Hollands Maandblad. Jaargang 1973 (302-313)

[p. 36]

Journaal
J.J. Peere boom

Een week lang al, tot aan het oudejaar vandaag, is de lucht van het dorp iedere middag en avond bezaaid geweest met doffe knalletjes. Twintig millioen voor de vuurwerkmakers, bericht de krant. Als het overal zo gaat als hier in Laren moet de helft daarvan zijn uitgegeven aan dit saaie goed, het elementaire rotje dat sist noch giert of sproeit, alleen bonk! doet, een paar keer per minuut.

Ik kan mij voorstellen dat de mens plezier heeft in knallen als hij er schrik mee brengt: meneren aan het preken zet, vriendjes aan het vloeken, kinderen aan het huilen, honden aan het janken. Dat is loltrappen; maar deze knalletjes gaan af in tuinen, of bij jongens onder elkaar aan de stoeprand. Wat is dan de voldoening? Zijn het allemaal orgasmer, zoals alles? Na een middag knalletjes is het mij te moede of dat alleen langs een grote omweg waar zou kunnen zijn. Weet je wat het is? De vijand heeft met zenuwgas gewerkt, of met bacteriën per brief vervoerd. Iedereen die er een tik van krijgt komt jammerlijk om binnen enige uren, daarom stuurt de overheidpatrouilles rond, in ruimtepakken en bolle helmen, die overal de lijders doodschieten, uit overwegingen van humaniteit. Ik vrees dat er honderden neergelegd zijn, de hele middag al. En wanneer komen ze hier? Ik hoor ze al bij de achterburen. Als je niet kan bewijzen dat je onbesmet bent, c.q. als je een beetje vreemd uit je ogen kijkt, pikken ze je. Hoor, de kerkklokken beginnen voor ons te luiden.

Nee: een gillende keukenmeid! Het was toch vuurwerk. Wij zijn er nog; wij maken nog pret.

Een jaar of vijf geleden waren er geruchten dat de lange mannebroek op zijn retour ging. Toga's zaten natuurlijk prettiger, las ik; er stond een foto in de krant van een jongen in een herejurk; nog even verder, leek het, en wij zouden zeker tot een compromis genoopt worden, misschien de kuitbroek aangevuld met vrolijke kousen.

Dat zou het gemak goed doen, en het straatbeeld ook. Niet langer die fladderende lappen om de benen: al was het eerste stapje klein, het wees naar een toekomst van vergaderzalen als bloemperken, van lijnvliegtuigen als regenbogen. Verbleekte mijmeringen. Het tegenovergestelde is gebeurd. Hoewel ik vaak de blik afwend ontgaat het mij niet dat driekwart van de vrouwen in lange broeken langs de straat sloft. Ik heb mij al lang geleden van de dwaalleer losgemaakt dat de vrouwenmode de taak heeft om de schoonheid en de begeerlijkheid te dienen. Zij vervult een praktischer functie door de vrouw een regiment te geven om in mee te marcheren, dat wist ik wel; maar ik had het nog niet op zo'n afwijzende manier gedemonstreerd gezien.

Het is al erg bij jonge meisjes, met broeken van corduroy of verschoten blauw in plaats van waaiende plooiende rokjes; maar die dragen dat niet voor de aardigheid. Industriële lompen zijn het uniform van de populist die je voorlopig moet zijn, om niet te voelen dat de geschiedenis tegen je is. De behoefte aan steun en saamhorigheid heeft geen tijd voor mooi of lelijk. En wat is het exkuus voor de zwarte en grijze kantoorbroekspijpen van de bourgeoises in alle standen? Je weet het niet. Je weet niet of de mode ook in dit geval kultuurpsychologisch kan worden behandeld: en dan, denk ik, gezien worden als reaktie op de seksuele ontspanning. ‘Wie geprikkeld wil worden leest maar zijn seksblaadjes; ik in mijn broekpak heb het te druk voor die onzin’' Het broekpak! Misschien zullen wij deze jaren uit de beschavingsgeschiedenis moeten snijden en wegdoen, hoe jammer ook van sommige herinneringen. Wat moet de toekomst van ons denken? Een tijd die de vrouwen in pakken stopte en de seks in winkeltjes, en zich wijsmaakte dat er een nieuwe vrijheid gewonnen was.

Krijgt nu alle toneel en muziek in Nederland een staande ovatie? Ik maak nooit anders meer mee. Meestal is het teveel; een enkele keer verdiend, en dan is het jammer dat het niets meer uitdrukt. Annie Schmidt's musical En nu naar bed, die ik eindelijk gezien heb, was er onvoldoende mee beloond. Dat kan

[p. 37]

toch allemaal maar zo: een Hollands stuk dat zodra het doek opgaat aan een sprong begint, en pas een half uur voor tijd weer met de voeten aan de grond komt. Tot zover speelt het zich af in een lichte luchtlaag waar de harde werkelijkheid een grap lijkt als een andere. Het is voor de meest auteurs te moeilijk om in die atmosfeer iets tot stand te brengen; van de tientallen Engelse en Amerikaanse musicals die ik gezien heb wisten er maar een stuk of vijf raad in, de rest behielp zich met grote roze liefdesbellen blazen. Annie Schmidt heeft met de opvoering geluk gehad, maar het begin van alles was haar tekst, en wat een kunststuk om uit de klei te trekken van het land van nuchterheid en gewoon doen. In het laatste half uur probeert zij, of wordt door uitputting gedwongen, om ons terug te brengen bij de alledaagse rede, voorzover de dominerende aanwezigheid van twee feeën het toestaat. Ik voelde mijn glimlach uitdoven, maar bleef goedgemutst; er was veel over van het voorafgaande, en af en toe waren er nog sprongetjes.

Les hieruit te trekken: de geldigheid van klachten over het publiek en zijn onwil is beperkt. Dat is wel meer gebleken, maar niet zo vaak of het komt altijd als verrassing. Als ik had moeten raden uit welke bodem nu eens een grappige musical zou groeien had ik nog eerder Rusland gedacht, waar toch ook een rechtzinnig volk woont, dan Nederland. Nee, het was hier, en het onwillige publiek is komen kijken.

In het warenhuis, terwijl wij wachtten op de juffrouw die zou kijken in het magazijn, keerde vlak voor ons een kind in een kinderwagen de tas van zijn moeder onderste boven. De inhoud begon er uit te glijden, onder roerloos toezien van een broertje dat de wagen vasthield; maar V, greep in en zette de tas vooraan in de wagen. Daar kwam de moeder terug. Zij had het net nog gezien, en zei ‘Dat moet je toch niet doen’ tegen de baby, en ‘Daar moest jij op letten’ tegen het broertje.

En tegen V.? Geen woord. V. werd genegeerd, hoewel zij nog steeds vlakbij stond. Zo'n gebrek aan omgangsvorm deed mij aan Glasgow denken, waar een probleem is van jeugd die geweld pleegt met messen en fietskettingen; dat komt doordat ze onbekwaam zijn in de omgang, zei een jeugdleider, en er opslaan is hun enige manier van kontakt maken. De moeder in het warenhuis was in dezelfde zin onderontwikkeld, leek mij. Zij is de enige niet. Het is altijd moeilijk om zeker te zijn dat andere ‘volken’ zich beter gedragen: de Engelsen wel zou ik zeggen, dol op ‘so sorry’; de Fransen zijn een eind achteruit gesukkeld: maar vast staat dat er aan Nederland nog veel te beschaven is. Als ik van een trottoir op de rijweg gestoten word door iemand die zonder opzien uit een huisdeur komt stuiven, weet ik wat mij in het gunstigste geval te wachten staat: een gehinderde blik, en ‘Ow’. De gewone Nederlander bespaart zich zulke tekenen van opmerkzaamheid: hij kijkt de andere kant op, en haast zich weg.

's Avonds op de boerderij in de Achterhoek die wij drie dagen in bruikleen hebben staar ik naar vijf zwartgebiesde bruine deuren op een rij, en laat de middelste opengaan, die verbinding geeft met de deel. Daar komt de boer door binnen, de boer van weet ik wanneer: zeventig jaar geleden. Bij de olielamp van zijn tijd kan ik ternauwernood de trekken van de noeste kop onderscheiden, maar ik hoor hem zuchten en zie hem met kromme

[p. 38]

schouders stilstaan. In het bed in de kamer links ligt zijn vrouw, die het wel niet lang meer zal maken; zijn enige zoon is vorig jaar gestorven, en van de twee dochters aan wie hij de hoeve zou nalaten is de sterkste nu op haar dertigste jaar ingepalmd door een garen- en bandkoopman van Winterswijk. Misschien zal er niets meer na te laten zijn, als er nog eens zo'n slecht jaar komt met de oogst verregend en veel ziekte onder de beesten. Werk is het enige wat hij nog kent in zijn leven: werk en tegenslag. Heeft hij soms een van de hulpmeiden verkracht onder het hooien, en wordt hij gemeden in het dorp?

Ach nee, dat niet. Regenvlagen slieren om het huis; de zieke beesten mokken in hun stal; een zwakke stem roept om water; het is erg genoeg. Dan, als onze boer zijn hand over de ogen haalt, maakt hij een scheurtje in het gordijn dat de toekomst afsluit. Daar doorheen ziet hij ons, onder verblindend elektrischlicht, hangend in rieten stoelen met onze lektuur. V. heeft rum in haar thee, om een verkoudheid te bestrijden; ik ben aan de Calvados. Buiten mist het, of het is motregen geworden. In de stal is het ijskoud, nu er geen koeien meer staan, alleen fietsen en butagasflessen. Kijk, boer, wat sommige dingen zijn vooruitgegaan! Wij zitten hier voor ons plezier, met schone nagels, en toch heeft iedereen te eten!

Zulke gedachten kan je net zo goed voor je houden. Dood is dood. De voorouders zijn weg. Alleen de zwartgebiesde deuren zijn overgebleven.

Ik herinner mij best, en ben nu nog wel eens zo, dat ik voor avonden-uit onderwerpen placht te bedenken om in het gesprek furore te maken. Nooit heb ik zo'n onderwerp te berde gebracht; als er een was dat mij bijbleef, paste het niet in de toon.

Op den duur ben ik gaan inzien dat de ambitie verkeerd gericht was. De kunst van de conversatie is niet om te schitteren, noch om anderen te laten schitteren (‘zij willen alleen zichzelf horen’), maar om zelf en anderen te laten deelnemen. Veel mensen kunnen er niets van; sommigen vinden het geen enkele moeite waard. Ik heb de laatste weken weer een paar treurige voorbeelden gezien.

Waarom zouden wij samenkomen als het niet is om te converseren? Maak er dan meteen een orgie van; maar elkaar aanraken doen wij ook niet. Het wordt tijd voor een verhandeling over de conversatie, met alles uitgelegd: de rechtstreekse repliek, en die van opzij en die à trois quarts; het afsnijden, het ophitsen en het moduleren (doorgaan over hetzelfde, maar in een andere toonaard); wat te doen met buitenlanders, met navragers, met zwijgende vrouwen (wives); de toelaatbare lengte, het gevaar van lachen en dat van niet-lachen, en het beheersen van stemverheffing. Als het een kollektief werk werd zou ik graag het hoofdstukje doen over in de rede vallen, aangevuld met niet alleen in-derede-gevallen-worden maar ook iets-zeggen-dat-niemand-blijkbaar-hoort.

Daar zal het ook alweer voorlopig niet van komen. Ik zie mijzelf al voor het laatst de ogen opslaan met nog steeds het gevoel dat wij eigenlijk aan praten nooit zijn toegekomen. Je hebt niet veel gemist, zullen de anti-praters dan denken. Zij kunnen het slecht beoordelen. De conversatie is er niet alleen om uit de mensen te halen wat in ze klaarligt, misschien weinig, maar om ze te verleiden tot uitspraken waar zij zelf verbaasd van staan. Het gesprek uit de lucht gegrepen, dat moeten wij gedaan krijgen van elkaar; tenminste, daar worden wij gelukkig van.

Twee dagen geleden, op weg naar de boerderij, gingen wij nog even een kroketje eten in het nieuw ingerichte café. Daar zaten wij met onze blanke jonge wangen, en wisten nog niet hoe het hier zou worden. Nu is de ervaring grotendeels opgedaan. Morgen gaan wij terug. Wat is er dan beleefd? Bij voorbeeld dat je met wat wrikken aan de poten van het tafeltje voor de kachel het wiebelen bijna kan verhelpen; dat als je, langs het bospad op de volgende weg uitgekomen, eerst linksaf loopt en dan rechts en weer rechts en nog eens rechts, je inderdaad op hetzelfde punt terugkeert; dat de geyser in de keuken niet aanspringt zolang de spoelbak van de WC volloopt, totdat je merkt dat de hoofdkraan van het water maar half openstaat; dat er aan de overkant van de Slinge stukjes naaldbos zijn zo stil in de gloed van bruine naalden onder je voeten en zo donker in de mist tussen de stammen alsof het nooit meer dag wordt.

Ik wil niet terug langs dat café morgen. Dan liever omrijden. Altijd weer hetzelfde patroon; altijd is het weer later geworden. Eigenlijk kan ik er niet tegen, maar er is geen ander leven te krijgen. Als wij morgen het café toch zagen zou ik waarschijnlijk veel minder bewogen zijn dan nu in gedachten, dat is waar. Er zijn dan weer plichten en plannen: de avond is al ingedeeld, wij kijken naar de toekomst, en komen later vast wel eens terug hier op de boerderij.

Morgen passen wij ons aan. Nu kijken wij nog op het bos uit. O kroketjes van eergisteren; o toekomst opgesoupeerd.