Je kan de Dood niet ontkennen of ontwijken. In deze uiterste nood, het gevecht met de Dood, moet de ziel haar waarachtigheid bewijzen:

I like a look of Agony
Because I know it's true -
Men do not sham Convulsion
Nor simulate, a Throe -

The Eyes glaze once - and that is Death -
Impossible to feign
The Beads upon the Forehead
By homely Anguish strung.

Wij kunnen geen enkele invloed op de Dood uitoefenen, we kunnen hem niet aan onze noden aanpassen. De Dood, rigide en niet te imponeren, laat zich niet ontroeren door de geweldige herstellingsvermogens die de natuur eigen zijn:

All but Death can be Adjusted -
Dynasties repaired -
Systems - settled in their Sockets -
Citadels - dissolved -

Wastes of Lives - resown with Colors
By Succeeding Springs -
Death - unto itself - Exception -
Is exempt from Change -

Emily Dickinson was zich wel bewust van de inherente tweeslachtigheid van onze houding ten opzichte van de Dood. De Dood is ambivalent van nature: niet alleen de grote tegenstander van de ziel, maar ook haar geleider naar de eeuwigheid.

[p. 53]

 

Exultation is the going

 

Of an inland soul to sea

 

Past the houses - past the headlands -

 

Into deep Eternity -

 

 

 

Bred as we, among the mountains,

 

Can the sailor understand

 

The divine intoxication

 

Of the first league out from land?

Na de dood verlaat de ziel haar veilige staat (gesymboliseerd door de bergen) en duikt onder in het onvoorspelbare (de zee).

Naar welke bestemming reist de ziel? Door welk soort hoop wordt zij gelokt naar de onveiligheid? Geloofde Emily Dickinson in ‘the meek members of the resurrection’ (uit: ‘Safe in their Alabaster Chambers’) volgens het Puriteinse geloof?

Zij geloofde zeer zeker niet dat de Dood het laatste woord heeft. Over het algemeen aarzelt haar houding tussen verlegen vertrouwen in de hemel - en hartverscheurende twijfel.

Het hiernavolgende gedicht opent met een positieve verklaring over het bestaan van God en een nederige verklaring voor Zijn zwijgen: Wij zijn te grof van aard om Hem te aanschouwen. Daarna doet zich een eenvoudiger verklaring voor: Misschien speelt Hij verstoppertje met ons - voor Zijn plezier. Als dat de reden is voor Zijn afwezigheid, zo vervolgt de dichteres, dan is Zijn grapje smakeloos ‘should the play prove piercing earnest’

I know that He exists.
Somewhere - in Silence -
He has hid his rare life
From our gross eyes.

'Tis an instant's play
'Tis a fond Ambush
Just to make Bliss
Earn her own surprise!

But - should the play
Prove piercing earnest -
Should the glee - glaze -
In Death's - stiff - stare -

Would not the fun
Look too expensive!
Would not the jest
Have crawled too far!

Toen zij werkelijk met de dood geconfronteerd werd, bleek haar vertrouwen in de eeuwigheid niet toereikend. We lezen in een brief van haar aan T.W. Higginson (haar ‘literair adviseur’), kort na haar vader's dood: ‘I am glad there is Immortality - but would have tested it myself - before entrusting him’.

Na de dood van dominee Wadsworth (die als haar grote liefde wordt beschouwd, hoewel zijzelf uiterst zwijgzaam over dit onderwerp was), vroeg zij: ‘Are you certain there is another life? When overwhelmed to know, I fear that few are sure’.

De gedichten over de onsterfelijkheid staan vol extatische visioenen, die hun oorsprong vinden in een verlangen naar vervollediging, vervulling van de ziel, hereniging met de onbereikbare geliefde en God. Deze visioenen zijn gedeeltelijk geïnspireerd door het boek der Openbaring en het mag zeker geen toeval heten dat zij juist dit boek bijsloot in haar korte prozalijst die zij Higginson op zijn aandringen toezond.

Verbijsterd door de gecompliceerdheid van het leven, verlangt de dichteres naar het bereiken van klaarheid in de hemel:

[p. 54]

 

At last, to be identified!

 

At last, the lamps upon thy side

 

The rest of Life to see!

 

 

 

Past Midnight! Past the Morning Star!

 

Past Sunrise!

 

Ah, What leagues there were

 

Between our feet, and Day!

Deze klaarheid schat zij hoog. Misschien zal deze haar smart genezen, misschien zal haar pijn veranderen als er een Goddelijke uitleg is gegeven. Bovendien vergeet zij misschien haar eigen pijn, als zij nadenkt over het verdriet van God.

I shall know why - when Time is over -
And I have ceased to wonder why -
Christ will explain each separate anguish
In the fair schoolroom of the sky -

He will tell me what Peter promised -
And I - for wonder at his woe -
I shall forget the drop of Anguish
That scalds me now - that scalds me now!

Op het eerste gezicht doen deze gedichten ons wellicht mystiek aan. R.P. Blackmur (in zijn prachtig essay Emily Dickinson: Notes on Prejudice and Fact) maakt hierover enige rake opmerkingen. Hij veroordeelt Mr. Lewisohn's idee dat ‘she can soar like the intense mystical poets of the seventeenth century’. Blackmur merkt op: ‘Christianity in action, especially in poetry, often looks to the outsider like an exercise in mysticism. There is nothing in the poetry of Emily Dickinson that passes the willing understanding, never in the incomprehensible terms of the mystical act’.

Afgezien van mogelijke mystiek, hebben we er wellicht moeite mee ons in te leven in iets dat een radicale projectie van geluk naar het hiernamaals toeschijnt.

Hier spreekt Emily Dickinson zelf ons tegen:

Is Heaven a Physician?
They say that He can heal -
But Medicine Posthumous
Is unavailable -

Is Heaven an Exchequer?
They speak of what we owe -
But that negotiation
I'm not a Party to -

Ondanks haar geestdriftige verlangens naar het hiernamaals, beseft de dichteres dat een beloning in de hemel nooit het gemis op aarde goed kan manken.

I reason, Earth is short -
And Anguish - absolute -
And many hurt,
But, what of that?

I reason, we could die -
The best Vitality
Cannot excel Decay
But, what of that?

I reason that in Heaven -
Somehow, it will be even -
Some new Equation, given -
But, what of that?

Zoals ik aan het begin van dit artikel heb opgemerkt, stelde Emily Dickinson veel belang in wijsgerige vraagstukken - niet omdat ze zo graag filosofeerde maar uit persoonlijke noodzaak.

Het schrijven van gedichten betekende voor haar een vorm om de problemen die haar niet loslieten de baas te worden.

Verschillende van deze gedichten kunnen dan ook beter poëtische overpeinzingen genoemd worden dan poëtische gedichten.

Overpeinzingen als ‘I know that He exists’ en ‘I reason, Earth is short’ willen iets ‘bewijzen’. In het eerste gedicht wordt de gedachtengang volledig uitgewerkt. De tweede ‘inner dialogue’ wordt herhaaldelijk afgekapt door de wanhopige tegenwerping: ‘But, what of that?’

Emily Dickinson deelde haar verlangen naar beknoptheid met de zeventiende eeuwse Engelse Metaphysici. Deze zeer compacte poëzie stelt hoge eisen aan het geduld van de lezer - hij moet bereid zijn zich geheel in te leven in de ingewikkelde gedachtenwereld en uitdrukkingswijze van de dichter. De metaphysische gedichten circuleerden voornamelijk onder vrienden en hun ogenschijnlijke duisterheid bezorgde hun schrijvers de bijnaam van ‘Chamber Poets’, een term die zeker van toepassing is op Emily Dickinson.

In tegenstelling tot haar Romantische tijdgenoten ging Emily Dickinson van concrete situaties uit. ‘The Robin's my Criterion for Tune - Because I grow - where Robins do’ zei ze ‘New Englandly’.

Haar beeldspraak is doorgaans vol eenvoud (‘kindertaal’, heeft een onwelwillende criticus wel eens opgemerkt) en haar gedichten benaderen de spreektaal op een wijze die ze tot ‘modern’ zouden bestempelen, dat hebben ze trouwens met de Metaphysicals gemeen.

[p. 55]

Haar wijsgerige beschouwingen (die niet aan actualiteit hebben ingeboet) vloeien voort uit haar scherpe blik voor wat wij als alledaags ervaren. Haar gedachten ontspringen aan concrete situaties, niets wordt er met de haren bijgesleept.

Alledaagse situaties worden door haar levendige en oorspronkelijke waarneming tot iets unieks verheven.

Ja, Emily Dickinson bezat een verbazingwekkend vermogen tot ‘revery’.

To make a prairie it takes a clover and one bee,
One clover and a bee
And revery.
The revery alone will do
If bees are few.

Literatuur:

editie: The Poems of Emily Dickinson, edited by T.H. Johnson (Cambridge, Massachusetts, 1955)

biografie: Emily Dickinson, An Interpretative Biography, by T.H. Johnson (Cambridge, Massachusetts, 1955)

kritiek: Anderson, C.R., Emily Dickinson's Poetry: Stairway of Surprise (New York, 1960) Blackmur, R.P., Emily Dickinson: Notes on Prejudice and Fact, uit: Language as Gesture (New York, 1952) Vestijk, Simon, Over de Dichteres Emily Dickinson uit: Lier en Lancet ('s-Gravenhage, 1932) Winters, Y., Emily Dickinson and the Limits of Judgment uit: In Defense of Reason (Denver, 1947)

Noot: Dit artikel is oorspronkelijk in het Engels geschreven. Bij de vertaling ervan in het Nederlands ban ik veel dank verschuldigd aan de heer R.C.J. Born.