Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 17]

Multatuli als romantisch genie
Paul van 't Veer

In een boek over de Atjeh-oorlog heb ik Multatuli zonder veel nadenken de traditionele titel van ‘genie’ gegeven, voornamelijk om hem in verband te kunnen brengen met Snouck Hurgronje en hen beiden ‘de twee genieën uit onze 19e eeuwse koloniale geschiedenis’ te kunnen noemen.

Ik geloof niet dat het ligt aan het verdere verloop van onze koloniale geschiedenis - hoewel treurig genoeg - als er na Multatuli en Snouck Hurgronje geen genieën meer in Nederlands-Indië zijn opgetreden. Het is eerder zo dat in de twintigste eeuw überhaupt geen genieën meer genoteerd worden aan de alfa-kant van onze samenleving. We zijn nog wel bereid Einstein tot genie te verheffen en na hem misschien nog enkele andere natuurkundigen die op hun 18e jaar een wereldhervormende ‘leer’ grondvestten, maar schrijvers of geleerden in de niet-exacte vakken kunnen naar het schijnt, die rang niet meer bereiken.

Op de grens van onze eeuw staan de laatsten der genieën, mensen als Tolstoy en Freud. Is Solzjenitsyn een minder belangrijke schrijver of heeft hij minder inzicht in mens en maatschappij dan Tolstoy? Waarschijnlijk niet, maar een genie heb ik hem toch nooit horen noemen. Waar blijven toch al die knappe kinderen, vroeg Nicolaas Beets zich af. Wij zouden ons kunnen afvragen: waar blijven toch onze genieën?

Ze zijn verdwenen, denk ik, met de tijdgeest die ze heeft geschapen. Niet het geniale als uiting van een ongewoon groot talent, niet de geniale schilder, de geniale schrijver, de geniale chef-kok of de geniale zakenman, niet dus de genialiteit van een bepaalde prestatie, maar de persoonlijkheid zelf als genie en de genialiteit als algemene eigenschap - dat lijkt me een 19e eeuwse vondst, nauw verbonden met de Romantiek, die voor 't eerst zo'n overheersende betekenis toekende aan persoonlijkheden.

Het idee van ‘grote mannen’ die met al hun fouten (maar dat zijn geen fouten) en zwakke momenten (maar dat zijn bij hen geen zwakke momenten) onze verering verdienen, is in de Romantiek zo sterk geweest, dat zij het predikaat geniaal aan tijdgenoten en voorgangers met even grote frequentie ging verlenen als wij nu bezig zijn de grote mannen van dat verleden weer te debunken. Misschien lijkt de verering van het genie ook een 19e eeuwse neiging omdat pas toen een groter publiek van ontwikkelde burgers voor openbare verering aanwezig was.

Voltaire en Rousseau moesten hun particuliere hebbelijkheden nog verborgen houden, Goethe kon al zowat doen wat hij wou en Byron, prototype van het romantische genie, werd juist vereerd om zijn ‘ondeugden.’ De 19e eeuw ging ertoe over niet alleen staatslieden-, maar ook kunstenaarsreputaties van vroeger grondig te herzien omdat een vaderlandse geschiedenis zonder genieën van kunst en wetenschap even armoedig ging lijken als eentje zonder het al wat langer bekende genus der ‘helden’. De verbinding tussen die twee werd trouwens gelegd door de opvatting dat genieën ‘de helden van de geest’ waren of dat er in de praktijk van het dagelijks leven misschien alleen verschil moest worden gemaakt tussen geniale denkers en geniale doeners.

Multatuli zelf heeft zich sinds zijn jonge jaren aan zulke romantische bespiegelingen over het wezen der menselijke grootheid overgegeven, het eerst in zijn bekende, als psychologisch materiaal vaak naar voren gehaalde jeugdwerk Losse bladen uit het dagboek van een oud man (1843-1844 te Natal en Padang geschreven). Du Perron noemt het zijn eerste leesbare auteursproza. Er komt inderdaad een aardig stukje in voor, waarin de bedoelde Oude Man Havelaar-achtig spreekt over een eigenwijze, maar toch niet onaardige naneef die waarempel Frits heet, maar grotendeels zijn de Losse Bladen tamelijk onleesbaar. In hun betoog of omstandigheden het genie maken, of het genie de omstandigheden, zijn ze nogal tegenstrijdig en voor een toch al 23-jarige zeker

[p. 18]

niet buitengewoon.

Voor de kern wordt meestal aangezien wat in het stuk zelf is aangeduid als ‘kantteekening’: ‘Lang weifelde ik tusschen Diogenes en Alexander, tusschen Rousseau en Napoleon, tusschen het verhevene en het verheven-schijnende. Ik heb het laatste gekozen uit zwakheid, uit ijdelheid, misschien uit wraakzucht.’

De kern is deze opmerking (waarin veel van het betoog over het genie van Napoleon, die volgens de Oude Man groot was om zijn denkbeeld Europa naar zijn hand te zetten alvorens hij het deed ook, eigenlijk weer op losse schroeven wordt gezet) natuurlijk vooral voor degenen die bij Douwes Dekker al vóór 1856 altijd op zoek zijn naar Multatuli. Eigenlijk ziet ook Du Perron Dekker zelden of nooit anders dan als de proto-Multatuli, maar zijn boek De man van Lebak is dan ook tot stand gekomen als een contrabiografische studie, een reactie op het werk van anderen die op hun beurt alle vroege rare streken en fouten van Douwes Dekker relateerden aan de latere Multatuli.

Bij zulke speuracties naar de kiemen van het Multatuli-zijn, kan ook de brief van Dekkers schoolvriend Abraham des Amorie van der Hoeven uit 1846 uitstekende diensten bewijzen. Roept ‘Bram’, met wie hij in hun schooljaren op lange wandelingen over het komende leven had gesproken zoals alle schooljongens van alle tijden wel gedaan hebben, hem niet bij gelegenheid van zijn huwelijk met Everdine van Wijnbergen toe: ‘Het Vaderland heeft regt om wat uitstekends van U te verwachten, Uw verblijf in de O. mag niet spoorloos voorbijgaan. Men moet er na honderd jaar nog spreken van 't geen gij goeds en groots gewerkt hebt.’?

- Het leek wel of zijn vriend in Nederland, de zo tragisch jong overleden dominee en domineeszoon...

- Alsof hij een voorgevoel had, schreef...

- Met de herinnering aan de jongensgesprekken nog vers in het geheugen, wekte...

Het zou geschreven kunnen zijn en het is geschreven. Net zo goed trouwens als uit navertelde jeugdlectuur suggesties werden getrokken voor ‘de latere Multatuli’: Saks brengt Eugène Sue's Les Mystères de Paris, waarin de vermomde prins Rodolphe kennis gaat nemen van onrecht, goed bij Lebak te pas; dr. J. van den Bergh van Eysinga doet in haar biografie hetzelfde met August Lafontaine's door Dekker hogelijk bwonderde roman Hermann Lange over een edele ambtenaar die geen onrecht kan zien. In Idee 1052b zegt Multatuli zelf dat Lafontaine ‘deel nam aan 't opvoeden van onze Wouter, en dus 'n belangrijke rol speelt in z'n leven.’

Kan allemaal waar zijn, maar tegelijk zijn het de denkbeelden en boeken die een tijdperk stempelden en die eerder ‘gewoon’ waren voor een jongeman van voor in de twintig anno 1840 en de vriendenkring van vroegere Latijnse-scholieren waarin hij zich bewoog. De brief van Abraham des Amorie van der Hoeven is in zijn opmerkingen over Dekkers huwelijk en de dood van zijn moeder en zuster, even vol van de gewone banaliteiten (dominees banaliteiten anno 1840) als de romans van Eugène Sue en August Lafontaine vol waren van de banaliteiten der goedkope romantiek.

Du Perron maakt zijn mede-biograaf Saks er terecht een verwijt van dat hij als marxist te pas en te onpas de tegenstelling Haarlemmerdijk-Keizersgracht door Dekkers daden en denkbeelden laat heenschemeren. Zoveel mensen zijn door die dialectiek beinvloed, terwijl er toch maar één Multatuli is!

Maar dan moet een soortgelijk verwijt worden gericht tot degenen, die de ‘gewone’ opvattingen van de Romantiek aanzien voor de bijzondere aandrift die Douwes Dekker tot Multatuli deed worden. Het bijzondere is juist dat ook een zo óngewoon mens als Eduard Douwes Dekker in zijn jeugd zo geheel een geestelijke tijdgenoot was van zijn generatiegenoten; dat zijn lectuur zich in niets onderscheidde van de hunne, zo zij al niet een graadje slechter was, want de slechte literaire smaak van Dekker springt als een ergernis voor zijn eigen bewonderaars uit tal van passages naar voren; dat zijn denkbeelden de denkbeelden waren die in zijn tijd gemeengoed waren. Eerder zou je verwachten dat Dekker een vroege bewonderaar was van Heine of Byron of de Tachtigers zou zijn voorgelopen in zijn waardering voor de Engelse romantici, die toch allen ruimschoots tijdens zijn leven, meest al tijdens zijn jeugd publiceerden.

Zo was het niet, althans niet alvorens hij in zijn verloftijd (1852-1855) en zijn reizen naar Duitsland toen en later schoksgewijs het nieuwe culturele en politieke klimaat van Europa had leren kennen. Zijn puberteitsverzen onderscheiden zich niet van het gangbare genre albumpoëzie, zijn versdrama De eerloze en de Losse Blaadjes blijven geheel binnen de overbekende lengte en breedte van zijn tijd.

Daartoe behoorde een bepaalde opvatting van het genie als iemand wie ongekend grote geestesgaven en scheppend vermogen waren aangeboren en die zich vooral ongeremd moest kunnen uiten, ook in zijn persoonlijk leven. Werd hij geremd, niet

[p. 19]

genoeg gewaardeerd, dan was er sprake van een miskend genie, een tragische tegenpool van het geslaagde, algemeen vereerde genie. Wie tot de miskenning bijdroeg en niet kon zien dat hij een genie voor zich had, was zelf een verblinde. Of een schurk. Ook dit behoort tot de romantische verbeelding: de eregalerij van vereerders, die intelligent en fatsoenlijk genoeg waren om het genie tegen de verguizing van schurken en domkoppen in hoog te houden.

Deze opvattingen van het romantische genie, zoals ze waren geëtst door Goethe, Byron, Shelley, Heine, de Lamartine en muzikaal voortgezet door Chopin, Liszt en Wagner, om van de politieke reuzen der negentiende eeuw maar te zwijgen, moet van grote betekenis zijn geweest voor het verschijnsel Multatuli. Dat hij zichzelf als genie zag, staat m.i. boven twijfel. In Idee 1002 zegt hij ‘Ik ben geen genie!’ maar wie dit van zichzelf zegt, bedoelt iets anders. In dit geval is het argument tegen de eigen genialiteit trouwens een boutade. Waarom is hij geen genie in eigen ogen (dus anders dan zijn bewonderaars menen)? Omdat hij zich zijn bekwaamheden door lang en hard werken heeft verworven en niet door geboorte. Was hij een genie, dan zou geteld kunnen worden ‘dat ik dus geen ander loon verdien dan 't dier dat z'n gaven ten geschenke kreeg van de Natuur? Merci! Ik heb zwaar gewerkt en bedank er hartelijk voor, alle aanspraak op erkenning daarvan op te geven, omdat men zich nu eenmaal - zuinigheidshalve? - in 't hoofd heeft gezet mij uit te maken voor 'n tweebenig instinkt.’

Als genie maakte Douwes Dekker, eenmaal Multatuli geworden, wel degelijk aanspraak op erkenning, d.w.z. op bijzondere behandeling. Hij moest zich kunnen geven zoals hij was, zijn ‘buien’, zijn prikkelbaarheid en zijn excentriciteit waren evenzeer onderdeel van zijn genie als zijn artistieke en intellectuele gaven. Hij moest ontzien worden om het genie niet te fnuiken. Citaten uit zijn eigen werk zijn hier gemakkelijk genoeg in te vullen. Maar ook zijn omgeving zag 't zo.

‘Multatuli was een genie en bezat ook de zenuwen van een genie’, schrijft de multatuliaan J. Versluys in zijn boekje Een en ander over Multatuli, dat een jaar na Dekkers dood, dus in 1888, is verschenen. ‘Hij was dus prikkelbaarder dan gewone menschen, zooals alle genieën dat blijkbaar zijn.’

[p. 20]

Versluys haalt Spencer aan, ‘die in zijn Data of Ethics, pagina 177, spreekt over de constitutionele teergevoeligheid van genieën en daarbij voor meerdere voorbeelden verwijst naar Vol. XXIV, Nieuwe Reeks, van de Fortnightly Review. Zonder die vatbaarheid voor indrukken was Multatuli geen pleitbezorger der Javanen geworden en evenmin een groot schrijver, zooals ik reeds vroeger opmerkte. Die zelfde teergevoeligheid deed natuurlijk haar invloed gelden bij het gedrag van Multatuli in het dagelijks leven.’

Volgen dan bij Versluys enkele voorbeelden van het teerhartig genie dat zijn laatste cent, en meer dan dat, aan nietswaardige bedelaars wegschonk. Ook in andere geschriften bij de dood van Dekker wordt hij ons zonder aarzeling als een genie getoond. ‘Wij, menschen die Hollandsch spreken, hebben in hem een man verloren, zoo groot als er geen enkele in onze eeuw heeft geleefd. Wij kunnen haar de eeuw van Multatuli noemen’, aldus de mening van De Dageraad, het blad der vrijdenkersbeweging in zijn Multatuli-nummer. Daarin geven tal van multatulianen persoonlijke herinneringen aan het overleden genie, in wie zij naast het geniale ook het zenuwachtig-prikkelbare opmerkten, want er is er haast geen of hij had op den duur en soms voorgoed, toch ook wel ruzie met de meester gekregen. Maar dat gaf niet omdat het prikkelbare niet in strijd mét, maar een onderdeel ván het geniale was. Ja, zonder zulke eigenaardigheden zou hij geen echt genie kunnen zijn geweest.

Voor- en tegenstanders van Multatuli zijn het althans over het uiterlijk kenmerk van zijn optreden eens. Natuurlijk hechten de tegenstanders er een andere betekenis aan. Prikkelbaarheid, excentriciteit en overdreven gevoeligheid worden dan niet in verband gebracht met behandeling van bedelaars maar van zijn gezin en in artistiek opzicht wordt zijn gebrek aan zelfbeheersing als schadelijk voor zijn talent gezien. Al in 1875 schreef Dr J. van Vloten zijn venijnige studie Onkruid onder de tarwe, die volgens veel multatulianen een einde aan Dekkers auteurschap heeft gemaakt. Van Vloten zegt dat men zijn letterkundige karakterstudie ‘even goed de verstandelijke en zedelijke ziektegeschiedenis van een weelderig dichtvernuft zou kunnen noemen, dat zich tot scha van zich en zijn werken, in behaagzieke zelfbespiegeling en ijdeltuitige zelfvertroeteling verliest.’

Van Vloten komt hiermee al dicht in de buurt van Dr Th. Swart Abrahamsz, de neef van Dekker die bij de dood van zijn oom in De Gids een beschouwing publiceerde onder de veelzeggende titel Eduard Douwes Dekker, eene ziektegeschiedenis. De strekking ervan schijnt te zijn: als maar eerder was onderkend dat Dekker aan neurasthenie of zenuwziekte leed en als die ziekte maar op de juiste manier bestreden was, zou het allemaal met Multatuli niet zo ver gekomen zijn... Het lijkt ons nu en werd ook toen al wel gezien als een zot betoog dat door slechte formulering schijnbaar uitloopt op de conclusie dat het hele schrijverschap van Multatuli eigenlijk een soort ziekte, en de schrijver ‘een monstrum’ is geweest. Maar bij alle misverstand over de maatschappelijke en artistieke betekenis van Multatuli, ziet Swart Abrahamsz beter dan Van Vloten dat de ‘behaagzieke zelfbespiegeling’ tot de essentie van het talent behoorde. In een bepaald opzicht heeft Swart Abrahamsz dan ook een ‘moderne’ kijk op het, nu ja, vooruit, het genie Multatuli. De term zenuwlijder en het begrip zenuwlijden zijn bij hem vroege voorlopers van wat wij later achtereenvolgens met even nietszeggende woorden als complexen, frustraties en syndromen probeerden uit te drukken.

Hoe gebrekkig ook, Swart Abrahamsz stelt de genialiteit als psychologisch probleem aan de orde en het genie als ‘onevenredig’, eenzijdig ontwikkeld mens. ‘Er zijn tijden geweest, waarin men krankzinnigen goddelijke eer bewees. Ook zijn er tijden geweest, waarin men “monstra” zorgvuldiglijk opkweekte, omdat zij geld waard waren als speeltuig voor de groten der aarde. Alhoewel wij dit heden ten dage niet meer doen met dwergen en gebrekkigen, geschiedt hier en daar nog wel eens iets wat er aan doet denken. Zoo bijvoorbeeld met de opvoeding van muzikale monstra, waarbij in den regel zeer weinig gelet wordt op de vraag of het wel in het belang is der jonge muzikale hersenen, dat deze aanleg ten koste der andere functieën zoo sterk geprikkeld wordt tot ontwikkeling’.

Het is duidelijk waar Swart Abrahamsz heen wil. ‘Met eene naar aanbidding zweemende eerbied voor wat men het genie noemt, wordt dan, ten genoege der maatschappij, dat genie veel meer in eene richting ontwikkeld, dan wel gelet op de belangen van het individu. Bij meerder en juister kennis van het menschelijk organisme zal er een tijd komen, waarin men, uit een oogpunt van welbegrepen hygiëne, iemand met grooten muzikalen aanleg opzettelijk zal trachten af te houden van zich te veel met muziek bezig te houden, en zoo zal er ook een tijd komen, waarin men elke poging tot vergoding van het genie zal stempelen als “onzedelijk”. Tot heden zijn wij zoo ver nog niet. Der meerderheid zelfs van overigens

[p. 21]

ontwikkelde en denkende menschen kleeft nog een onbewust geloof aan hoogere, met een onbekenden genius bezielde wezens aan. In dien zin bestaan er evenwel geene geniën, doch alleenlijk meer of min harmonisch aangelegde naturen, meerdere of mindere bekwaamheden in eene richting, en wat wij, bij wijze van spreken, dan het genie zouden mogen noemen, zou niets anders wezen dan de gezonde, de volmaakte mensch.’

De conclusie verdient een uitroepteken. De gezonde, de normale - anders gezegd ‘de aangepaste’ mens als hoogste ideaal! Het romantisch genie met zijn geïdealiseerd ‘afwijkend gedrag’ en zijn orakelwijsheden over alles en nog wat, met zijn maatschappelijk engagement (de bevrijding van Griekenland, van de Javaan, van de Franse arbeiders) en zijn vrouwenhulpkorps heeft afgedaan. Het is nu de kunst voor de kunst geworden. De negentiende eeuw loopt ten einde, ook voor de genieën. Er is alleen nog een Van Gogh nodig om het kunstgenie met al zijn creativiteit tot over de grens van de waanzin te brengen en een Freud om ook in het genie de meest alledaagse complexen bloot te leggen, en dan zijn de Helden van de Geest definitief passé.