Hollands Maandblad. Jaargang 1973 (302-313)

[p. 26]

De formalisering van het wereldbeeld
Battus

In zijn magistrale boek getiteld De mechanisering van het wereldbeeld beschreef Dijksterhuis de mechanisering van het wereldbeeld. ‘Dat is nogal logisch’ zult u zeggen. Uw tegenwerping is dan niet het gevolg van uw kennis over Dijksterhuis, over zijn boek, of over de mechanisering van het wereldbeeld. Die tegenwerping is een gevolg van het feit dat u kennelijk gelooft dat het volgende (de T-stelling) altijd waar en dus minder interessant is:

de T-stelling:

In zijn boek getiteld ‘T’ beschrijft de auteur T.

Maar is die T-stelling wel waar? Stel ik was begonnen met:

In zijn ontroerende boek getiteld De tranen der acacia's beschreef W.F. Hermans de tranen der acacia's. Dat lijkt mij onzin. Maar als u een formalist bent (en aan het eind van dit stuk weet u wat dat is) dan zult u, om de T-stelling te redden, zeggen: ‘beschreef’ is een vaag woord, Hermans heeft dat boek tenslotte De tranen der acacia's genoemd, dus ik houd vol dat hij de tranen der acacia's beschreef. Dan gaan we een stapje verder:

In hun boeken Mein Kampf, Hoe ik mijn verjaardag vierde en Ik heb altijd gelijk beschreven Adolf Hitler, Remco Campert en Willem Frederik Hermans respectievelijk mein Kampf, hoe ik mijn verjaardag vierde en dat ik altijd gelijk heb. Nou ja, zegt u, die T-stelling moet in zoverre veranderd worden dat als T in een vreemde taal staat je dat in het Nederlands moet vertalen; en dat als er ‘ik’ en ‘mijn’ staat, je daar de naam van de auteur moet invullen. Inderdaad beschreef Adolf Hitler in zijn overschatte boek Mein Kampf zijn strijd. Maar beschreef Remco Campert in zijn amusante Hoe ik mijn verjaardag vierde hoe Remco Campert zijn verjaardag vierde? In ieder geval staat bij gerechtelijk vonnis vast dat W.F. Hermans in zijn befaamde boek Ik heb altijd gelijk niet beschreef hoe W.F. Hermans altijd gelijk had. De moeilijkheden met de T-stelling worden nog groter als T een vraag is:

In haar onmisbare boek Hoe hoort het eigenlijk? vraagt Amy Groskamp-Ten Have zich af hoe het eigenlijk hoort? Welnee: ze geeft het antwoord op die vraag. Dus als T een vraag is dan geeft het boek getiteld ‘T’ een antwoord op die vraag. Maar de schrijver van het instructieve boek Hoe leer ik Deens? beantwoordt niet de vraag hoe hij Deens leert, zelfs niet hoe ik Deens leer, hij leert u Deens!

Nog moeilijker wordt het met de titel van een in elk Amsterdams huishouden aanwezig boek:

In zijn erudiete boek De telefoongids voor het district Amsterdam beschreef de auteur de telefoongids voor het district Amsterdam. Nee: het is de telefoongids voor het district Amsterdam. De titel is hier een eigennaam van het type ‘Nederland’ waaraan je kan zien op wat voor soort ding het slaat. Er zijn ook eigennamen type ‘Juliana’ die op schepen, kolenmijnen en meisjes kunnen slaan. Bij boeken zijn zulke echte eigennamen zeldzaam:

In zijn veelgelezen boek De bijbel beschreef de auteur de bijbel. Men doet er goed aan elke boektitel voorlopig als zo'n onbegrijpelijke eigennaam te beschouwen, en pas nadat u het boek heeft gelezen na te gaan wat voor soort titel het was. Ik zal het boek De mechanisering van het wereldbeeld aanduiden met ‘de mechanisering’.

In ‘de mechanisering’ beschreef Dijksterhuis de mechanisering van het wereldbeeld. Hij doet dat zo goed dat het een schandaal is dat het boek wel in het Engels en Duits, maar al jaren niet meer in het Nederlands te koop is. Het wereldbeeld van Aristoteles dat, om het vriendelijk te zeggen, meer vertelde over Aristoteles dan over de wereld, heeft eeuwenlang een zware druk op de intellectuelen van Europa gelegd. Dat moet niet aan Aristoteles verweten worden maar aan de kerk van Rome, die wel begreep dat het bijbelse wereldbeeld een beetje al te primitief was en toen maar de hele Griekse

[p. 27]

erfenis zonder boedelbeschrijving overnam. Twee dingen ontbraken daarin: het experiment om de natuur te dwingen zijn geheimen te vertellen, en de wiskunde om de gedragingen van die natuur exact te beschrijven, in andere termen dan de vaag anthropomorfe waarmee wij nu nog gelaatsuitdrukkingen van dieren beschrijven. Het mooie van ‘de mechanisering’ is dat Dijksterhuis laat zien hoe ook de geniale mensen die zo'n tien generaties geleden iets anders dan Aristoteles wilden, nog zwaar onder zijn plak zaten. Experimenteren was er eigenlijk nauwelijks bij: het eerste succes van een theorie die fundamenteel van die van Aristoteles verschilde lag in de sterrekunde, een wetenschap waarin weinig valt te experimenteren. Ook de ontwikkeling van de wiskunde ging moeilijk als je bedenkt dat je nu een 16-jarige in een half jaar uitlegt wat Newton eigenlijk nooit goed heeft begrepen. Copernicus haalde de aarde uit het middelpunt van het heelal en liet hem bewegen, in cirkels want dat moest van de Grieken. Kepler verving de cirkel door een ellips. Newton liet zien waarom het ellipsen moesten zijn. De beweging van hemellichamen blijkt aan dezelfde wetten te beantwoorden als het vallen van een appel. Het wereldbeeld is gemechaniseerd. Einstein doet daar niets aan af.

De mechanisering gebeurt bij Dijksterhuis alleen met de voorstelling die de natuurwetenschap zich van de levenloze natuur maakt. Het is verleidelijk om dat veranderende beeld op andere wetenschappen over te dragen. Aan de ene kant dreig je daarmee in een nieuw dogmatisme te vervallen: alleen mechanisering kan ons helpen, maar aan de andere kant is het succes van de natuurkunde, zoals dat blijkt uit de techniek, niet zonder gevolg gebleven voor de manier waarop andere wetenschappen te werk gaan.

Aan ‘de mechanisering’ zou ik een postscriptum willen toevoegen dat de titel van dit stukje draagt en dat de formalisering van het totale wereldbeeld beschrijft.

Wat ik niet bedoel is een van deze vier dingen:

1	het structuralisme zoals dat in Frankrijk bloeit en als allesverklarende theorie zelfs het Marxisme naar de kop steekt. Het structuralisme is kortgezegd niet geïnteresseerd in gelijkheid of ongelijkheid van dingen, maar in gelijkheid of ongelijkheid van de relaties tussen dingen. Maar helaas is het verschil tussen ‘ding’ en ‘relatie’ niet altijd zonder meer duidelijk. Kijk maar naar ‘zoon’ en ‘werkende jongere’; zijn dat woorden die personen of die relaties aangeven? De beschrijving van dingen kan geformaliseerd worden, en de beschrijving van relaties ook. Formalisering staat loodrecht op structuralisme. Niet alle structuralisten zien dat.
2	formele of formalistische stromingen in de kunst. Deze benamingen wijzen er alleen maar op dat zulke adjectieven goed in de markt liggen.
3	‘De mensen worden zo formeel; waar is die ouwe gezelligheid gebleven?’
4	‘Alles moet in de computer’. Ons wereldbeeld formaliseert niet omdat we toevallig een computer hebben. Nee: de computer is uitgevonden, en wordt verbeterd, omdat ons formalistisch wereldbeeld er een nodig maakt. In de tijd van de alchemie zocht men naar de ‘steen der wijzen’ omdat het wereldbeeld van die tijd er een nodig had. Daarmee wil ik niet het alchemistisch tijdperk op één lijn stellen met het formalistisch tijdperk. Een verschil is nu juist dat zij géén steen der wijzen hadden, en wij wèl een computer. Een ander is dat het alchemistisch tijdperk een materialistische theorie had, die fout bleek te zijn, terwijl de formalistische periode best zijn eigen beperkingen kent. De computer is het eindpunt van het formaliseren. Hij doet het werk als het werk gedaan is. Men misbruikt dus de computer als men hem gebruikt zonder dat er eerst goed geformaliseerd is. Daaraan maakt de club van Rome zich schuldig.

Alleen voor de wiskunde, de logica en de theoretische natuurkunde is de formalisering bereikt. Wat de andere wetenschappen betreft daar is de neiging tot formaliseren, als ideaal, duidelijk aanwezig.

De breuk tussen structuralisme en formalisme is het best zichtbaar in de economie en de taalkunde. De twee oude, tegenstrijdige, theorieën: de Marxistische en de vrije markttheorie zijn beide structuralistisch. Maar in hun formalisering worden dezelfde lettertjes gebruikt voor dingen als Bruto Nationaal Produkt enzovoort. Wat de post-Keynesiaanse economie nu heeft gedaan kan je zien als het overnemen van de methoden van abstrahering, het in vergelijkingen brengen van gefingeerde grootheden, maar zonder een aprioristisch geloof. Dat de economen met hun theorieën nog niet ver genoeg zijn bewijzen de bespottelijke volkshuishoudingen van Rusland en Amerika. In beide landen zien de economen heel goed de fouten bij de ander, maar de formalisering is nog niet ver genoeg om het samen eens te worden.

In de taalkunde was de structuralistische periode minder verdeeld (1920-1950). Pas toen de gemeenschappelijke intuïtie tot een mathematisch model was teruggebracht bleek zijn onvolkomenheid en werd hij

[p. 28]

ingeruild tegen een betere: de generatieftransformationele waarover ik vorige maand sprak. De enige in druk optredende dialooghoudster met dit maandblad, Marja Roscam Abbing, heeft zich na lezing daarvan wel tevreden getoond met de uitleg, maar nu zij het heeft begrepen ziet ze er de zin niet van. Taalkundigen willen talen beschrijven, en niemand mag ze naar de zin daarvan vragen. Dat bovengenoemde theorie duizenden taalkundigen heeft geïnspireerd, ja het hele vak voor veel meer mensen interessant heeft gemaakt, dat heb ik niet kunnen uitleggen. De regels van het voetbalspel zijn ook heel simpel, maar voetbal inspireert toch miljoenen. Wat Keynes deed voor de economie deed Chomsky voor de taalkunde.

Ik weet te weinig van psychologie om te kunnen zeggen of daar de formalisering aan het werk is. Wel weet ik dat vele beoefenaren dit menen of wensen. Ik onmoet herhaaldelijk psychologen die me vragen hoe formaliseren nou eigenlijk moet. Dan vraag ik ze wat ze eigenlijk willen formaliseren, en ik ben er weer een tijdje van af.

(alinea over form. in sociol. Even vragen aan J., K. en L.)

Over een formalisering in de medicijnen houdt dokter Visser van het Ziekenhuis de Weezenlanden in Zwolle zaterdag een lezing. Uit zijn samenvatting citeer ik:

De automatisering van de dosering, waardoor de medicus van veel werk wordt ontlast, kan uiteraard alleen juist zijn, als de gehele complexe kennis, die de arts voor het doseren van antistolmiddelen nodig heeft, algoritmisch is vastgelegd. Om bij het doseren de alom toegepaste heuristische methode te vervangen door een algoritmische was (in vrije tijd) een studie van 12 jaar nodig.

Als het programma de arts moet kunnen vervangen, moet de ‘klinische blik’, de ervaring, zijn vastgelegd in formules. Dat betreft dan streefwaarden, topwaarden, toleranties, complicaties, werking en interakties van bepaalde medikamenten, anticiperen, cybernetische problemen, overeenkomsten met en verschillen tussen antistolmiddelen, enz., enz.

Deze kern van het programma moet worden aangevuld met delen, die met zintuigen zouden kunnen worden vergeleken. Allerlei relevante informatie moet kunnen worden aangeboden: een patient heeft een dag niet ingenomen, hij heeft koorts gehad, er zijn complicaties geweest, zijn medicijnen zijn gewijzigd, hij heeft in een vorige periode toch een fout gemaakt, enz., enz.

Het programma moet ook worden aangevuld met kennis over het ophalen van bloed in de 25 plaatsen waar onze trombosedienst komt, dus met kalenders, feestdagen, thuisprikroutes, wensdata en -dagen, vakanties, expiratiedata, enz. om verantwoorde controledata te kunnen afspreken.

[p. 29]

De medische kennis in het programma is derhalve ingebed in zoveel kennis over het milieu van de patient, dat het mogelijk is de computer na het aanbieden van de nodige informatie geheel zijn gang te laten gaan.

Weten we door zo'n algoritme nu meer of minder? Aan de ene kant méér: de intuitie is exact gemaakt. Aan de andere kant minder: toekomstige artsen leren die klinische blik niet meer. Zo'n begrip als ‘kennis’ kan kennelijk op twee manieren gemeten worden. In de sport geldt het criterium van de beste sportman: ‘de mijl wordt onder de vier minuten gelopen’ betekent: er is één man die dat kan. In de economie geldt het criterium van het totaal: de rijkdom van een land wordt niet afgemeten naar de schatkist van de rijkste inwoner, maar naar het totale vermogen (eventueel gedeeld door het aantal inwoners). Wanneer ik zeg dat het wereldbeeld geformaliseerd wordt bedoel ik dat in sportieve zin. Maar dat is al sinds Copernicus, wiens geboorte in 1473 we deze maand vieren, het geval: Wat er na hem nog is veranderd in het wetenschappelijke wereldbeeld is niet tot de man in de straat doorgedrongen. Die man wil nog wel aannemen dat de aarde rond is, en dat die aarde om de zon draait, maar hoe en waarom weet hij niet. Dat kracht alleen maar het mathematisch produkt is van massa en versnelling; dat licht door voorwerpen van richting verandert, terwijl het er niet eens, als bij een bril, doorheen schijnt, dat weet niemand.

Een waardig post-scriptum voor ‘de mechanisering’ is dit niet. Maar je kan zo'n tijdperk ook pas beschrijven als het is afgelopen. Dat vereist dus het bestaan van een volgend tijdperk. Elk tijdperk beschouwt zichzelf als het laatste. Hoe slim Aristoteles ook was, hij wist niet wat er na hem kwam. Dat wist ook Newton niet, en dat wist Einstein niet. Maar ik wil toch wel een gooi doen naar wat er na de formalisering van het wereldbeeld komt.

Ik raad dat het volgend tijdperk beheerst zal worden door het onderzoek in onze eigen hersenen. Niet de heel grote schaal van sterren en planeten, niet de heel kleine schaal van atomen en lichtgolven, maar het allermoeilijkste: onze hersenen. Hoe is het mogelijk dat in diezelfde hersenen (zo hard gaat de evolutie niet) een Aristotelisch, een klassiek mechanistisch en een formalistisch wereldbeeld kan zitten? Of, veel simpeler maar ook onopgelost probleem, hoe komt het dat alle mensen de karikatuur van een politikus kunnen herkennen? Taalkunde en psychologie beschouwen nu de hersenpan nog als een zwart doosje waarvan ze al blij zijn als ze kunnen voorspellen wat er uit komt. Er komt een tijd dat we gaan kijken hoe dat doosje van binnen werkt. De hersenwerking begrijpen betekent, voor ons, haar formaliseren. Het zal wel te ingewikkeld worden om in een boek op te schrijven, en we zullen dus onze hersenen nabouwen in een computer: een onhandige computer in een handige. Ons begrip van de hersenpan, waardoor we met zijn allen in staat waren om een model in een computer te gieten zal dus ook ergens in dat ding zitten. De kernvraag is nu: is één mens intelligent genoeg om dat begrip zelf te begrijpen? Kunnen we onze kinderen later uitleggen hoe onze hersenen werken, of moeten we ze op een ding wijzen als ze dat vragen?