Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 49]

De held van het potspel of het geheime huwelijk
W.D. Kuik

feuilleton

VI

Ik hou van vanielje
Famielje
Ga weg of ik verniel je.

Het is moeilijk voor de Kodak-artist, de plaatjes-schieter, de diareper, zich voor te stellen wat de vinding van de fotografie te betekenen had omstreeks 1840, ik meen hoe men dit wonder tegemoet trad, te weten welke mensen.

Tekenaars, schilders, grafici, ballonvaarders, vertegenwoordigers van het type Phileas Fogg, heren van de wetenschap, uitgevers en drukkers op zoek naar de ideale reproductie; republikeinse chemici met een generaalsrang, kortom mensen van het slag Otte.

Hij was er kennelijk voor geboren, zoals er in iedere tijd precies het soort geboren wordt om aardigheden op touw te zetten en af te wikkelen, aardigheden die reeds lang in de lucht hingen. Otte viel om het zo eens te zeggen met zijn hobby dankzij Schäfer op zijn neus in de boter. Voor hem ging hierdoor de wereld open, die anders niet veel meer proporties zou hebben gekregen na



zijn onvrijwillig ontslag dan van een provinciale buitenpost, een rustig leven op een kleurrijk maar toch ingeslapen eilandje; het zou wellicht iets te veel van het goede zijn geweest ondanks zijn nadenkende natuur.

Nu kon hij deze omgeving uitdrukken, vastleggen en vanuit zijn buitenpost briefwisseling onderhouden met de grote figuren van de stiel, die gelukkig als veel vakidioten een naïeve beminnelijke natuur hadden en niet neerkeken op een kunstbroeder die slechts politiemeester was te Honimoa; buitendien de meester had ook wel iets te vertellen, zijn foto's waren weinig alledaags te noemen, de Molukken, het was in die tijd nog het randje van de wereld, een randje waar zelfs de genoemde zonderlinge avontuurlijke drie sterren-fotografen vaak koud van bleven. Stel je voor: opnamen van authentieke menseneters.

Hij correspondeerde uitvoerig met o.a. Nader, Baldus, Niepce de Saint Victor, die duidelijke belangstelling hadden voor zijn experimenten en zijn problemen. Als aardigheid is nog te vermelden dat hij omstreeks 1850 een op eigen kosten gedrukte verhandeling liet verschijnen waarin hij het belang van de kalotypie voor het gerechtelijk onderzoek bepleitte, een bewijs dat eveneens zijn oude beroep hem zeer ter harte was gegaan. Natuurlijk geen nieuw idee, maar voor iemand die te Saparoea verbleef vindingrijk te noemen.

Ik zei kalotypie, want de oud-politiemeester hield zich ondanks de eerste contacten op dit terrein via Schäfer niet bezig met de daguerreotypie, hij drukte af op papier, beoefende de fotografie zoals ze door Fox-Talbot, Niepce de Saint Victor etc. ontwikkeld was.

De amateur-fotograaf maakte een album van het eiland, en prachtige natuuropnamen te Ceram en van zijn bevolking, zeldzaam fraaie opnamen van Alfoeren uit de binnenlanden. Eveneens vervaardigde hij een serie gevoelige foto's van zijn directe omgeving, het huis, de plantage, zijn familie. Daar

[p. 50]

stuurde hij afdrukken van naar zijn zuster Zwaantje, die hij nooit geheel uit het oog had verloren, en aan wie hij na 1835 vrij geregeld schreef; o.a. een zelfportret, geflankeerd door zijn zoontje en zijn vrouw, de Chinese dame, gezeten op de voorgalerij van het huis, alle drie voor de aardigheid in de zwarte inlandse klederdracht die men gewoon was te dragen op Honimoa.

Ondanks de wat toneelmatige opzet, een serie bedienden staat op de achtergrond, een soort lijfwacht, straalt er een grote rust uit het plaatje, iets van: Eureka, het is gevonden.

Het was deze foto, ongeveer vier jaar voor zijn dood gemaakt - daarom, zoontje is een beetje overdreven gezegd, Marcus II Otte moet bijna 16 jaar geweest zijn - die Jacob Swaene zijn idee gaf. Op een moment natuurlijk dat de oude Otte reeds geruime tijd dood was, zijn zoon had zelf reeds een gezin toen Jacob definitief zijn testament maakte, Marcus II was getrouwd en had twee dochtertjes in 1883.

Een heel ander mens, Marcus II, impulsiever, onrustiger, behept met te veel fantasie, hij miste de redelijkheid, het rustige van zijn vader, betrekkelijkheid bestond eigenlijk niet voor hem, althans in zijn jonge jaren.

Vrij breed en kort als zijn moeder, met zijn hoog-rood gezicht en zwartkrullend haar, maakte hij een opvliegende indruk. Iets van het speelse van Zwaantje, de zuster van Marcus I, school in hem, gelukkig uiteindelijk getemperd door het zakelijke, besliste dat zijn moeder in hoge mate bezat.

Kaarten, gokken en spelen kwam er echter mede bij en dat is ook een Chinese kwaal.

Niemand maakte zich evenwel zorgen over hem, zijn vader niet, want toen was de zoon nog te jong om veel ondeugden te vertonen; buitendien vertrouwde hij op zijn vrouw als hij er niet meer mocht zijn.

Dat had de politiemeester goed gezien.

De Chinese dame was een bijzonder wilskrachtige vrouw, doortastend en wijs, die de teugels best in handen kon houden. Vooral de laatste tien jaren van haar leven een indrukwekkende verschijning met verfijnde rustige manieren die respect afdwongen; kogelrond, plompe handen, geel als safraan, kort grijs haar en zwarte scherpe ogen, altijd gekleed in een scharlaken-rode zijden japon, zo bleef ze tot haar dood.

Dit laatste was precies de reden dat zij zich tegen 1876 wel zorgelijk begon op te stellen, tot die tijd had ze zich evenmin erg druk gemaakt ten opzichte van haar zoon; ze wist, ze kon hem om haar vinger winden. Maar er kwamen onderhand de gedachten dat haar het eeuwige leven niet beschoren was, al waren er nog geen tekenen van aftakeling, dat zou nog even op zich laten wachten, het ging meer om het redelijke van het idee.

Op zichzelf zag de toekomst voor Marcus II er heel aardig uit. Hij was uitstekend opgevoed door haar met veel vrijheid zonder een verwend heertje te worden en de boekenkast van zijn vader had hem spelenderwijs een breedheid van ontwikkeling gebracht die op de scholen ter plaatse niet mogelijk zou zijn geweest; hij kon zich daardoor in welk gezelschap dan ook vertonen. Financieel zat de zaak absoluut rooskleurig in elkaar. Daartoe had zijn moeder behoorlijk haar steentje bijgedragen.

De opbrengst van de plantage was verdubbeld, de producten varieerden meer, het grondbezit was toegenomen; het was een scherp bedrijf geworden. In het stadje stond een behoorlijk draaiende soort winkel van sinkel, een bazar, voor een groot deel haar eigendom, en er voer nog een stoombarkas tussen de eilanden, haar bezit: een plantage,

[p. 51]

een toko, een bescheiden rederij, wat was er meer te wensen.

Die zakelijke ontwikkeling had voornamelijk plaatsgevonden na de dood van haar man, tijdens zijn leven waren haar bedrijfsactiviteiten niet duidelijk aan de oppervlakte gekomen uit eerbied voor de politiemeester/fotograaf, die verre van zakelijk was, echter de heer des huizes. Ze had het erbij gelaten de plantage goed te beheren en dan nog op de achtergrond; voorbereid was er een en ander vanzelf, het zou goed zijn hier de geldhandel in het oog te houden. Ze dreef een beetje in stilte tijdens haar huwelijk een soort privé-bank, zoals veel Chinezen, hoewel ze bedreef geen woeker, althans naar Saparoese maatstaven, de tijd in aanmerking genomen. Over dit bedrijvige geheel liet ze haar zoon, toen hij de dertig gepasseerd was directeur spelen, de handelsonderneming Otte.

Achter de schermen hield ze echter de touwtjes bijzonder goed in handen, niet omdat ze heerszuchtig was, ze vreesde slechts dat hij het zakendrijven nog niet voldoende aankon. Daar was veel ervaring voor nodig, zelfs al had je de nodige aanleg; aan de andere kant, een man aan het hoofd, dat staat beter. Zij kon de touwtjes in handen houden, omdat Marcus I verstandig genoeg was geweest zijn bezittingen geheel aan haar te vermaken met recht op een toelage voor de zoon na zijn 21e, eventueel te verhogen als hij ging trouwen kortom een redelijk deel van de winst uit de plantage, daarbij gevoegd de bepaling dat de zoon als enige erfgenaam van haar kon optreden.

De Chinese dame voerde deze bepalingen loyaal uit, want ze was gek op haar zoon en



Marcus II maakte nooit enige aanmerking want hij kwam niets te kort; geen haar op zijn hoofd dus die over ontevredenheid dacht.

Waarover dan de zorgen van de dame?

Kijk, haar zoon was een beste kerel maar soms gedroeg hij zich alsof het eiland een beetje te klein voor hem werd, hetgeen haar de angst gaf dat na haar dood minder aardige elementen, die er nu eenmaal zijn, van de beminnelijkheid en breedheid, eventueel goklust, al te veel zouden profiteren. Ze kende de verpand-praktijken op haar duimpje en spelen is nooit zonder gevaar.

Ze wist overigens, positief als ze was, een oplossing voor dit wilde-haren probleem. Hij moest onderhand maar eens trouwen, het werd tijd, een man van zijn leeftijd behoorde een gezin te hebben, Marcus II liep tegen de 34, een zekere verantwoordelijkheid zou hem rustiger maken, hem op de ernst van het bestaan wijzen, niet alle mensen waren nu eenmaal zo vanzelfsprekend verstandig geweest als haar man zaliger.

Bleef het werkelijke vraagstuk: waar haalde je een behoorlijke vrouw vandaan, je kon je zoon niet met iedereen laten trouwen. De mensen die hem als vrolijke broek aan de borreltafel accepteerden zagen hem liever niet als zwager of schoonzoon-in-spé. Het was haar heel goed bekend dat hij op deze wijze herhaaldelijk zijn neus had gestoten.

Het lag moeilijk, Honimao was klein, Saparoea een stadje met 1400 inwoners. Hollanders vielen vanzelf af, daar waren zelden mejuffrouwen onder en de schapen die overbleven trouwden niet met de zoon van een politiemeester, al was hij bemiddeld te noemen; een Maleise kwam nauwelijks in aanmerking; waren niet scherp genoeg om hem in het rechte spoor te houden.

Ze had een moment gespeeld met de gedachte een Chinese te importeren, een hele onderneming en dan maar afwachten of het zou klikken. Er was de familie Cotinho, het meisje Cotinho. Zij was nu 24 jaar, een goed kind. Een paar jaar geleden liep dat toch ook niet, ze had er zich niet mee bemoeid, kende de geschiedenis echter van haver tot gort. De familie Cotinho was van heel oude afkomst, uit Portugal. Daar waren ze bijzonder trots op, ze keken een beetje neer op jan en alleman, zelfs op de Hollanders. Uiteindelijk stamden ze af van de eerste kolonisten, maar Maleiers, Alfoeren en evt. Hollanders waren aan dergelijke families niet voorbij gegaan.

Beschouwde je het op de keper, dan hadden de Cotinho's niet veel méér te maken met Portugal dan een Chinese wasbaas met Californië. De Chinese dame hing in geen

[p. 52]

geval aan rang en stand, een beetje dom vond ze het, zij hoefde ook niet, ze had geld. De Cotinho's waren evenwel eveneens redelijk bemiddeld in de tijd dat haar zoon om het meisje heendraaide; dat was in 1874 geweest, of was het '75, op het Kerstbal in de sociëteit.

De familie had er onmiddellijk een stokje voor gestoken, aan huis mocht hij niet komen, de broer deed meteen erg koel; de broer van het handels-agentschap te Timor. Het meisje verdween een tijdje van het toneel; een Cotinho kon zich natuurlijk niet afgeven met de zoon van een Chinese planterssnaar.

De zaken waren echter een weinig veranderd, en het was vrij snel gegaan. Het vermogen van de Cotinho's was wat teruggelopen, straatarm waren zij, als men de familie van een bijvoeglijk naamwoord zou hebben voorzien omstreeks 1878. Crediet hadden ze niet meer, en de enige inkomsten kwamen uit de Toko, de toko die zonder haar hulp ook nog zou zijn verkocht om de schulden te dekken.

De broer had te Timor royaal geleefd, té royaal, uit de kas van de handelsmaatschappij hetgeen aangezuiverd moest worden, en de voorschotten ook, anders was hij achter de tralies terecht gekomen.

Het kostte de familie het kapitaaltje, natuurlijk lieten ze broer niet zakken, fatsoenlijk van ze, maar het arme kind zat wel zonder bruidsschat. Nu leefden de Cotinho's van de inkomsten uit de Toko, eigenlijk voor tweederde haar toko, maar het derde gedeelte bracht meer winst op dan vroeger de hele santekraam.

De Cotinho's waren hoogmoedig, de familie meende nog een vrijer te vinden, de dochter mocht er zijn, misschien een iets bezadigde pretendent voor wie het zakelijke minder telde. Behoorlijke candidaten bleven uit, men kende het verhaal van de rampspoed. De enkele versleten geile bok die er nog op afkwam, daar had het meisje geen zin in, ze had veel voor de verwanten over maar om met de eerste de beste stinkerd in bed te kruipen, op deze wijze de geschokte familie-financiën te herstellen dat was haar te bar. Ze toonde enig karakter, liever een muurbloempje, tot woede van haar vader en verdriet van haar moeder, het zij gezegd.

Welk een dwaasheid, een goede partij afwijzen omdat hij een halve Chinees was. Mevrouw Otte kende gelukkig geen wrok, het meisje was de moeite waard. Ze dacht 24 jaar, nu is de tijd rijp dus hernieuwde ze op eigen houtje het aanzoek want de genegenheid bestond nog steeds, ze kreeg haar inlichtingen.

Het werd een breed palaver, tussen de familie en de Chinese dame, alles bracht men in het vuur, uitputtend, de toekomstige bezittingen van master Marcus II, de bruidsschat, de Portugese afkomst, de talenten in twee opzichten, de leeftijd, de wijnvlek op de linkerschouder van de bruid, een verhaal van de baboe, - mevrouw Otte was zeer op de hoogte - de liefde tot het spel. Ondertussen liet men oogluikend toe dat de twee hun ongelukkige liefde konden uitleven: met waaier, briefjes, geheime afspraken, omkoping van het personeel, prieelgefluister en al.

Voor het meisje Cotinho was het het seizoen van haar leven en voor Marcus, ondanks zijn 34 jaar, eveneens hetgeen hem sierde.

[p. 53]

De Chinese dame gooide de hoogste ogen, ze zag af van de bruidsschat, alleen bepaalde ze dat een klein deel van de Cotinho-winst uit de toko op de dochter vastgezet moest worden. Ze verhoogde de toelage aan Marcus, stelde een redelijk salaris vast voor zijn directeurschap; voor de rest hield ze nog steeds de touwtjes strak in handen, het leek haar beter met het oog op de familie. Ze beloofde een huis te laten bouwen op de gronden van de plantage met uitzicht op zee, ten behoeve van het aanstaande paar.

De Cotinho's gaven toe, ze dachten aan later.

Het huwelijk bleek uiterst gelukkig, het meisje Cotinho en Marcus waren inderdaad voor elkaar geknipt; van Otte-Cotinho het klonk goed hetgeen voor de hand lag.

Want wat kon er beter om Master Marcus heendraaien dan juist dit meisje Cotinho. Een olijfkleurig wezen op hoge poten, iets voor grote flaphoeden en waaierige zomertoiletten, die Marcus dan ook per kist fourneerde zo uit Europa, hetgeen er trouwens best af kon. Ouderwets elegant, zou je haar nu moeten noemen, donkere ogen, zwart strak haar dat dezelfde glans had als haar ogen: blauw; sierlijke handen, smalle polsen, dunne enkels, ze walste als een godin.

Ze deed meer als een godin, ze speelde piano en zong er klaterend bij, zodat zelfs de vogels hun snavel hielden in haar gezelschap, ze lei de kaart, keek in de koffie en las in de hand een erfenis van haar grootmoeder Emilia die een groot zwak voor haar had; ze vertelde vreemde verhalen, - een heel oude erfenis - soms weinig gecoördineerd.

Was het een wonder dat Marcus zijn kaarten voortaan in zijn binnenzak hield en al zijn vrije tijd aan de zaken begon te wijden voor deze vrouw, die de toets van de vlinder op haar linkerschouder toonde; jammer dat



de oude politiemeester geen gelegenheid meer had gekregen van deze mensen een plaatje te schieten, de man zou het hebben verdiend. Maar goed, daar was de Chinese Dame die nu in volle zekerheid over de toekomst van haar zoon haar oude dag kon genieten en ze was er de schoondochter dankbaar voor, dat stak ze niet onder stoelen of banken, een genegenheid die zich veelal materieel uitdrukte, ze kon niet anders.

Er kwamen twee kinderen, het is reeds vermeld, twee Canova beeldjes, twee dochters, Marcus was een gelukkig man.

De eerste, na twee jaar geboren in 1881, ontving de naam van de moeder van het meisje Cotinho; Marcus stond er evenwel op dat ook zijn vrouw benoemd zou worden, dus werd het Carlotta Louise. De tweede dochter, we leven dan reeds in 1884, werd naar de grootmoeder genoemd: Emilia, de Chinese dame kwam er niet aan te pas hetgeen zij niet betreurde; Emilia, Meibloempje of zo iets, och dat was al te dwaas, begreep ze.

Nou ja, begreep, eigenlijk begreep ze niet veel meer in 1884, haar besognes lagen anders, ze was ernstig ziek en een jaar later overleed ze.

En daarmee viel jammer genoeg de eerste schaduw over het geluk, zo gaat dat, want al snel na haar verscheiden rukte de familie Cotinho op, ondanks het feit dat Marcus onderhand niet geheel meer voor de poes was.

Wie echter een Portugese vrouw trouwt, trouwt ook de grootvader, de schoonmoeder, de mogelijke andere dochters, ja de grootvader, vader en eventueel zelfs de zieke oom. God hebbe dan uw ziel slecht, Chinese dames zijn tegen een dergelijk subtiel gekuip en gebedel bestand en tot deze soort behoorde Marcus niet, en zijn vrouw hoorde nu eenmaal bij de familie, dat zat diep geworteld, zij kon moeilijk een keuze maken, het lag in haar opvoeding, al zou ze haar man op zichzelf naar de Noordpool zijn gevolgd indien nodig.

De familie trad beschaafd op, dat lag ze.

Maar er is altijd wel een ongelukkige zwager present die naar een post als boekhouder op de plantage dingt, er zijn de ereschulden, de kleine rekeningen, de studiemoeilijkheden, een gewetenszaak, daaraan moet men voldoen. Onderlinge vreugde geeft verplichtingen, leningen kan men niet weigeren.

Wie is er bestand tegen de tranen van een verwelkte schoonheid, als zij vroeger het evenbeeld geweest moet zijn van haar dochter; smart in het kantoor beleden lang voor het komende Nieuwjaarsbal. Een koffer uit

[p. 54]

Parijs, dat kon, een karrevracht werd moeilijk. Er vielen vaak zware Hollandse vloeken over de voorgalerij in de avond, en het meisje Cotinho ging er niet op vooruit, want ook zij leende, maar niet even zakelijk als haar overleden schoonmoeder indertijd deed.

Daarom kwam de tijding uit Holland, het bericht over het testament van Jacob Swaene, althans wat Marcus betreft, uit de hemel vallen.

Hij zag zijn kans schoon om een ander bestaan te vinden ver van deze familie, eigen verwanten waren er per slot van rekening niet meer.

Toen hij in 1887 meer zekerheid had over de grootte van het vermogen in Holland en de aard van het hotel stond zijn besluit vast. Hij werd hierin trouwens ondersteund door de Cotinho's, die toch een weinig teleurgesteld waren over zijn in hun ogen al te vastberaden knijperige optreden.

Zij zagen een verre Otte als beter hanteerbaar dan een Otte die dicht op zijn zaken zat. Zij hielden raad en kwamen tot de conclusie dat dit offer gebracht moest worden, het was vanzelf geen peulenschil een bloedeigen dochter weg te sturen met een halve Chinees, naar een koud kikkerland; ze waren geen onmensen, ze handelden naar hun begrip oprecht en traditie-getrouw, er bleef geen andere mogelijkheid open.

Alleen het meisje Cotinho zag het niet helemaal, zij voelde er weinig voor het eiland te verlaten, zij was werkelijk ongerust, bevreesd voor deze nieuwe toekomst die bijna gelukkig scheen, ze trachtte vertrouwen te hebben, maar ze las in de koffie en ook grootmoeder Emilia Corsao was niet verheugd, zij wist zonder waarzeggen dat ze haar kleindochter nooit meer terug zou zien; ze raadpleegde enige heiligen en andere goden over het geval.

12 December 1889 vertrokken Marcus, zijn vrouw en de twee kinderen, nadat alle zaken scherp geregeld waren, ook de verhouding met de familie ten opzichte van de bezittingen die werden achtergelaten, per stomer Het Metalen Kruis, naar Europa, Nederland.