Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 19]

Het dertiende ongeluk
Josje d'Haens

Toen ik nog op de stoep lag te knikkeren, was Karel al de vaste begeleider van zijn moeder, die mijn grootmoeder was. Een echte oom is hij nooit voor ons geweest: niet zo één die wrede sprookjes vertelde en ons op de schouders droeg. Hij was in die tijd een onhandige, lang uitgegroeide jongen van een jaar of twintig, die verlegen van ons wegkeek als we hem openlijk uitlachten.

We vonden hem ‘gek’, in de goede ouderwetse betekenis van het woord. Gek, dat waren zijn schoenen, zijn oren en het geurtje van eenzaamheid dat om hem heenhing; en we beseften destijds heel goed dat aan ons heel wat meer aandacht en genegenheid werd besteed. Wij genoten toen nog van de tijdelijke, natuurlijke afstomping van onze ouders, die in een handige telraamschuiver al meteen een kundig boekhouder konden zien; en die meenden dat er - afgaande op het volume van de geluiden achter de bloemengordijntjes - goud in baby's keeltje moest schuilen. Kleine hardvochtige wezens als we waren, vergeleken we die overschatting vergenoegd met het naargeestige leven van ons slungelige familielid, dat niet voor zulke illusies in aanmerking kwam. Karel heeft zo'n korte, gelukkige periode nooit gekend. Hij had bij zijn geboorte alleen nog maar een moeder en die was toen al niet meer trots, maar arm. Zij zou lang geleden hebben gezegd: ‘Mijn God, waarvoor heb ik dit kind in de wieg gelegd?’

Helaas komt deze prachtige zin wat flauw over op papier. Alleen mijn moeder kon er, door hem uit te spreken, die grootheid aan geven waardoor hij elke werkelijkheid miste. Als ze hem opzei, met een scheut deernis in haar tragische ogen, liet ik mij op de klanken ervan drijven naar het grootste aller drama's, zonder zelfs te beseffen dat in die woorden een dringende vraag was vervat. Pas veel later, toen iedereen het er al over eens was dat oom Karel eigenlijk een wegwerpkind was, begreep ik dat het antwoord had moeten luiden: Karel is voor kostwinner in de wieg gelegd. En ofschoon mijn grootmoeder zich schijnbaar bij de algemene uitspraak had neergelegd, vermoed ik, dat zij deze oplossing eerder had gevonden dan ik. Want van tijd tot tijd beklom zij steunend de drie trappen naar onze kleine flatwoning, om mijn verdere hulp in te roepen voor haar jongste zoon, die enige malen per jaar van beroep wisselde, en die het zelfs waagde zichzelf zo nu en dan een kleine vakantie te gunnen.

Dan werd oom Karel door mijn vader ernstig toegesproken en eenmaal was hij ook letterlijk onder handen genomen, toen hij ronduit had gezegd, dat hij geen toekomst kon zien in het rondbrengen van folders.

De afstraffing had niet geholpen. Twee dagen na die allesoverheersende rel had Karel zich opnieuw te verantwoorden. Deze keer tegenover de politie, die hem een oranjegekleurde Prinsengracht ten laste legde, waarin hij het reclamedrukwerk had laten zakken. ‘Het touw was niet sterk genoeg’, had hij tot zijn verdediging aangevoerd, ‘anders waren die krengen wel gezonken.’

‘Hij deugt niet’, klaagde mijn grootmoeder.

‘Beroepskeuze!’ besliste mijn vader, en die stelligheid leidde regelrecht naar Karels zelfstandigheid.

In Utrecht werd hem op een dag de vraag gesteld: ‘Wat zou u doen, wanneer het aardbeien regende?’ Daarop had Karel iets gemompeld over paraplu's binnenstebuiten keren en vruchten opvangen; een uniek antwoord, waaruit een onmiskenbare geschiktheid voor de handel was gebleken.

Het staat vast dat Karel een zeker zakeninstinct moet hebben gehad: een uitgewogen gevoel voor het aantrekken en afstoten van waren op het goede moment. Van de knippatronen tot en met de heibezems was dat koopmanschap aanwezig, en de aanpak van de zaken was groots. Vooral door die laatste affaire was de hele familie nogal geïmponeerd geweest, omdat Karel op een dag nonchalant aankondigde dat hij een paar wagonladingen bezems had gekocht. ‘Binnen een week moet ik ze kwijt’,

[p. 20]

had hij deskundig gezegd. Maar dat was hem pas na veertien dagen gelukt, toen ‘de handel’ al paarse bloemetjes begon te vertonen. Mogelijk was hij zelf wat geschrokken van die vertraagde gang van zaken, want na die tijd kwamen de baantjes van rondvaartgids, reisleider en andere onregelmatige bezigheden, die hij tot nu toe heeft vervuld. Hij doet dat werk ogenschijnlijk opgewekt, maar tegelijk met de grilligheid uit zijn jongensjaren. En hoewel mijn grootmoeder al enige tijd van haar staatspensioen geniet - waardoor Karel geen excuus meer nodig heeft om zo nu en dan knus achter de kachel te gaan zitten - blijft hij zijn overstapjes naar ander werk kinderlijk aandoenlijk verklaren: ‘Je snapt wel dat ik daar zo vlug mogelijk vandaan moest...’ Of: ‘Dat laat immers geen enkele werknemer zich zeggen...’ Hij is nu de man van de duizenden-één beweegredenen geworden, naar wie niemand meer luistert, en die door zijn ontrouw aan de groepsorde al jaren geleden uit de familiekudde verdreven werd. Voorzover ik weet, ben ik de enige van de stam met wie hij zich nog bemoeit, omdat hij mij ‘een grappig kind’ vindt. En ik moet bekennen dat de genegenheid lange tijd uitsluitend van Karels kant gekomen is en dat ik die tot voor kort zelfs schandelijk heb misbruikt.

Pas na die avond, nu vier maanden geleden, ben ik bereid hem wat aandacht terug te geven.

Ik had hem toen opgebeld om één uur 's nachts. ‘Luister eens’, had ik gezegd, ‘ik ben hier bij Lenny en Jan. Ik heb op de kinderen gepast en nou moet iemand me naar huis brengen.’

‘Laat Jan dat dan doen’, antwoordde Karel met een stem die van heel ver kwam.

‘Je bijt in je kussen of je houdt de hoorn verkeerd vast’, zei ik kwaad. En toen vriendelijker: ‘Hè, Karel, wordt nou wakker! Jan kan me niet brengen; hij ligt met Lenny op de divan.’

‘Uitgekleed?’ wauwelde Karel, nog steeds doezelig.

‘Nee’, zei ik gelaten.

‘Nou dan...’, hield hij tegen.

‘Ze hebben een feestje gehad en ze kunnen zich niet meer uitkleden!’ riep ik wanhopig. ‘Er is geen taxi te krijgen en ik móet naar huis. Toe, Karel...’

‘De idioten!’ zei Karel ineens op normale toon. ‘Waar wonen ze ook alweer?’

‘In de Pomonastraat.’

‘In de Po-wat?’

‘Po-mo-na’, zei ik langzaam. ‘Je weet wel, de godin van de vruchten. O, wist je dat niet?’ voegde ik er toen handig aan toe. Het effect bleef niet uit: ‘Je bent een grappig kind’, lachte hij. ‘Ik ben over een half uur bij je.’

Opdat hij de kinderen niet zou wakker bellen, spraken we af op de hoek van de Notenlaan, waar ik naar hem uitkeek op de koude vensterbank van de warme bakker. En in dat kwartier van wachten op zijn komst, drong het voor het eerst tot mij door dat Karel eigenlijk voortreffelijke kwaliteiten had. Hoe langer ik over hem nadacht, hoe meer ik de samenhang ging zien tussen zijn wanordelijke leefwijze en zijn aardige karakter. Goed, er waren tijden dat je hem zorgvuldig moest ontlopen: wanneer de neringzucht zijn tegenwoordigheid van geest in de weg ging staan; als hij zich ontpopte tot de nietsontziende vechter voor de man wiens brood hij at, en ons een a-tot-z-polis of een kasregister wilde aanwrijven. Maar zodra de eerste bevlieging voorbij was, werd Karel altijd weer redelijk, en bij het scheiden van de markt was zijn gedachtengang zelfs zuivere logica.

Ik herinnerde me zijn tijdelijke geestdrift voor de handdoekautomaten. ‘Als pondjes suiker’, had hij zelfverzekerd gezegd. ‘In het kleinste café hang ik minstens twee van die apparaatjes aan de wand. En het leukste is, dat ik 's middags nog tijd overhoud voor een paar uurtjes aan het strand.’

Het goede leven was hem aan te zien. Karel met een bruinverbrand gezicht, een auto uit de middenklasse, in een Harristweed jasje; dat alles sprak van duidelijke welvaart.

Een paar maanden daarna stonden we op een ochtend naast elkaar voor een stoplicht. Aan de Eend met het touw om het spatbord en de paars-blauwe blazer met de te glimmende knopen, zag ik onmiddellijk dat er iets mis moest zijn. ‘Raai eens wat?’ had hij gevraagd, toen we later koffie dronken op het plein.

‘De boerenjongens hebben ze tijdens de kermissen van de muren gerukt’, bedacht ik.

‘Nee’, zei hij, ‘zo simpel was het niet.’

Ik zette mij in de luisterhouding. Dat baantje was een dubbeltje onder de centen geweest, en ik begreep dat daardoor Karels beweegredenen om af te zwaaien ingewikkelder zouden zijn.

‘Het kwam erop neer dat ik me in de weekends te pletter moest rijden’, begon hij onduidelijk.

‘Je gaat me toch niet vertellen dat je het zelf hebt opgegeven?’ had ik ongelovig gevraagd.

‘Zo moet je het niet stellen’, zei hij hoofdschuddend. ‘Het klinkt misschien gek, maar ik ben ervan overtuigd dat ik te

[p. 21]

goed was voor dat werk. Het ging allemaal te gemakkelijk: ik verhuurde die dingen zowat huis aan huis. Ik sliep in die tijd in de auto, waardoor ik nooit meer dan honderd kilometer per dag hoefde af te leggen om het vereiste aantal automaten te spuien. Maar die baas was zo'n onvoldane peer, die vond dat een topverkoper ook acht uur per dag topprestaties moest leveren, en hij zag me dan ook het liefst dagelijks van Den Helder naar Vlissingen reizen. Nou had ik hem natuurlijk kunnen antwoorden dat een kanon geen repeteergeweer is, maar ik zag in, dat het verstandiger was de kilometerstanden wat op te voeren bij het invullen van mijn dagrapporten. In het begin was dat wel een goede oplossing: die vent was tevreden en ik hield er zodoende elke week een paar kostelijke ritjes aan over. Toen ik echter eenmaal ingedraaid was, sleet ik die dingen aan de lopende band. Ik deed er soms vijf in één straat, waardoor de auto overbodig werd voor mijn werk. Ik zette ze neer bij slagers, in snackbars, viswinkels, restaurants en bejaardentehuizen, en eenmaal zelfs in een wasserij. - De verhuur van die laatste heeft weliswaar slechts een week geduurd, maar het geeft een aardig beeld van mijn verkooptalent in die dagen.

Later werd het zo, dat ik in mijn vrije tijd de gekste afstanden moest rijden om mijn ijver te bewijzen. Ik ben toen verscheidene keren in Parijs geweest en eenmaal zelfs aan het Bodenmeer. Een dag uitslapen was er nooit meer bij. Je begrijpt wel dat een normaal mens zoiets niet vol kan houden...’

Vertederd glimlachend om mijn vreemde oom, liet ik mij van de vensterbank afglijden. Op hetzelfde moment stopte er een Opel naast de stoeprand, waaruit een vlotte, langharige man tevoorschijn kwam, die een portier voor me opende. ‘Waar is je stroppie?’ begroette ik hem.

‘Staat het me niet?’ vroeg Karel onzeker.

‘O, ja’, zei ik vriendelijk, ‘je ziet er in elk geval goed genoeg uit om in het donker meisjes op te pikken.’

Hij lachte gevleid. ‘Zeg, ga je nog even mee naar de Pub? Ik moet je wat vertellen.’

Omdat ik hem iets verplicht was, kon ik niet weigeren. En ik moet zeggen dat ik toch ook wel nieuwsgierig was naar de reden van zijn gedaanteverwisseling, en naar de beloofde mededeling die daarop betrekking moest hebben.

Toen het schuim nog op onze pils stond, hield hij mij al een visitekaartje voor, dat me niet direct aansprak. ‘Wat is dat, wetenschappelijk medewerker?’ vroeg ik argwanend.

‘Dat wil zeggen’, zei Karel, ‘dat ik op dit ogenblik de beste artsenbezoeker van Amsterdam ben. Nou ja, op één na’, voegde hij er met wat zelfspot aan toe.

‘Toe maar!’ zei ik bewonderend. ‘Dat kost je whisky.’

Hij knikte instemmend en keek me daarna enige seconden ernstig aan. Peinzend hield hij een poot van zijn bril voor zijn tanden en zei toen: ‘Als ik me niet vergis, kind, dan loop jij rond met een schrikbarend ijzertekort...’

‘O, zijn we weer in die dagen’, onderbrak ik hem vermoeid. En daarna fel: ‘Als je het waagt mijn ooglid op te tillen of over de darmflora te beginnen, dan ga ik naar huis,’

Hij bleef me maar aanstaren met die ontledende blik en mompelde: ‘De darmflora is toch een heel interessant onderwerp.’

Ik lachte verveeld in de richting van een paar kennissen en Karel zei verzoenend: ‘Er zijn ook geweldig leuke kanten aan dat beroep. Wil je een whisky?’

Dat wilde ik. En hij vervolgde: ‘Mijn taak is deze keer een adviserende; Karel zit voor het eerst gebeiteld. Voorbij is het geleur met specerijen en blikjes hondevoer, waarvan ik torentjes moest bouwen voor luie kruideniers. Ik ga nu op pad met een paar kleine monsters: geneesmiddelen die je gemakkelijk in je broekzak mee kunt dragen, en die ik aflever met de gesproken tekst van de bijsluiter. Het zou natuurlijk eenvoudiger zijn de artsen die gebruiksaanwijzing zelf te laten lezen, maar ik blijf gebonden aan dat zegje, omdat ik in ruil voor de monsters een handtekening nodig heb. Ik moet zes dokters per dag vangen.’

‘Lijkt me nog een heel gerace, zo van het ene spreekuur naar het andere’, rekende

[p. 22]

ik uit.

‘Valt mee, valt mee’, zei Karel. ‘Vergeet niet dat één specialist al voor twee handtekeningen geldt. Met die jongens doe je bovendien alles op afspraak, en omdat ze altijd haast hebben, sta je daar binnen een minuut weer buiten de spreekkamer. Nee, de hardste noten zijn sommige huisartsen, die met de assistentes. Het kan gebeuren dat zo'n eigenwijs grietje je eruit stuurt, nadat je drie kwartier hebt zitten wachten. Maar in dat geval kan ik nog altijd gaan “hoepen”.’

Hij legde me uit dat dokter Hoep een tachtigjarig schatje was, dat verzot was op bezoeken en nog meer op gratis monsters. Ze scheen alles te slikken, van ijzer tot antibiotica, en ze moest slaaptabletten eten alsof het pepermuntjes waren.

‘Kan zo'n mens nou nog praktijk uitoefenen?’ informeerde ik zorgelijk.

‘Weet ik veel’, wuifde Karel mijn bezwaar weg. ‘Zolang er een bordje met naam en spreekuren tegen de muur gespijkerd zit, mag ze voor mijn part doktertje spelen tot ze honderd wordt.’

‘Een comfortabel adresje’, meende ik. ‘Maar wat doe je als je aan de andere kant van de stad zit? Ik bedoel, neemt het dan niet teveel tijd om dan te gaan hoepen?’

‘Daar is inmiddels in voorzien’, zei hij rustig. ‘In mijn kaartsysteem heeft Hoep de letters h en b-a, die staan voor: “hebbers” met “bijzondere aandacht”. Die onderscheiding legde haar de plicht op daar iets tegenover te stellen. Om er iets aan te hebben, moest ik mijn visites vanzelfsprekend drastisch beperken, en na enige overreding is me dat ook gelukt: ze geeft me nu zes handtekeningen ineens, en ik stuur haar de monsters toe per post.’

Het leek me allemaal erg vernuftig bedacht ik en daar dronken we nog een whisky op, en toen nog een. We riepen: ‘Lang leve Hoeps’ en lachten luid en aanstekelijk, tot we het middelpunt werden van een gezellige kring. Karel moest zijn verhaal nog enige malen afdraaien en daarop vroeg iemand zich zwaartillend af: ‘En als het mens nou eens ontijdig overlijdt?’ Wij sloegen daar echter geen acht op, omdat we inmiddels al aan de belziekte leden. Een half uur lang draaiden we om beurten het nummer van dokter Hoep, maar zij moet onder de tranquillizers hebben gezeten, want onze herhaalde oproepen bleven onbeantwoord. Met de hardnekkigheid die gewoonlijk samengaat met die speciale vrolijkheid, besloten we toen haar een nachtelijk bezoek te brengen, dat gelukkig niet heeft mogen zijn, omdat Karel zijn pillenpakket niet bij zich had.

Enige maanden na die gedenkwaardige avond, zocht ik Karel op in zijn stamcafé. Nadat ik de voorpagina van mijn krant gelezen had, liep hij binnen met een meisje dat ik oppervlakkig kende. Ze zagen mij niet en zetten zich aan een tafeltje bij het raam, waardoor ik een onbelemmerd uitzicht had op Karels smalle rug en zijn drukbewegende handen. Afgaande op die gebarentaal, hield hij blijkbaar tegelijk een van zijn slopende alleenspraken, die ook af te leiden was uit de zwervende blikken van het meisje. Niet eenmaal keerde hij zijn gezicht van haar af, om als gewoonlijk kennissen te begroeten. Zijn hoofd bleef zelfs naar haar toegewend, toen ze mij even later een glimlach van herkenning zond. Op dat moment begreep ik dat Karel mij niet wílde zien.

Op die onprettige gewaarwording reageerde ik nogal impulsief. Langs het buffet lopend, bestelde ik nog een koffie; en zonder een woord te zeggen, ging ik daarna tegenover hem aan tafel zitten. Hoewel hij daaruit op kon maken dat het spel uitgespeeld was, deed hij nog een armzalige poging om zijn gezicht te redden: ‘Hé, dag kind! Fijn dat jij er ook bent!’

‘Leg het er niet zo dik op’, zei ik kwaad.

Het meisje, dat kans zag aan Karel te ontsnappen, mompelde iets over een enquête doen, en verdween.

‘Ze liegt’, siste Karel, nu ook nijdig. ‘Ze hoeft helemaal niks te doen. Ze heeft een vent die voor haar werkt.’

‘Leven en laten leven’, zei ik grootmoedig, teneinde soepel uit te komen bij een vraag die mij al weken lang op de lippen brandde. Maar Karel kent mij te goed, en hield mij nog even van zich af, door verder te zeuren over onbenullen die altijd de beste baantjes in de wacht sleepten en aardige meisjes die daarop vielen. Ik was echter niet van plan nog langer met mij te laten sollen, waardoor mijn te lang ingehouden vraag klonk als een schot: ‘Hoe is het eigenlijk met jouw laatste baantje?’ doorbrak ik zijn diplomatieke gedram.

‘Voorlaatste’, fluisterde hij beschaamd.

Toen werd ik week. ‘Vertel eens’, vroeg ik zacht.

‘Ach’, zei Karel, ‘dat is allemaal al weer verleden tijd. Je herinnert je toch wel die gekke Hoep? Nou, een paar maanden geleden had ik het nogal druk met een paar privédingetjes. Ik kon mijn hoofd niet volledig bij de zaken houden, waardoor haar bevoorrading even werd vertraagd. Toen heeft die ouwe waskaars mijn firma opgebeld, om te vragen of die aardige jongeman nog eens langs kon komen. Ze was door haar slaaptabletten heen en ze had hem ten-

[p. 23]

slotte zes handtekeningen gegeven, waarvoor ze nog maar vier keer monsters had ontvangen. Nou vraag ik je...?’

‘Wat kan jou dat rotbaantje schelen. Je zei zelf dat je er te goed voor was’, probeerde ik hem te helpen.

‘Dat waren de handdoekautomaten’, zei Karel met weemakende eerlijkheid. Hij slikte een paar maal en voor het eerst viel het me op dat hij een adamsappel had.

Om hem te troosten, ging ik toen de filosofische kant uit: ‘Het was maar een baantje; die zullen er altijd zijn. Er komen zelfs na ons nog vele baantjes... Wat doe je op het ogenblik?’

‘Niks’, zei Karel. ‘Maar ik heb wel een zientje. Dat allerlaatste baantje, dat kon echt niet. Zie je, na die hoepgeschiedenis zat ik een beetje in geldnood, en toen heb ik een paar weken in een boter- kaas- en eierenwagen gereden. Dat was wel leuk; aardige collega's en zo. Ik had een “kale” wijk. Onder aan de trap hoorde je soms de vreemdste bestellingen: “Melkboer, twee middelgrote eieren en een ons kaas, niet van die dikke plakken.” Dan riep ik naar boven: “Een Edammer kaas en vijf pond boter; komt in orde mevrouw!” Nou, en dan begon het zenuwachtig handgeklap uit de ramen, dat ik nog even negeerde om de spanning erin te houden.

Ik zag het als tijdelijk werk en had het beslist wel volgehouden, als die coöperatie niet toevallig, twee weken nadat ik in dienst was gekomen, haar vijftigjarig bestaan had gevierd. Ter gelegenheid daarvan werden er op een dag foto's gemaakt van de staf van verkopers, staande naast hun zuivelwinkels. Toen ze ontwikkeld waren, bleek het dat één wagen onbemand was... Ja, ik ben daar getikt! Zoiets kon ik toch niet nemen?’

‘Nee, dat kan niet meer’, zei ik voor het eerst uit de grond van mijn hart. Toen bemerkte ik mijn vergissing en ik had mezelf kunnen slaan om dat woordje ‘meer’.

Hij keek me niet aan. Ongeveer een minuut bleef hij stil op zijn handen staren. Daarop prevelde hij een verontschuldiging, en voordat ik nog iets goed kon maken, liep hij al naar buiten.

Naast mij stond de kleine Hongaarse koffiebrenger, die vroeg: ‘Wie betaalt?’

‘Ik’, zei ik kort.

Hij telde op: ‘Dat zijn er dan twee, en twee van u, en nog zes koffie van gisteren voor Karel.’

‘Meneer Karel!’ snauwde ik hem toe. ‘En zorg vooral dat je niks tekort komt!’

Ik maakte geen haast met de afrekening. Mijn ogen volgden Karel, tot hij achter een tram verdween.