Hollands Maandblad. Jaargang 1973 (302-313)

[p. 39]

De biografie van J. Kegge (1796-1854)
Paul van 't Veer

In het jaar 1838 vestigde zich in de stad Haarlem een rijke Westindische suikerplanter, de heer J.A. Kegge met zijn gezin. Zelf uit Haarlem afkomstig (zijn vader was er kruidenier geweest) en op jeugdige leeftijd naar ‘Westinje’ vertrokken zodra er na de Franse tijd maar een schip zeilde, was hij 42 jaar oud in zijn geboortestad teruggekeerd, reeds gefortuneerd genoeg om er een grote staat te voeren. De familie was uitgebreid en bestond behalve uit de heer Kegge zelf en zijn 38-jarige vrouw Hanna, uit zeven kinderen die in leeftijd varieerden van zeventien voor de dochter die Harriot of Henriëtte heette, tot anderhalf voor de baby die Kitty werd genoemd, en uit een oude grootmoeder van moeders kant - of wat in die dagen voor oud doorging, want zij was eigenlijk pas 62 jaar. De oudste zoon van het gezin, William geheten, zou in 1838 21 jaar zijn geworden als hij niet twee jaar eerder, praktisch in de armen van een Leidse studievriend, op zijn kamers aan de Breestraat was overleden.

In de kleine en slaperige provinciestad Haarlem, die destijds zeker geen twintigduizend inwoners telde, was de exotische familie Kegge een uitbundige verschijning. Over zijn Westindische jaren was de heer Kegge, bij al zijn uitbundigheid, echter niet spraakzaam. Indisch geld, Oost of West, was in die dagen niet deftig, tenzij in de jaren vóór 1795 als bewindhebber van een der compagnieën verdiend, maar anders dan in provinciesteden als Middelburg of Enkhuizen waar oudtijds Kamers van de VOC waren gevestigd en een klein aantal rijke families uit die kring nog steeds de toon aangaf, was in Haarlem geen relatie met die geheimzinnige overzeese wereld te vinden. Wat hield het begrip ‘suikerplanter’ in? Niemand in Haarlem die het wist, alleen was duidelijk dat het veel geld opleverde. Een logé (de Leidse student, theologisch candidaat, die zoon William op diens sterfbed indertijd ‘de ogen had mogen toedrukken’, zoals hij de oude of niet zo oude grootmoeder eens verteld had), werd ondanks alle gesprekken met de heer des huizes evenmin veel wijzer. Hoe weinig de logé van Westindische zaken op de hoogte was, bleek trouwens uit de verhalen die hij later op de Societeit Minerva te Leiden over zijn reisje naar Haarlem placht te vertellen. ‘In de bibliotheek stond een grote opgezette tijger’ beuzelde hij, ‘die de heer Kegge zelf had geschoten nadat de deugniet al driemaal een kalf had komen weghalen.’

Dat er op het westelijk halfrond in het geheel geen tijgers voorkomen en dat hier hoogstens van een jaguar sprake had kunnen zijn, was onze aspirant-theoloog niet zo opgevallen. Waarschijnlijk wist hij bij zijn gezond niet, dat het district Demerara, waar de familie Kegge blijkbaar vandaan kwam, een Engelse kolonie was sedert het in 1814 bij de Conventie van Londen (een Brits-Nederlands akkoord ter koloniale toescheiding na de veroveringen sedert het begin van de eeuw) definitief aan Groot-Brittannië was toegewezen. Tevoren was het vruchtbare plantagegebied langs de Demerararivier in Guyana voortdurend van eigenaar gewisseld: Nederlands sinds de 17e eeuw, in 1781 door de Engelsen veroverd, Nederlands in 1784, Brits in 1796, Nederlands in 1802 en weer Brits in 1803, definitief dat laatste in 1814. Demerara illustreert in klein bestek wat er in het hele Guyaanse en Caraibische gebied eeuw na eeuw geschiedde, tot het nu de staatkundige chaos is waaraan niemand kop of staart kan ontdekken.

In de overgangsjaren van de 18e naar de 19e eeuw maakten die bestuurswisselingen voor de bewoners nog weinig of niets uit. De suiker- en koffieplantages waren in handen van Nederlanders, Engelsen en Schotten en wie ergens zat, bleef er meestentijds zitten. Hoogstens moesten de eigenaren voorzover zij in Nederland woonden, zich erom bekommeren hoe tijdens het Continentale Stelsel hun produkten naar Europa te krijgen, maar zo weinig hadden de Fransen ter zee te vertellen dat de smokkelvaart weinig

[p. 40]

risico opleverde. De moeilijkheden begonnen pas als binnen het Franse douanegebied de herkomst van gesmokkelde lading suiker, koffie of tabak moest worden verdoezeld. Ook daarvoor bestonden echter kunstjes met vreemde vlaggen op Nederlandse schepen of duurbetaalde Franse certificaten.

In de Guyana's zelf waren de directeuren op de plantages en hun chefs, de administrateurs in Paramaribo en Stabroek dat de Engelsen steeds weer in Georgetown herdoopten, al helemaal niet eenkennig in hun aanvaarding van andere gouverneurs. Trouwens, heel wat Nederlandse bestuursambtenaren zagen er geen been in hun functies onder het Engelse tussenbestuur te blijven uitoefenen, zoals hun aanzienlijker collega's in Oost-Indië, tot en met leden van de Raad van Indië en secretarissen van de Hoge Regering, in functie bleven onder Raffles om vervolgens na 1815 weer in Nederlandse dienst terug te keren. De stadhouder zelf had immers van Londen uit de koloniale ambtenaren verzocht overal met de Britten samen te werken.

En de slaven? Onder hen was een bekend gezegde ‘Slaaven hebben geen vaderlant’. Dat zegt genoeg.

Demerara was dus definitief Brits sedert 1814, het jaar waarin de jonge Jan Adam Kegge per eerste scheepsgelegenheid derwaarts ging. Waarom ging een ondernemende achttienjarige jongeman naar Westinje en niet naar de Oost? In de eerste plaats wel omdat het vertrek naar Oost-Indië een zoveel grotere onderneming was dat de eerste reis erheen na de vrede, een complete expeditie van meerdere schepen vergde die pas in oktober 1815 van start kon gaan. In de tweede plaats, vermoed ik, omdat de oude heer Kegge, de Haarlemse kruidenier, in de Franse tijd veel had nagedacht over de herkomst van suiker. Zijn nering in koloniale waren was meer en meer verlopen, van de nieuwerwetse bietsuiker moest Kegge senior - een op traditie ingesteld man die zoals de meeste Haarlemmers de dingen graag deed zoals zijn vader voor hem had gedaan - al even weinig hebben als van de andere Franse snorrepijperijen. Suiker, die hoorde uit de West te komen. Er was geen suiker, er was althans te weinig suiker, dus was het verstandig daarheen te gaan waar rietsuiker verbouwd werd, wilde men goed geld verdienen.

Het bleek een uitstekend advies aan Jan Adam te zijn. Hij arriveerde na een voorspoedige reis te Stabroek en werd meteen in dienst gesteld op de suikerplantage van de Engelsman Marrison, niet ver bovenstrooms aan de Demerara. Het bijzondere van deze plantage was niet slechts dat zij gunstig lag voor het vervoer per zeeschip, maar dat de directeur-eigenaar zelf met zijn gezin op de plantage woonde. Dat dit niet veel voorkwam, blijkt uit alle berichten over het grote vrouwentekort in de Britse en Nederlandse nederzettingen in de Guyana, waaruit weer allerlei rumoer en ongewenste toestanden voortvloeiden. Het was juist het wegtrekken van de plantage-eigenaars met hun gezinnen naar het moederland, dat in de loop van de achttiende eeuw zulke onvolledige en geleidelijk barbariserende Europese gemeenschappen had doen ontstaan, dat de term ‘naar de barrebiesjes gaan’ (van Berbice, Demerara's nabuur) de betekenis van ‘naar de verdommenis gaan’ had gekregen. Achtergebleven waren de administrateurs of rentmeesters in Paramaribo, Stabroek en Nieuw-Amsterdam en de plantage-directeuren met hun opzichters of blankofficiers, allemaal meest vrijgezellen.

De familie Marrison, die Jan Adam haast als een zoon des huizes opnam, was een dubbele uitzondering: ze woonde ‘op het land’ en ze was zelf eigenaar van de plantage. Een gewortelde familie: ‘Mijn vader was een Engelsman, maar mijn moeder een Westindische van ouder tot ouder, een inboorlinge’, zei de oude mevrouw Marrison, het enige lid van de familie Kegge dat wel en graag over de Westindische herkomst wilde spreken. Zij was, wat men tegenwoordig een Creoolse noemt en uit de beschrijvingen van het Haarlemse huis der Kegge's blijkt dat dit ook geheel door het creoolse cultuurpatroon gestempeld was. Jan Adam Kegge mocht dan niet zo lang in de West geweest zijn, het waren de beïnvloedbare jaren van zijn 18e tot zijn 42ste, waarin hij op het grote plantagehuis aan de Demerararivier woonde.

Als wat trad hij daar in dienst? Het lijdt geen twijfel dat hij aanvankelijk in de geminachte functie van blankofficier, dat is opzichter over de slavengemeenschap, bij Marrison in dienst is getreden. Zelf sprak hij er nooit over. Het was in de Haarlemse en überhaupt in de Europese gemeente van de jaren dertig der negentiende eeuw zeker geen fatsoenlijk onderwerp van gesprek meer, de omgang met slaven. Hoewel het nog een generatie of langer zou duren eer Nederland zijn Westindische slaven in 1863 de vrijheid gaf (in de Oost gebeurde het eerder maar daar waren dan ook geen plantages met slavenarbeiders en bestond het instituut in Nederlandse kring alleen in de vorm van huisbedienden), was de immoraliteit van de slavernij allang een erkende zaak. Er werden nog slechts achterhoedegevechten geleverd

[p. 41]

waarin de economische noodzaak van slavernij in de West werd aangevoerd en nog maar weinig het instituut als zodanig werd verdedigd als in overeenstemming met bepaalde bijbelse uitspraken. In fatsoenlijk gezelschap werd de slavernij niet meer verdedigd, hoogstens geduld onder het bekende motto ‘dat je daar als buitenstaander niet over kunt oordelen’. Iemand die als slavenopzichter had gewerkt, zoals de heer Kegge, deed er het zwijgen toe. Plantage-directeur, dat scheen wel een geacht beroep te zijn.

Op dit punt liet Kegge zich eens ontvallen, dat het eigenlijk onzin was de directeuren als fatsoenlijker dan de blankofficieren te beschouwen, ‘want zo in Suriname als in Demerary zijn de meeste directeurs het zelf geweest.’ Hieruit mag wel worden afgeleid dat ‘hij het zelf was geweest’. Maar dan toch een die in elk geval door zijn eigen directeur niet werd veracht. In het gezin Marrison was een aardige jonge dochter, vier jaar jonger dan hij, met wie hij trouwde toen hijzelf nog nauwelijks 21 en zij nog pas 17 was, ‘een speels kind die met zes jonge honden door de plantage liep’, zoals haar moeder eens met een mengeling van vertedering en verontwaardiging vertelde. Waarom dan toch dat huwelijk?

De situatie op de plantage scheen ertoe te nopen. De oude heer Marrison was plotseling overleden aan de moeraskoorts, die de kolonie altijd teisterde. Wie moest de plantage leiden? De weduwe was daartoe volkomen ongeschikt, volwassen zoons waren er niet, Jan Adam was een flinke kerel en Hanna hield van hem, dat was duidelijk genoeg. Zo werd het huwelijk in 1817 voltrokken. Jan Adam Kegge was, drie jaar nadat hij als kruidenierszoon uit Haarlem was vertrokken, al directeur en erfgenaam van een bloeiende suikerplantage in Demerara!

Op zichzelf was de suikerindustrie in deze na-napoleontische periode geen bloeiend bedrijf. Er was grote concurrentie in het Caraibische gebied en door de maatregelen tegen de slavenhandel, die het onmogelijk maakten het slavenbestand anders dan door geboorten in de slavendorpen aan te vullen, werd de economische grondslag van de plantages ondergraven. Het ‘kweken’ van slaven veronderstelde immers een veel betere behandeling, het veronderstelde gezinsverband, enige medische verzorging, beter voedsel, kortom: een menswaardig bestaan. Nu, dan kon je net zo goed gewone arbeiders in dienst nemen. Of liever: dan kon je béter gewone arbeiders in dienst nemen, voor wie je buiten een paar shilling loon geen verantwoordelijkheid hoefde te dragen.

In de Brits Westindische kolonies, waar het volle gewicht van de Anti-Slavery Society op rustte, was men zich hiervan eerder bewust dan in de Nederlandse. Er werden al vroeg pogingen gedaan om uit andere Britse kolonies zoals Brits-Indië contractarbeiders naar Guyana en de Caraibische suikereilanden Jamaica en Trinidad te halen, want iedereen begreep dat de vroegere slaven, eenmaal vrijgemaakt, niets meer voor plantagearbeid zouden voelen. Deze voorspelling kwam uit en overal waar na 1834 (toen in de Britse gebieden de slavernij werd afgeschaft) niet tijdig voldoende arbeiders van elders waren aangevoerd, zakte de plantagelandbouw ineen.

De activiteiten van Jan Adam Kegge als plantagedirecteur voltrokken zich in de nadagen van de slavernij, juist tussen het verbod van de slavenhandel en de afschaffing van de slavernij in. Zoals gezegd sprak hij zelden of nooit over zijn eigen relaties tot de slavenbevolking, maar er zijn aanwijzingen dat die niet best kunnen zijn geweest. Hij ware trouwens een grote uitzondering op de regel, als ze wél goed waren geweest, want de regel was dat de verhouding van directeur en blankofficier tot de slaven op terreur was gebaseerd. Nu was Kegge, blijkens zijn gedrag in Haarlem zoals het ons door tijdgenoten wordt beschreven, in het algemeen zeker niet iemand die zich door fijne beschaving van zijn collega-blankofficiers onderscheidde, al had hij wel eens een sentimenteel ogenblik en werd hij soms ‘in de grond een beste kerel’ genoemd. Er is ook één concrete aanwijzing dat zijn verhouding tot de slaven ‘normaal’ was, d.w.z. berustte op terreur.

Opnieuw is het een zijdelingse opmerking in een van de verhalen van de Leidse student, die zelf de draagwijdte van zijn woorden niet begreep. ‘Meneer Kegge vertelde me hoeveel kinderen hij had en hoeveel hij er door de dood had verloren’, aldus dit verhaal. ‘Hij had twee zoons van negen en tien jaar en dan volgde er een meisje van zeven; daartussenin had er nog eentje van acht kunnen zijn, maar zoals Kegge zei: dat was door een beest van een negerin vergeven op zijn anderhalf jaar.’

Veelzeggende mededeling! Uit boeken als prof. dr. R.J. van Liers standaardwerk ‘Samenleving in een grensgebied’ is ons bekend dat het vergiftigen van gezinsleden der hardste meesters geen onbekende wraakneming was van de zijde der mishandelde slaven. We kunnen wel aannemen dat bij zulke wraakmiddelen als kindermoord tegenover ‘een beest van een negerin’ een beest van een slavenmeester moet hebben

[p. 42]

gestaan, misschien een sadist die bij voorkeur slavinnen liet afranselen. Maar weer mist de Leidse student - hoewel, en dit mag wel met enige nadruk worden gesteld, zelf in iets later tijd de auteur van een moralistische brochure tegen de slavernij - hier de gelegenheid iets nader in te gaan op een belangrijke kwestie. Wellicht uit kiesheid van de gast tegenover zijn gastheer, werd het woord slaaf of slavernij nooit in zijn verhalen genoemd, want in kiesheid is hij moeilijk te overtreffen. Het kan echter ook doodgewone onkunde zijn geweest, onbegrip voor wat zich achter dat begrip ‘suikerplanter’ eigenlijk afspeelde.

Door zijn Westindische jaren werd Kegge getekend. Het creoolse milieu van zijn vrouws familie was één invloed. Er was echter ook een duidelijke invloed van zijn eigen directeurs- en blankofficiersmilieu, het ‘berrebiesjes’-effect dat ik hiervoor al even noemde. Was Kegge een driftkop, een parvenu, een opschepper die zoals hijzelf placht te zeggen ‘adellijke heren en grote hanzen’ de ogen wilde uitsteken met zijn kostbare equipage en zijn meegebrachte zwarte bedienden?

Ziehier uit het boek van prof. Van Lier enige kenmerken van de slavenhouders opgesomd. ‘Het instituut der slavernij leidde tot ontremming van de machtsdrift en de sexuele drift en schiep hierdoor een persoonlijkheid met psychopathologische kenmerken. Er ontwikkelden zich vaak instabiele, driftige, lichtgeraakte personen met maniakale neigingen.’ Elders is sprake van ‘overprikkelde machtsdrift’, ‘vertoon van rijkdom en wedijver in het maatschappelijk verkeer die tot verkwisting leidden. Men voerde een te grote staat (...), er werden bals en diners gegeven waarbij een groot aantal gasten aanwezig was en een grote luxe tentoon werd gespreid.’

Het is of het over de heer J.A. Kegge persoonlijk gaat, die in 1838 naar Nederland kwam, vermoedelijk omdat in de jaren na 1834 het probleem der plantagearbeiders hem te groot was geworden. Wat zou hij zich trouwens druk maken? Hij had zijn schaapjes op het droge en meer dan dat, want als ‘schatrijk’ man laat hij zich in Haarlem neder. Uitgerekend in Haarlem, een van die provinciesteden binnen het nieuwe Koninkrijk, die zich nog allerminst hadden hersteld van de klappen uit de Bataafse en Franse tijd en die gerust als straatarm tegenover Kegge's schatrijk beschreven mogen worden om de tegenstelling des te groter te maken.

Had Haarlem ruim 39.000 inwoners in 1622, aan het eind van de 18e eeuw waren het er nog maar 21.000 en in 1815 niet meer dan 17.000. De bierbrouwerijen en de textielnijverheid, die in Haarlem werk hadden verschaft, waren - zo meldt dr. F.A.M. Messing in zijn dissertatie over ‘Werken en leven in Haarlem (1850-1914)’ - geheel verdwenen. Bijna de helft van de Haarlemse bevolking was in de tijd van Kegge verpauperd. Pogingen om in de jaren dertig van Kegge's eeuw, met overheidssubsidie door Belgische en Engelse textielfabrikanten de oude industrie te laten herleven, mislukten.

Wie in Haarlem zelf geld had, riskeerde het niet in zulke waaghalzerij als textielindustrie, maar probeerde er zuinig en netjes van te leven. Nergens was het rentenierschap zo ontwikkeld als in het Nederland van het begin der 19e eeuw, toen de nazaten der achttiende-eeuwers de restanten van de oude fortuinen opsoepeerden. (Een kennis van de oude heer Kegge in dit Haarlem van omstreeks 1840 was de oude heer Stastok, over wie ik niet wil uitweiden; slechts vermeld ik als typerende bijzonderheid dat hij volgens ons bekende gegevens een rustende fabrikant was, ‘wiens grootvader en vader een zeer bloeiende, en die zelf een vrij bloeiende lintweverij had gehad’, waarin echter niet meer gewerkt werd. De oude heer Stastok kon aardig van zijn bescheiden kapitaaltje leven, maar wat zou er met die lintwevers gebeurd zijn?)

Een stad met een paar deftige ambtenaren, met wat overgeschoten landadel uit Kennemerland, wat winkelhoudende middenstand waaraan Haarlem nog iets van zijn oude positie als marktcentrum dankte, dan een groepje renteniers dat zuinigjes van zijn geld leefde, en de rest paupers - dat was het Haarlem van de rijke repatriant Kegge. Die tegenstelling was al te groot en leek de burgerij van Haarlem, waaruit onze verhalende Leidse student stamde, misschien groter dan ze in werkelijkheid was omdat zijn opschepperij zo sterk bij hun benepenheid afstak.

Jan Adam Kegge had het lange jaren moeilijk met zijn stadgenoten, maar op de duur lukte het toch. Zijn dochter trouwde een ritmeester van de huzaren, zijn zoons bezochten zonder veel wetenschappelijk succes de Latijnse school maar leerden er wel de benepenheid die zij nodig hadden om in het Haarlemse patroon te passen.

Alleen de verhalen van de Leidse student, die bleven ongewijzigd. Van Haarlem en de families die er woonden, kon hij op de Leidse studentensocieteit smakelijk vertellen. Maar wat er werkelijk aan de hand was in die stad, nee, daarvan had hij toch niets begrepen.