Hollands Maandblad. Jaargang 1973 (302-313)

[p. 3]

[313]

Proberen bij gelegenheid, en andere fragmenten
K. van het Reve

Proberen bij gelegenheid een stuk te schrijven over lelijkheid, naar aanleiding van zin in dagboek van D.K. waarin staat dat ieder leven zijn droefheid en daarmee zijn schoonheid heeft. Hoe nu? Is schoonheid niet iets dat met vreugde te maken heeft? Zeker. Maar misschien is het wel zo dat in iedere schoonheid enige droefheid steekt. Voorbeelden. Mozart. Humor. Lach en traan. Misschien dat omgekeerd lelijkheid veroorzaakt wordt door gebrek aan droefheid. Neem de zeer beklemmende lelijkheid die je ontmoet wanneer je buiten een huisje huurt voor de vacantie. Aan zee. De kans is groot dat zo'n huisje is ingericht en versierd op een wijze die je naar de keel vliegt. De meubels, de dingen op de schoorsteenmantel, wat aan de muur hangt, de verlichting. Ik denk dan altijd: stel dat je ondergedoken moet zitten in zo'n kamer. Is het dan niet beter zelfmoord te plegen of in een klein bootje naar Engeland over te steken? Maar waarin zit die lelijkheid nou? Het is duidelijk dat de eigenlijke bewoners geprobeerd hebben dat huis mooi te maken. Het zou kunnen dat hun dat niet gelukt is omdat ze alle droefheid uit die versiering geweerd hebben, omdat ze alles vrolijk wilden maken.

Hugo B.C. heeft eens geschreven: als Lou de Jong sterft voor dat boek af is, is de hele tweede wereldoorlog voor niets geweest. Met een eigenaardige variant daarop zou ik over mijn eigen houding in die oorlog kunnen zeggen: ik probeerde niet naar Engeland te komen of me bij enige verzetsgroep aan te sluiten. Vechten tegen de Duitsers betekende een grote kans om doodgeschoten te worden. Ik was zeer geïnteresseerd in de oorlog. Ik zou zonder morren vijf jaar lang zestien uur per dag in een munitiefabriek hebben gewerkt met alleen een minimum aan voedsel en nachtrust. Maar me laten doodschieten wilde ik niet, want dan zou die hele oorlog voor niets zijn geweest. Iets dergelijks voelde ik.

Het gevoel van onbehagen, waarmee je je hele leven bepaalde beweringen aanvaardt. Zoals: de joodse spijswetten zijn geen willekeurige, onredelijke, gekke voorschriften, maar hadden oorspronkelijk wel degelijk een zin, het waren een soort hygiënische voorschriften, zoals in onze tijd het voorschrift dat je geen ongekookte melk moet drinken en na defaecatie je handen moet wassen. Ik hoorde die verklaring voor het eerst van mijn vader, toen ik misschien tien, twaalf jaar was. Van tijd tot tijd kom ik hem weer tegen. Ik herinner me goed twee dingen: ten eerste dat ik die verklaring aanvaardde, en ten tweede dat die aanvaarding, het verder vertellen van wat ik hier geleerd had, het mij te binnen brengen van die verklaring telkens als ik met die spijswetten geconfronteerd werd, iedere keer gepaard ging met een ondefinieerbare malaise. Dat terwijl andere verklaringen mij als ik ze voor het eerst hoorde of verder vertelde met een onmiskenbare, lichtvoetige vreugde vervulden. Bijvoorbeeld toen ik voor het eerst leerde hoe een oude Griek de omtrek van de aarde berekend had, of hoe bij een automobiel het differentieel werkt. Terwijl ik dit schrijf moet ik mij dwingen die twee dingen niet hier en nu even uit te leggen.

In het ene geval - dat differentieel en die meting met die twee putten of stokken - aanvaard je de boodschap gretig, huppelend en neuriënd. In het andere geval - die spijswetten - aanvaard je hem weliswaar vrijwillig, maar het blijft iets gedwongens houden. En juist daarom, lijkt het, houd je er je hele leven aan vast, zoals een vrouw een man die zij nooit bemind heeft hardnekkiger trouw blijft dan een op wie zij verliefd geweest is.

Wat grote indruk op mij maakte was een bericht uit Nieuw-Guinea van de Russische onderzoeker Miklucho-Maklaj. Hij verbleef de vorige eeuw geruime tijd in Papuadorpen, niet ver van geloof ik de noordkust, en meldde dat die Papua's hun hutten niet wind- en waterdicht maakten, zodat ze bij slecht weer eeuwig in de tocht, de kou en de nattigheid zaten. Ook droegen zij geen kleren en dekten zij zich 's nachts niet toe.

[p. 4]

Het halve dorp liep voortdurend te hoesten en te snotteren. Technisch was het voor die mensen zeer wel mogelijk om de in onze kringen gebruikelijke voorzieningen te treffen. Sommige dingen die zij maakten zullen wel zeer ingenieus geweest zijn.

Een tweede ding werd mij verteld door B.S., die in Afrika was geweest als ontwikkelingshelper of iets dergelijks. Hij zei dat de Europese landbouwspecialisten getroffen werden door het volgende: enerzijds deden die negers op landbouwgebied enkele heel slimme dingen, die Wageningen hun niet kon verbeteren. Op ander landbouwgebied maakten ze weer fouten die de eerste de beste Europese middeleeuwse boer niet zou maken.

Eigenlijk is het menselijk gedrag heel eenvoudig: ze reageren op wat ze meemaken, net als ieder ander organisme. De menselijke reactie is het opstellen van regels - willekeurige regels, die soms wel, soms geen ‘zin’ hebben in de technische, economische, medische, landbouwkundige betekenis van het woord. Op grond van die regels vindt wellicht een natuurlijke selectie plaats: mensen die op het idee komen om iedere zaterdag van een bepaalde plant te eten gaan dood. Een andere groep die het eten van die plant juist verbiedt blijft bestaan. Sommige regels doen veel kwaad, maar leiden niet tot ondergang. Andere doen een beetje kwaad, weer andere - besnijdenis laten we zeggen, of het met textiel omzwachtelen van een verstuikte enkel - doen kwaad noch goed. In een boot die zinkt kun je niet varen. Maar een boot die met een kleine, technisch zeer wel mogelijke verbetering twintig, tweehonderd procent effectiever zou zijn, blijft eeuwen onveranderd. Dat omzwachtelen van enkels is misschien nooit getest.

Van Fonvizin merken zijn biografen verrukt op, dat in een van zijn stukken de leraar van Duitse afkomst, de leraar met kerkelijk verleden en de leraar die soldaat geweest is elk op hun eigen manier spreken. De mof spreekt met een Duits accent, de kerkman gooit liturgische woorden door zijn conversatie heen en de soldaat doet iets dergelijks. Dat soort dingen wordt gedaan door allerlei auteurs, ook door zeer slechte, en er is niets aan. Niets is gemakkelijker dan een Amsterdammer in te voeren of iemand met een Frans accent of een zeeman of een Brabantse dorpspastoor die vraagt: zoude gij wel misdienaar willen worden, Merijntje? Toch stijgt daarover in literatuurgeschiedenissen steeds weer gejuich op: zie eens, schrijft men dan, hoe deze auteur zijn verschillende helden allemaal verschillend laat spreken! Een dergelijke geestdrift vind je ook als een auteur iets beschrijft zodat je ‘het voor je ziet’ - waarbij men vergeet dat het helemaal niet zo moeilijk is iets in geuren en kleuren te beschrijven. Denk aan de uitvoerige beschrijvingen van dorpsstraten, stoeten krijgslieden, markten of havens in vervelende boeken. Juist omdat je die pikbroeken zo lijfelijk voor je ziet verveelt het boek je.

Stukje in Trouw over de Fransman Lévitan, die iets te maken heeft met de Ronde van Frankrijk. Hoewel eigenlijk journalist, schreef Trouw ongeveer, begaf hij zich meer en meer in de commercie: het bloed van zijn Joodse voorouders verloochende zich niet. De volgende dag verontschuldigde de redactie zich voor dat Joodse bloed.

Kort daarna zagen we Ehrlichman op de televisie, waar hij met bewonderenswaardige zelfbeheersing een aantal zeer moeilijk vol te houden leugens vertelde. Als een echte Duitser, zei de commentator van de NOS, legde Ehrlichman de eed af met uitgestrekte arm. De volgende dag verontschuldigde de NOS zich niet. Dat is jammer, want in onwellevendheid doet die opmerking over Ehrlichman weinig onder voor die over Lévitan. Daar kwam bij dat die opmerking over Ehrlichman geplaatst werd met een voor de toeschouwer uiterst pijnlijke, wellustig-superieure glimlach van kijk eens hoe flink wij zijn: een Amerikaan (slecht), helper van Nixon (slecht), met een Duitse naam (slecht), ontslagen, voor een commissie gedaagd, publiekelijk beschuldigd van wetsovertredingen, aangevallen en veracht door zowat de hele Amerikaanse pers en door alle commentatoren van radio en televisie - kijk eens hoe flink wij kleine Hollandse jongens zijn: op onze tenen staande op de achterste rij, klaar om als eersten weg te lopen, weten wij toch nog een paar drollen naar het slachtoffer te gooien!

I do not admire the general run of American Bible-searchers - Methodists, United Brethren, Baptists, and such vermin. But try to imagine what the average low-browed Methodist would be if he were not a Methodist but an atheist! Vrij vertaald zegt H.L. Mencken hier - in 1923 -: ik heb de schurft aan de gemiddelde dominee, hervormd, gereformeerd of vrijzinnig, maar het zou allemaal nog veel erger zijn als die kerels atheist waren. Dat is uitgekomen, maar Mencken heeft het niet meer meegemaakt.

De missionaris vertelt met verbaasde berusting dat die zwartjes, hoewel ze toch verteld

[p. 5]

is dat naaktlopen verkeerd is, niettemin buiten de missiepost hun mother Hubbard uitgooien, ja zelfs geheel naakt het missiekantoor binnenwandelen om zich daar door het IKOR te laten inverviewen. Op die toon spraken die televisietantes die een tijd geleden aan een stel arbeidersmeisjes het schandelijke van trouwen en kinderen krijgen probeerden uit te leggen. Die meisjes waren even redelijk als die negers: als ze de school doorlopen hadden wilden ze gaan werken. Trouwen. Als ze kinderen kregen pas weer werken als de kinderen naar school gingen, en dan nog zo, dat moeder thuis kon zijn als de kinderen uit school kwamen. Dat werd door die tantes als een zo krankzinnig pakket van opvattingen beschouwd dat er niet eens over gepraat kon worden. Door medelijdende vragen en betreurend commentaar naar de kijker maakten de tantes duidelijk dat het lachwekkend was om als je moest kiezen tussen een baan en een verloofde die verloofde te kiezen, en dat het van grote barbarij getuigt als je je kinderen niet naar een crèche wilt brengen. Toppunt van achterlijkheid is wel als je verpleegster wilt worden omdat je moeder dat ook geweest is of heeft willen worden. Ze wilden kennelijk - en dat hadden ze blijkbaar ook verwacht, want hun teleurstelling was niet gespeeld - dat die zestien- en zeventienjarige meisjes zouden uitroepen: Jan, ik ben dol op je, alles in mij schreeuwt naar je, maar ik behoor mijzelf niet toe. De VPRO heeft mij gewezen op de koekjesfabriek waar ik nu werk. Ik kan, ik mag dat werk niet opgeven terwille van zoiets burgerlijks als een huwelijk zonder abortus.

Als ooit iemand zich voor de vraag interesseert hoe de falsificatietheorie van Popper anoniem in mijn Geloof der kameraden terecht is gekomen: ik had, toen ik die bladzij schreef, Popper niet gelezen. Ik kende zijn theorie alleen van horen zeggen, want ook over hem had en heb ik nooit iets gelezen. Ik wist dat ik hier Popper parafraseerde. Ik overwoog om inplaats van ‘wat men noemt’ ‘wat Popper noemt’ te zetten. Maar twee dingen weerhielden mij: ik kon moeilijk die gedachte aan Popper toeschrijven zonder na te gaan of hij dat werkelijk gezegd had. Met enig geluk hoefde me dat maar een paar uur te kosten, maar als het tegenliep (boek uitgeleend) was ik dagen kwijt. Het boek moest worden ingeleverd, ik moest nog zoveel andere dingen nakijken. Bovendien: stel ik controleer het en ik merk opeens dat mijn uiteenzetting de gedachte van Popper niet goed weergeeft? Dat Popper eigenlijk iets anders heeft beweerd? Dan ben ik de sigaar, want ik heb de gedachte nodig die ik in dat hoofdstuk geformuleerd heb. Toen besloot ik geen naspeuringen te doen en net te doen of die falsificatietheorie iets algemeen bekends en aanvaards was waarover men vaak spreekt zonder de uitvinder te noemen, zoals de relativiteitstheorie of het Oedipuscomplex. Popper zelf, merkte ik later, meende toen die gedachte bij hem opkwam dat het niet de moeite waard was hem op te schrijven omdat het zo iets van zelf sprekends was dat iedereen het waarschijnlijk al wist.

In een onuitgegeven roman Kniga sudeb van een Russische schrijver wordt de reactie van het publiek op de massale terreur heel intelligent beschreven. Bij rechtsverkrachting, zegt de auteur, is de burger geneigd te reageren met het gevoel dat hij hier met een uitzonderingsgeval te doen heeft. Hij beschouwt het ‘recht’ (de rechtszekerheid, de rechtvaardigheid) als een soort luchtkussen, dat wel ingedeukt wordt als er op getrapt wordt, maar dat daarna zijn oude vorm zal

[p. 6]

hernemen. Men kan zich niet voorstellen dat het verdwijnen en niet meer terugkomen van medeburgers regel is en geen uitzondering. Zelfs in gevallen waarin het onrecht zegeviert en de kreet ‘er is geen recht meer!’ wordt aangeheven, zelfs in zulke gevallen geloven de slakers van die kreet zelf niet dat het zo is als zij roepen. Als, bij wijze van voorbeeld, de dreyfusards in Frankrijk hadden verloren, dan zouden zij misschien geroepen hebben dat nu een jood in het Franse leger zijn leven niet meer zeker was, maar zij zouden het niet zelf geloofd hebben. Zij zouden bij zichzelf gedacht hebben: dat onrecht is gebeurd, en het is schandelijk, en het neemt een stuk rechtszekerheid weg, maar: het is een uitzondering, een speling van het lot voor wie het toevallig treft. Slechts zeer weinig joodse officieren zouden uit Frankrijk gevlucht zijn. Wij hadden natuurlijk het Bruinboek over de Hitlerterreur gelezen, en Die Moorsoldaten van Wolfgang Langhof, wij hadden in de krant namen gelezen van mensen die wij kenden en die waren doodgeschoten, en een jongen die bij ons in de klas had gezeten, Philip Gomperts, was opgepakt en doodgemaakt zonder dat hij de bezetters ooit een strobreed in de weg had gelegd, maar niettemin geloofden wij instinctief dat dit soort dingen weliswaar gebeurden, maar dat zij geen regel waren. Dat wil zeggen wij meenden dat het regiem van de nazi's gekenmerkt werd doordat zij links en rechts politieke tegenstanders en joden molesteerden en vermoordden. Maar dat zij alle joden zouden vermoorden kwam bij niemand op. De nazi's schijnen trouwens zelf betrekkelijk laat op dat idee te zijn gekomen, toen zij al acht, negen jaar aan de macht waren. In Rusland heeft het nog langer geduurd: bijna twintig jaar.

Een regelrechte klucht kan door een groot aantal mensen gewaardeerd en beoordeeld worden. Van een mislukte klucht of een mislukte ‘krimi’ is de mislukking voor iedereen zichtbaar. Een auteur die niet in staat is een goede ‘krimi’ te maken heeft nochtans één middel om toch op de buis te komen, namelijk zijn slechte krimi te beladen met pretentie. Dat doet hij door van tijd tot tijd zijn helden vreemde dingen te laten zeggen, waarvan niemand precies begrijpt wat ze betekenen. Ook kom je een heel eind met hinderlijk geluid of met opnamen die een beetje te langzaam zijn. Zodra de kijker, de omroepvereniging of haar keurmeesters de indruk hebben dat hier iets bedoeld is waar zij met de pet niet bij kunnen treedt die op zichzelf roerende, edele en nuttige welwillendheid op, waarmee sinds overoude tijden het grote publiek dingen waar het niet bij kan nochtans geduld, ja bevorderd heeft. Het grote publiek luistert vooral naar Veronica. Toch onderhoudt datzelfde publiek het Concertgebouworkest. Waarom? Omdat enige tienduizenden, of desnoods enige honderdduizenden mensen aardigheid hebben in dat orkest. Maar daarom niet alleen. Ook omdat het grote, Veronica beluisterende publiek het gevoel heeft, dat dat Concertgebouworkest iets doet dat beter is dan Veronica, iets dat verdient gehandhaafd en bevorderd te worden. Zo onderhoudt het publiek sterrewachten die millioenen kosten en geen enkel nut afwerpen, alleen om enkele honderden liefhebbers van de astronomie in staat te stellen dat vak te beoefenen. Zouden enkele honderden liefhebbers van kruiswoordraadsels een instituut voor de bestudering van kruiswoordraadsels willen stichten, dan zou het publiek daar geen belastinggeld aan willen geven. Deze prijzenswaardige bereidheid van het publiek heeft uiteraard ten gevolge, dat men het publiek bedriegen kan. Men neemt dan iets dat eigenlijk minder is dan Veronica, iets dat door Veronica niet zou worden uitgezonden, en kleedt dat iets zo aan, dat het iets concertgebouwachtigs krijgt. Het publiek ziet geen verschil en betaalt.

Voorval in Nussdorf am Inn, in de vrijstaat Beieren. Een boer, ongetrouwd, heeft een huishoudster, die hij het lastig maakt. Zij is van zijn avances niet gediend. ‘Wenn er 's noch gescheit gekönnt hätte’, zegt ze: als hij er nu nog iets van gekund had... Zij wordt zijn attenties moe en klaagt haar nood bij de dokter. Die zegt dat het allemaal zo erg niet is. Als hij het je erg lastig maakt doe je desnoods iets in zijn soep. Hij bedoelde een verdovend middel. Zij begreep: vergif, ging naar de apotheek om vergif, maar de apotheker weigerde het haar te verkopen. Toen besloot ze die boer met een bijl om het leven te brengen. Ze kocht een bijl en zette die klaar. Het lukte haar echter niet de boer te vermoorden. Ze ging hem wel met de bijl te lijf, maar hij wist bij de worsteling die zich ontspon de bijl om te draaien en haar enige sneden in het gezicht toe te brengen. Zij werd gearresteerd. De politie en later de rechter-commissaris deden hun best om haar er toe te brengen het voor te stellen of zij uit noodweer had gehandeld, een bijl had gegrepen etc. Maar zij verbeterde hun versie voortdurend: ze had zich niet willen verdedigen, maar hem willen vermoorden. Daartoe had ze vergif willen kopen en later die bijl aangeschaft. Niettemin kreeg zij een lichte straf.