Hollands Maandblad. Jaargang 1973 (302-313)

[p. 26]

± Chronologisch
D. Hillenius

Tentoonstelling van Christo, kort geleden in het Stedelijk Museum. Hij pakt alles in; een stoel van Visser, een kerk, een stuk rotskust van Australië. In de commissie die plannen verzint om het Koninklijk Paleis in Amsterdam weer wat functioneler te maken werd voorgesteld om ook het paleis door Christo te laten inpakken.

Zijn grootste object tot nog toe was het ophangen van een gordijn over het begin van de Grand Canyon. Heel duidelijk het territorium-mechaniek: het merken van een landschap met het eigen teken: inlijving.

Soms denk ik dat er veel meer Christo's bezig zijn. B.v. in Amsterdam is een anonyme Christo bezig om zijn stempel op de stad te drukken door er een metro te bouwen. Dank zij de bekende politieke oplichterstrucjes is hij er in geslaagd om de besturenden zo gek te krijgen dat ze hem ongeremd de hele stad in handen gaven, om er mee te doen wat hij wil, er zijn merk op drukken, ondermijnen, vernietigen.

Vergelijk wat de oplichting betreft met de mierenparasieten, die in ruil voor wat nietvoedende maar zoete vochtdruppels ongestoord hun gang kunnen gaan in mierennesten, tot het opvreten van mierenbroed toe.

Misschien is dat wel de motor achter de meeste grote mensenwerkingen: de pyramiden, de inpolderingen, de omploegingen van steppen (Chroestjow's ondergang), Napoleon, Christus etc.

Het wordt vaak tot een betere stijl gerekend als iemand weinig adjectieven gebruikt. Het is waar dat dit het lezen kan vergemakkelijken, maar verder is het een onzinnig criterium (pleonasme). Waarom zou een taal zo veel nuances kennen als het niet goed is ze te gebruiken? Natuurlijk moet je woorden in je zinnen schrappen zolang dat kan zonder de bedoelde betekenis te verminken of af te zwakken. Maar dat geldt voor alle woorden. Ik proef in die anti-adjectievenhouding iets platonisch, ook iets calvinistisch, angst voor de zintuigen, voor de lust om die zo precies mogelijk af te lezen, angst om open te staan.

Bij het lezen in de biographical essays van Strachey een groot plezier en een gevoel als van aanmoediging, alsof ik het zelf zo goed zou kunnen. Mijn schildersbroer zegt dat hij datzelfde heeft bij het genieten van schilderijen, wat een verband suggereert tussen de eigen talenten en datgene waarvan men geniet. Maar ik heb ook dat gevoel bij het kijken naar favoriete schilderijen, de impressionisten b.v., en het is duidelijk dat dat niets te maken heeft met mijn talenten in die richting, want die heb ik niet.

Het genieten van een kunst en het gevoel van aanmoediging dat je zelf nog wel tot iets in staat bent geeft misschien een aanwijzing voor een van de betekenissen van kunst: de vervulling van een aanleg die niet altijd creatief hoeft te zijn, maar ook passief kan zijn, zoals een wijfjesnachtegaal (maar niet de wijfjes van andere soorten) wordt aangetrokken door het zingen van een mannetjesnachtegaal.

Ergernis om Renate. Ze schreef over de zeer goede lezing van Anthony Storr dat ze na de eerste zin niet meer wilde luisteren, omdat hij daarin iets denigrerends over Freud zou hebben gezegd (Freud zou hebben gezegd dat alle kunst escape is). Wie Storr hier langer over aanhoorde of leest, weet dat hij genoeg voorbeelden van Freud's visie in deze aanhaalt, ten tweede dat Storr grote bewondering heeft voor Freud en tenslotte dat het zinnig is om ook Freud critisch te bezien. Het is treurig dat sommige schrijvers zo onverantwoordelijk, ongeargumenteerd, anti-wetenschappelijk willen zijn. Wat dat betreft is er geen verschil tussen Samuel Butler, Mulisch, Renate.

Wetenschap en politiek zijn in principe sociale vormen van kennisverovering en kennisgebruik, onderhevig aan controle, dwang tot argumentatie, herhaalbaarheid van proeven etc. Gesystematiseerd, bruikbaar gemaakt wantrouwen.

Kunst staat daar soms tegenover doordat het niet-sociaal, in principe juist individueel is. Dat heeft voordelen. Mythe kan een wetenschap voorafgaan. Intuitie kan soms ontsnappen aan de storende bijproducten

[p. 27]

van formalisering. Maar niet alle eigengereide uitspraken zijn goed, denk aan Butler, die in de inleiding van een van zijn Lamarkistische werken schreef dat hij geen wetenschapsman was en het ook niet wilde zijn. Als de mogelijkheid bestaat van controle zijn we verplicht die toe te passen. Mulisch is fout als hij - b.v. over Cuba - nadrukkelijk niet-objectief wil zijn. Hermans is fout als hij in sommige polemieken bewust (dat moet je wel aannemen) liegt. Renate is fout etc. De mythe is alleen aanvaardbaar als we niet beter kunnen weten. (Of is het functioneel dat kunstenaars zich niet houden aan de wetenschappelijke code? B.v. om een opening te houden voor als de wetenschap - zoals elk systeem, elke eenzijdigheid - doodloopt?)

Eén zwaluw maakt nog geen lente. Dat berust w.s. op de waarneming dat de eerste zwaluwen eenzame doortrekkers zijn. Pas als men ze in paren om de huizen ziet is het goede seizoen begonnen. Op 17 IV zag ik dit jaar de eerste boerenzwaluwen, als losse individuen. De 29ste inspecteerde een paartje onze deel.

Raadsels zijn de oplossingen van andere raadsels. Dat is de zin van ouder worden, steeds meer raadsels ontmoeten en langzaam begrijpen hoe ze in elkaar grijpen en dat ze alleen afzonderlijk genomen raadsel zijn.

Goede beeldspraak is geen versiering, maar een voorbeeld van een algemeen principe waartoe ook het geval dat men met de beeldspraak wil verhelderen behoort.

Als alles mag wordt kunnen moeilijk.

Mijn moeder heeft alleen lagere school gehad, maar daar leerde ze behalve de gewone zaken voldoende Frans en Duits om er later in te lezen en te spreken.

Toen ik van de H.B.S. kwam kon ik in geen van de onderwezen talen, Frans, Duits, Engels, spreken of een boek lezen.

Het is nu schijnbaar vooruitgegaan omdat elke middelbare scholier iets van Engels spreekt. Maar dat heeft weinig met de school te maken, alles met popmusic, film, televisie. En de andere talen zijn vrijwel geheel van het repertoire verdwenen.

Er lijkt wel een constante afname van het leervermogen te zijn. Toen wij in 1945 aankwamen als biologische studenten hoorden we van vooroorlogse studenten wat ze allemaal uit het hoofd hadden moeten leren, en nog erger was het wat de generatie van professor Heimans aan feiten beschikbaar in het hoofd meedroeg (de klacht van Heimans

[p. 28]

zelf dat hij zoveel minder onthouden kon dan zijn vader). Zelf moesten we veel minder - maar in terugblik nog onzinnig veel - leren. We kenden veel planten, veel dieren, veel ingewikkelde verwantschappen. De studenten van nu, behalve een enkele hobbyist, weten steeds minder.

Het is een algemene klacht, ook bij andere vakken, dat er langer over gedaan wordt om minder te leren. Ik denk dat het te maken heeft met het afnemend ouderlijk gezag en andere autoriteit.

Een onderwijsidealist stelde dat ieder kind, al op de kleuterschool te beginnen, bij alles wat het moet leren, moet vragen waar het voor dient.

(Gelukkig was ik in mijn schooltijd nog slaaf genoeg om van alles te leren, zonder te vragen waarom. Toen ik begon te studeren brak die slaafsheid en daarom duurde het wel lang eer ik afstudeerde. Maar dat ik nu een vak ken dat me nog steeds boeit en dat ik iedere geïnteresseerde durf aan te raden - ondanks dreigende werkeloosheid - heb ik te danken aan die functionele slaafsheid van lagere en middelbare school en eerder.)

Kan iemand een kind uitleggen waarom het moet tellen? waarom het alfabet? de tafels? logarithmen? taal?

Zoals de cultuur nu is wordt ze in stand gehouden en voortgezet doordat ervaringen van enige honderden eeuwen, gecodeerd, in enkele jaren kunnen worden doorgegeven als basis voor verdere ontwikkeling. De consequentie van de idealistische eis is dat we die paar jaar studie weer laten uitdijen tot de oorspronkelijke tijd van ervaren en al of niet noodzakelijk vinden. En aangezien we niet meer bereid mogen zijn (van de idealist) om welke ervaring dan ook van de vorigen te aanvaarden zonder het zelf ervaren te hebben, is daarmee het opstapelingseffect van de cultuur voorgoed ondermijnd. We zullen w.s. nooit meer aan het alfabet toekomen. Behalve...

Er zal natuurlijk altijd een secte blijven die het verdomt om mee te idealiseren, die volhardt bij een autoritair leersysteem en die daardoor technisch - hoe achterlijk ook - de idealistische analfabeet zal voorbijstreven. En dan zal de geschiedenis zich niet onderscheiden van enige vroegere geschiedenis: de technisch zwakkeren zullen uitgeroeid worden of misbruikt door de technisch sterkeren. Dit effect zal versterkt worden doordat de gevoeligen voor autoriteit niet alleen beter leren, maar ook beter gehoorzamen, beter soldaten zullen zijn.

J.G. vond als afdoende argument tegen mijn ethologie van de mens: een vliegtuig dat met mensen ergens naar toe vliegt, wat daar niet allemaal in samenwerkt: de menselijke geschiedenis, de cultuur, de techniek, die mensen die vliegen willen, de veelvoudige doelen die de reizigers hebben die even samen komen. Dat valt volgens hem ver buiten het bereik van de ethologie.

Natuurlijk, het vliegtuig valt er buiten en nog een heleboel technische zaken. Maar die zijn niet nu door die passagiers veroorzaakt. Wat interessant is is het mechaniekje van de mens, dat is dan nu - door ingewikkelde historische oorzaken - geplaatst in een vliegtuig, maar de reden waarom passagier a in het vliegtuig ging zitten, wat hem beweegt, dat zijn weer de oude biologische zaken: paardrift, territoriumdrift, hiërarchie, vluchtdrang etc. Daarin verschilt passagier a niet van een verre voorouder, van vóór de hantering van de vuistkei. Alleen de rationalisaties, de aankledingen van de motieven verschillen, zijn cultureel gekleurd.

Op 3 II 1972 was er een interview van Ingmar Bergman door Dick Cavett. Opvallende uitspraak - ook Cavett had het nooit eerder gehoord - dat vrouwen beter toneel zouden spelen dan mannen, dat ze er vanjongsaf beter geschikt voor zouden zijn, de voorliefde voor verkleden, het plezier van in de spiegel kijken, opmaken etc. Mannen zouden daarentegen beschaamd zijn om in de spiegel te kijken. Daar past volgens mij bij het grote verschil in mannen- en vrouwenmode; de eerste vrijwel stagnant, de tweede constant wisselend.

Bergman haastte zich - en herhaalde het enige malen - te zeggen dat dit ongetwijfeld een gevolg van opvoeding was. In deze tijden van emancipatie is het niet populair om enig verschil tussen ♂ en ♀ aan te nemen dat niet door opvoeding (uiteraard slechte opvoeding) veroorzaakt is.

Waarschijnlijk is echter dat ook dit verschil voortkomt uit het miljoenen jaren oude verschil tussen de op jagen gespecialiseerde man en de op thuiszittend kinderverzorgen gespecialiseerde vrouw. De teeltkeus t.o.v. het ♂ was in de richting van de beste jager, die van het ♀ was in de richting van de beste verleidster (en daarna vasthoudster) van mannen. (Behalve de teeltkeus werken er natuurlijk nog veel meer selectiemogelijkheden. Waarschijnlijk veel belangrijker is de selectie ten bate van een goed moederschap, omdat die een direct effect heeft op overlevingskansen. Maar we hebben het nu over teeltkeus.) In dit patroon past de vrouwelijke neiging tot theater, opschik, het kritisch bekijken van de eigen verschijningsvorm in de spiegel en het even kritisch bekijken van

[p. 29]

concurrenten. Ook daarbij past een vrij algemene neiging van de ♀ om de aantrekkelijkheid van de ♂ af te meten aan de hand van zijn materiële productie. Het klassieke beeld van de lelijke dikke rijkaard en zijn fraaie jonge vrouw. De klassieke vraag van de ouders van het ♀: wat zijn zijn vooruitzichten?

In de kleine kring waarin minder gelet wordt op materiële verdiensten is een belangrijke aantrekking het op een of andere manier zich onderscheiden van de ♂: bijzondere sportieve prestaties of kunstzinnige of wetenschappelijke.

(Passend bij dit teeltkeusverhaal is de vrij algemene waarneming dat bij het zoenen het ♀ de ogen sluit, terwijl het ♂ ze als het kan nog meer opent.)

Heel mooi te zien bij sprekers voor de televisie, maar wat het betekent weet ik nog niet: het hoofd schuin houden, even afgewend, ofschoon de ogen wel naar voren kijken. Ik denk dat het iets te maken heeft met de onwil om iemand lang in de ogen te zien; vanwege het even afgewende hoofd kan men terloops, zonder dat dat een principiële betekenis hoeft te krijgen, even de blik afwenden, nl. in de richting waarin het hoofd gewend is. Ingewikkeld verhaal, maar probeer het eens. Vraag blijft natuurlijk waarom mensen (en dieren) niet lang elkaar in de ogen kunnen kijken, behalve - is mijn kleine ervaring - iemand waarop je verliefd bent en/of mee naar bed wil. Misschien is dat trouwens wel de reden om niet al te lang maar iedereen aan te kijken.

Grafiek van de stijgende bevolking. Zuiver asymptotisch, de uitvindingen van landbouw en industrie geven in de lijn geen knikken. Dat zou er op kunnen wijzen dat de overbevolking niet het gevolg is van de techniek, maar dat de techniek de gegroeide behoefte opvult.

Mooie zin voor sommige feministen en andere idealisten (uit Fleur, encyclopedie onder Codiaeum of Croton, plant met sierbladeren): ‘Ze bloeit met onopvallende trossen bloemen, die beter weggenomen kunnen worden omdat ze de plant kracht ontnemen die beter gebruikt kan worden.’