Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 47]

Een afleidingsmanoeuvre
Isaak Kisch

Gelijk het merendeel van mijn lezers bekend zal zijn, kan een betoog falen hetzij door een inductief, hetzij door een deductief tekort.

Een inductief tekort is aan de orde, als een bewering niet wordt geschraagd door ervarings-feiten.

Een deductief tekort is aan de orde, als een bewering logisch schijnt voort te vloeien uit een andere bewering, maar, wel beschouwd, daaruit niet voortvloeit.

In nummer 1972-292 van dit maandblad keert de heer Brugman, hoogleraar te Leiden, zich tegen mij ter zake van twee brieven, NRC-Handelsblad 20 oktober 1970 en 18 februari 1971, door mij ingezonden als reactie tegen zijn beschouwingen in het gemelde dagblad, 5 oktober 1970 en 11 februari 1972.

Deze beschouwingen en brieven betreffen de Palestijnse kwestie. In zijn opstel in dit maandblad verklaart nu echter de heer Brugman uitdrukkelijk dat hij, tot deze kwestie, niet de ‘zoveelste uiteenzetting’ wenst bij te dragen, doch slechts een logischdialectische ‘exercitie’ wil leveren tegen mijn argumenten. Anders gezegd: zijn repliek draagt niet een inductief karakter, maar begeeft zich in deductieve vragen.

Ik zal dan zijn voorbeeld volgen, en ook mijnerzijds, voor zover mogelijk, de Palestijnse kwestie buiten het eigenlijke debat houden.

Dat is echter alleen doenlijk na een korte inleiding tot the beginning of the quarrel.

Te vermelden is dan dat de heer Brugman, in zijn aanvankelijke beschouwingen, zich heeft uitgesproken over het probleem wat met land, staat en volk, zal gebeuren ‘als Israël valt’. Dit vooruitzicht is voor hem ‘een drama, en niet een tragedie’. Tot deze prognose komt hij onder de overweging

dat de Arabieren zich slechts zullen keren tegen het Israëlische leger en niet tegen de burgerij;

dat de Arabische dreiging alleen de staat Israël betreft, en niet het volk Israël, en dat een verder strekkende dreiging enkel van onverantwoordelijke extremisten uitgaat, en niet van verantwoordelijke gezagsdragers;

dat de haat der Arabieren tegen Israël moet worden begrepen als de Nederlandse ‘moffenhaat’ tijdens de bezetting.

Van alle deze overwegingen is geen enkele inductief gestaafd. Integendeel. In dezelfde maand als waarin het opstel is verschenen, hebben verantwoordelijke Arabische staatslieden verkondigd

dat - daargelaten of in een moderne oorlog de civiele bevolking kàn worden ontzien - de oorlog tegen Israël een totaal karakter zal dragen: alsus de Egyptische minister van defensie Sadek;

dat de Joden - hierbij wordt ook de bloedbeschuldiging opgerakeld - zijn te beschouwen als Untermenschen, schuldig aan alle oorlogen en omwentelingen, en mitsdien voorbestemd om te worden uitgeroeid: aldus koning Faysal;

dat de Jodenhaat gans niet afhankelijk is van bezettingservaringen. Hiertoe de woorden van Gaddafi, president van Libya: ‘Wat Palestina betreft: voor ons is het probleem helder en simpel. Wij hebben hier geen probleem van gemeenschappelijke grenzen of van herovering van gebied. Veeleer zijn wij betrokken bij een strijd om het bestaan, die alleen maar kan eindigen als één van de tegenstanders is verdwenen: wij of zij!’

In de voormelde ingezonden brieven heb ik de heer Brugman gesommeerd zijn onbewezen - en voor mij onhoudbare - beweringen met bewijs te staven, gezegd: inductief te rechtvaardigen. Dat hij aan deze sommatie niet heeft kunnen voldoen, dat mag mij niet verbazen. En óók heeft mij niet verbaasd - als advocaat heb ik het procédé menigmaal zien toepassen door de pleitbezorger in een min verdedigbare zaak - dat hij, tot bewijs onmachtig, zijn kracht zoekt in een assaut op des tegenstanders redeneringen: zo worden dan mijn argumenten geschetst als stratagemen, als strijdig met logica en dialectica, als deductief onjuist.

Dit wordt dan door de auteur zelf aangediend als een ‘exercitie’; ik mag het dan wel kenschetsen als een manoeuvre, en wel,

[p. 48]

gelijk ik hieronder zal aantonen, als een afleidingsmanoeuvre.

Hierbij de vraag of het zin heeft tegen de manoeuvre in te gaan. Drie motieven leiden tot een ontkennend antwoord. Allereerst het motief dat, ook al zou een van mijn argumenten deductief niet houdbaar blijken, aan de onbewezen beweringen van de heer Brugman geen bewijs wordt toegevoegd: al had ik betoogd dat 2 × 2 = 5, ook dàn zou de bewering dat een oorlog zich alleen tegen het leger zal richten, aan geloofwaardigheid niets hebben gewonnen.

Verder zou ik mij gaarne inlaten op een discussie betreffende redeneer-methoden, mits daarvoor een wetenschappelijk niveau ware aangediend. In de afgelopen vijftig jaar is omtrent de leer der argumentatie veel behartenswaardig opgemerkt door geleerden als K.O. Erdmann, Ch. Perelman, J. Stone en W. Jens. Best een aardig onderwerp.

Maar ik voel er niet veel voor, wanneer als enige Belegstelle wordt aangevoerd - en dan nog verkeerd: de stratagemen zijn niet drie in getal, maar negen - een essay, honderd en dertig jaren oud, van Schopenhauer.

Ten slotte koester ik geen speciaal verlangen om jegens de heer Brugman mijn reputatie als eerlijk polemist te zuiveren van smetten: les chiens aboient et la caravane passe.

Daartegenover staat echter de kans dat enig lezer, bij kennisneming van het assaut, zou zeggen: hoe vernuftig, hoe scherp, hoe diep - als die meneer Brugman zo sterk staat in het deductieve, dan zal hij óók wel sterk staan in het inductieve, in zijn beweringen omtrent de Palestina-kwestie. Deze mogelijkheid mag ik, ter wille van de goede zaak, niet laten opkomen.

Vandaar dan, alsnu, mijn verweer tegen de manoeuvre.

Welke grieven worden dan tegen mijn betoog gericht?

Op slechts één dezer grieven zal ik uitvoeriger moeten ingaan - de andere kan ik kort afdoen onder de drie hoofden: ondeugdelijk, duister, en voortgekomen uit misverstand.

Ondeugdelijk. Ik heb, kortheidshalve, enige thesen van de heer Brugman ingeleid en tegelijk afgedaan met de vraag: ‘wie zal geloven....?’ Waarom mag ik, als het antwoord mij evident voorkomt, de vanouds toegelaten vorm van de retorische vraag niet hanteren?

En waarom mag ik, als de heer Brugman de onderscheiding tussen staat en volk introduceert, niet zeggen dat hij de lezer ‘verzoekt’ zich die onderscheiding voor ogen te stellen?

Duister is de grief dat ik niet skeptisch, of eigenlijk gans en al niet, mag spreken over het democratische bestel, gelanceerd door de Fath. Deze beweging, aldus mijn opponent, spreekt van een ‘toekomstige Palestijnse democratische maatschappij’, waarin aan bepaalde groepen Joden burgerrecht zal worden verleend: de democratische structuur is alzo een voorwaarde voor de civiele bejegening. Maar dan begrijp ik niet waarom ‘het woord democratisch er niets mee te maken heeft, en zonder bezwaar kan worden weggelaten’. Zou de Fath zelve geen bezwaar maken tegen het wegmoffelen, door haar commentator, van een essentieel adjectief? I must leave them to fight it out between themselves.

En nu de grieven, voortgekomen uit misverstand. Eerst dan een misverstand, gerezen bij de heer Brugman. Aan het eind van mijn tweede brief heb ik geponeerd dat hij een verschillende maatstaf hanteert al naar gelang hij oordeelt over Arabieren dan wel over Joden. Onder Joden heb ik hierbij alleen verstaan - en ik meende dat dit door de context ook buiten twijfel stond - de Joden die de bevolking vormen van Israël. Nu heeft echter de heer Brugman hieruit begrepen, dat ik het mondiale Jodendom op het oog had; en daarin heeft hij termen gevonden om zich te verweren tegen de beschuldiging van antisemitisme - een beschuldiging waaraan ik zelfs geen ogenblik heb gedacht.

Ik betreur dat het misverstand is gerezen: om herhaling te vermijden zal ik verder onderscheiden tussen het volk Israël, territoriaal begrensd, en de Joden.

Een tweede misverstand is bij mij gerezen. De heer Brugman had gerefereerd aan de exodus der Palestijnse Arabieren en aan de hiermee verbonden, hoogst betreurenswaardige, excessen, zulks met de aantekening: ‘niemand is ermee klaar als hij zoiets beschrijft als tragisch’. Nu had ik dit zó opgevat, dat men met de kwalifikatie als tragisch de kwestie niet adequaat heeft afgedaan; inderdaad mag niemand, met dit probleem geconfronteerd, zich onttrekken aan het streven naar een oplossing.

Maar neen. Bedoeld was, zo verneem ik thans, dat Israël van de zaak niet af is door haar te schetsen als tragisch; het dient tevens de reïntegratie der slachtoffers te bevorderen.

Van deze bedoeling gaarne acte. Maar uit mezelf kon ik haar moeilijk onderstellen: ik kon niet verwachten, dat een zwaard zou worden gehanteerd zó scherp snijdend aan

[p. 49]

de andere kant. Immers, nu even niet naar Israël gekeken: wat dóen de Arabische broederstaten, Egypte, Syrië, Libye, Irak, Koeweit? Aan ruimte en financiële kracht ontbreekt het hun waarlijk niet. Maar al wat waar te nemen valt, dat zijn krokodillentranen, en het moedwillig vasthouden, aan de grenzen, van de deerniswaardige uitgewekenen, en het bedelen bij de Verenigde Naties. Waren er niet veeleer termen om het voorbeeld van Israël te volgen, vastgelegd in de wet op de terugkeer, en de verdreven broeders op te nemen in een nieuw vaderland?

Ter samenvatting. Het verdrijven van een mede-bewoner is een kwalijke zaak. Maar mogen daarbij de, zo ruim behuisde, naaste verwanten, die hem alsnu geen onderdak gunnen, zo hoog van de toren blazen?

Over één grief zal ik nu uitvoerig moeten zijn. De heer Brugman had gesteld, dat, naar Arabische visie, te onderscheiden valt tussen de staat Israël en het volk Israël, en dat dan de wens tot vernietiging alleen de staat treft, niet het volk.

Daartegenover had ik gesteld dat de onderscheiding, zo reëel als ze op zichzelve moge zijn, bij de vernietiging van Israël niet opgaat, aangezien in dat geval de liquidatie van de staat de liquidatie van het volk met zich brengt.

Nu wil ik graag erkennen dat ik - een ingezonden stukje vordert nu eenmaal concisie, en ik leefde ook in de hoop dat de heer Brugman, als goed verstaander, genoeg zou hebben aan een half woord - mij te kort heb uitgedrukt.

Maar dat geeft hem niet het minste recht mij nu twee niet geponeerde thesen in de mond te leggen.

Ten eerste, dat, in mijn gedachte, de liquidatie van de staat altijd de liquidatie van het volk met zich zou brengen.

Onzin. De historie levert voorbeelden te over - men denke aan Zuid-Afrika na de Boeren-oorlog - waarin een staats-bestel wordt omver geworpen maar een volk blijft voortbestaan.

Ten tweede dat, alweer in mijn gedachte, de Arabieren zouden beogen mèt de staat Israël ook het volk Israël te liquideren.

Deze kwestie heb ik in het midden gelaten. Maar ter vereenvoudiging van de discussie wil ik thans verder gaan. Ik neem dan aan dat alle Arabische leiders vertrouwd zijn met de - in de negentiende eeuw uit de Westerse romantiek voortgekomen - onderscheiding tussen volk en staat, en dan niet naar de vernietiging van het volk streven. Ik neem zelfs aan dat de Arabische krijgslieden - schoon de oorlog hun wordt voor-

[p. 50]

gehouden als de jihad, de heilige oorlog waarbij geen vijand gespaard mag blijven - desniettemin van de subtiele onderscheiding zijn doordrongen.

Want wat doet het er toe of de vernietiging van het volk, met de staat, in de Arabische intentie ligt? Wat ik geponeerd heb is, dat deze vernietiging als consequentie is te verwachten. Dat is geenszins hetzelfde. Als ik, hartje winter, een eenzaam reiziger beroof van zijn pelsmantel, en hij daardoor een longontsteking oploopt, dan is de ziekte een consequentie van mijn gedrag, niet, althans niet per se, een zaak van intentie.

Ik heb dan bedoeld de vraag te stellen of - ongerekend de intenties van Sadat en de zijnen - het volk Israël wordt geliquideerd als de staat Israël wordt ‘ontmanteld’.

En dèze vraag beantwoord ik twee maal bevestigend.

Men hoeft het land Israël slechts een enkele maal te hebben bezocht om te weten dat geheel de Joodse bevolking leeft bij het beginsel ein bereira, wij hebben geen keus. Geen keus dan te vechten tot het uiterste. Dat deze wil tot uiterste zelfverdediging, als gebruikelijk bij krijgshaftige gevoelens, wel eens leidt tot poppekasterij (Masada), doet daaraan niets af.

Zo is dan allereerst te onderstellen dat de liquidatie van de staat zò veel gesneuvelde Israeli's met zich zal brengen dat er van Israël, als volk, geen noemenswaard mensen-materiaal zal zijn overgebleven om te genieten van de voorrechten die een nieuwe Palestijnse staat belooft.

Maar goed. Laat ik thans onderstellen dat de staat wordt geliquideerd doch de mensen in stand blijven. Valt dan te beweren dat het volk Israël alsnu nièt mede is geliquideerd?

Volgens de ‘inlichtingen’, ingekomen bij de heer Brugman, ben ik werkzaam als hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Had hij de recherches omtrent mijn persoon verder uitgestrekt, hij zou zijn te weten gekomen dat ik, sinds jeugdige jaren, de Zionistische beginselen aanhang.

Mag ik het dan zeggen, onder variatie van de bekende ballade van Van Duinkerken?

‘Jawel, mijnheer, ik noem mij zionist, en twintig eeuwen kunnen 't woord verklaren.....’

Twintig eeuwen. Het zijn de eeuwen waarin de Joden, overal wonende als minderheid bij andere volkeren, vrijwel in elke periode, welhaast in elk land, zijn achteruitgezet, onderdrukt, beroofd, vervolgd, verdreven, vernietigd - de eeuwen, waarin zij zich, zo al niet acuut geteisterd, steeds hebben bevonden in de gevaarzone.

Wie deze lijdenshistorie niet kent, hij leze haar na in twee recente boeken, The Anguish of the Jews, 1965, van Edward H. Flannery, en Diaspora, 1972, van Werner Keller.

En men zegge nu niet dat, ergens in de diaspora, den Joden een rustig bestaan is te waarborgen. Hiertoe slechts één illustratie. In 1919 is, bij de voorbereiding van het handvest van de Volkenbond, de vraag gerezen of - evenals in de Balkan en Oostenrijk - ook in Duitsland minderheidsrechten waren toe te meten aan de daar wonende Joden.

Daartegen heeft zich als eerste gekeerd de Zentralverein deutscher Staatsbürger mosaischen Glaubens: alleen de vraag reeds was een affront aan het land van Bach, Kant en Goethe.

Het verdere verloop der geschiedenis is aan te duiden met één enkel woord: Auschwitz.

Het is de verdienste geweest van Theodor Herzl voor dit Joodse probleem de diagnose te stellen en de therapie aan te dienen.

De diagnose: de Joden zijn in de gevaarzone, en blijven bedreigd met vernietiging, niet alleen zo lang als, maar ook doordat zij zich als minderheid bevinden in enige staat die niet de hunne is.

De therapie: de Joden moeten streven naar de vestiging van een eigen Joodse staat, en - aangezien geen ander land ononderbroken in het Joodse bewustzijn, en het Joodse verlangen, is blijven leven, en aangezien geen ander land de inspanning, nodig voor de volksplanting, zó hoog kan opvoeren - is deze staat slechts denkbaar in Palestina.

En dit brengt dan mede dat, wordt deze staat, waarvoor het volk Israël goed en bloed en leven veil heeft, ‘geliquideerd’, de Joodse volksplanting zich weder in de gevaarzone bevindt: Palestina wordt een nieuwe sector in de diaspora.

In die zin heb ik bedoeld te zeggen, en mag ik zeggen, dat de liquidatie van de staat Israël de liquidatie van het volk Israël impliceert.

De heer Brugman merkt nog op dat de ontmanteling van de staat Israël ‘de maximale Arabische dreiging’ uitmaakt. En ik moet dan aantonen dat er, van Arabische zijde, met méér wordt gedreigd dan met deze ontmanteling.

Deze verschuiving van de bewijslast behoef ik mij niet te laten welgevallen, maar goed: ik statueer dan dat mij geen enkel Arabisch manifest bekend is, waarin niet ge-

[p. 51]

dreigd wordt met méér dan de ontmanteling; het zogenaamde maximum is veeleer het minimum. Ja, er wordt van een nieuwe Palestijnse staat gesproken, maar deze staat mist nu juist altijd één of meer attributen die onontbeerlijk zijn voor een Joodse staat. De Joden mogen geen meerderheid vormen. Ze mogen in het land slechts blijven voor zover zij zelve, onderscheidenlijk hun ouders of grootouders, daarin reeds waren gedomiciliëerd in 1940, in 1933, in 1917. De terugkeer der ballingen zal verder zijn uitgesloten. En de zionistische gedachte - excusez du peu! de gedachte waaraan het huidige Israël zijn aanzijn en zijn functie dankt - moet worden ‘afgezworen’.

Hiertoe materiaal te over in Laqueur The Israel-Arab Reader maar waarom ver gezocht wat nabij ligt? De afzweringsclausule is aan te treffen in het eigen opstel van de heer Brugman, p. 23!

Aldus is dan wederom, wat eens Israël was, verkeerd in een nieuwe sector der ballingschap.

In het bovenstaand exposé heb ik gestreefd naar kortheid. Maar, om geen nieuw misverstand te wekken, mòest ik op een enkel punt wel uitvoerig zijn.

Doch hiermee dan ook genoeg. De heer Brugman beroept zich op Allah die in de harten schouwt. Allicht kent hij dan ook de uitspraak van de Profeet, waarbij verdoemenis het lot is van wie lang zijn onderwezen met zachtheid en zich desalniettemin nimmer hebben bekeerd tot het goede. Maar het is niet aan mij om bovennatuurlijke straf toe te delen. Voortaan zal ik mij ertoe beperken om, mocht de heer Brugman nogmaals een proeve leveren van inductieve of deductieve insufficiëntie, zijn verhandeling ter zijde te leggen met het berustende woord min Allah.

Antwoord

Over het antwoord van de heer Kisch heb ik weinig te zeggen. Wie zich de moeite neemt om mijn artikel in HM van maart van dit jaar (de heer Kisch is wel wat laat met zijn reactie) er nog eens naast te leggen zal bemerken dat mijn betoog door dit antwoord niet wordt aangetast. Hij noemt mijn artikel een ‘afleidingsmanoeuvre’ omdat ik, gesommeerd om mijn ‘onbewezen en voor (Kisch) onhoudbare redeneringen met bewijs te staven’, in plaats daarvan als een advocaat in een zwakke zaak een ‘assaut’ heb gedaan op ‘des tegenstanders’ redeneringen. Maar de heer Kisch had mij in zijn ingezonden brieven helemaal niet gesommeerd. Er was ook weinig reden toe, want mijn eerste beschouwing was een speculatie over de eventuele gevolgen van een Arabische overwinning in Palestina (volgens mij geen genocide; wie de Arabieren van voornemen daartoe beschuldigt moet het zelf bewijzen) en mijn tweede stuk was een bespreking van de boeken van twee Israëlische auteurs (de bewijzen zaten in de aanhalingen daaruit).

Ik zie echter tot mijn vreugde dat de heer Kisch bereid is (zij het alleen maar ‘ter vereenvoudiging van de discussie’, maar dat is al heel wat) aan te nemen dat de Arabische leiders niet streven naar de liquidatie van het volk Israël, wanneer zij erin zouden slagen de staat te ontmantelen. Maar tot mijn spijt zie ik ook dat volgens hem dan toch het volk Israël zou worden geliquideerd, niet omdat de Arabieren erop uit zijn, maar omdat de Israëli's dan ‘omdat ze geen keus hebben’ gaan vechten tot de laatste man, vrouw en kind. Dat is afschuwelijk en de heer Kisch zou een dergelijk nationalisme à l'outrance aan de kaak moeten stellen in plaats van het op verheven toon op te hemelen.

Schopenhauer heb ik niet als Belegstelle geciteerd. Mijn betoog wordt er door geillustreerd en niet belegt (= bewezen). Weet de heer Kisch echt niet wat een Belegstelle is? Bovendien citeer ik Schopenhauer niet verkeerd door te zeggen dat hij drie stratagemen noemt in plaats van negen, zoals de heer Kisch meent. Schopenhauer schrijft dat hij in het totaal veertig stratagemen (trucs in het debat) heeft verzameld, waarvan hij alleen de nrs 7, 8 en 9 bespreekt. De heer Kisch heeft Schopenhauer niet goed gelezen. Niet erg - maar hij moet het wel doen als hij mij ervan wil beschuldigen Schopenhauer verkeerd te citeren.

J. Brugman

[p. 52]