Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

± Chronologisch
D. Hillenius

Ik herlas gisteren de dagboeknotities over Jeanne, die ik apart uittikte in de hoop op een afgerond verhaal (aanloop, middenmoot en afloop zitten er als feiten inderdaad in). Het is beschamend slecht. Ik had ze indertijd laten lezen aan R. en Chr., die er allebei nogal knorrig afwijzend over deden. J. las ze ook en vond ze goed, was zelfs wat wantrouwend t.a.v. R's en Chr.'s droogheid inzake de liefde. Ik kon er zelf niet over oordelen. Nu, na tien jaar, zie ik pas hoe slecht het is. Liefdesgezeur is slecht materiaal voor de pen, tenzij er door wat voor oorzaken ook enige afstand is gecreëerd. Het zou kunnen zijn dat dit mechanisme een rol gespeeld heeft bij het vreemde succes van Segal's Love Story. Hij is een zeer spitsvondig, creatief schrijver, die voor de Beatle tekenfilm The Yellow Submarine fantastische ideeën heeft aangedragen. Op het eerste gezicht is het onbegrijpelijk - tenzij hij voor de grap of de uitdaging eens een bestseller heeft willen maken als Love Story. Maar als waar is wat hij in een interview (Vrij Nederland?) vertelde, dat dit het verhaal is van zijn eigen ongelukkige liefde, wordt veel begrijpelijk. Ik zou nog eens moeten nazien of de onbegrijpelijk slechte sentimentele verhalen van Toergenjew - zo'n groot schrijver - niet een zelfde oorzaak kunnen hebben.

In veel biografieën van schrijvers lees je over hun z.g. zuinigheid, die zich zou uiten in het benutten van oude enveloppen, rekeningen, brieven, om hun gedichten of schetsen op te noteren. Voor zover ik mezelf ken is er weinig zuinigheid in me, maar toch betrap ik me vaak op de zelfde neiging, om op gebruikt papier ideeën te kladden. Ik denk dat dit eerder een uiting van hoogmoed is: door mijn notities stijgt dat duidelijk waardeloze papier opeens tot de waarde van document. Het heeft ook iets te maken met in beslag nemen van territorium; het waardeloze papier is door mijn notitie geassimileerd tot mijn gebied. Ondanks dat ik de dingen die ik bewaren wil wel overschrijf in een schrift, kan ik er slecht toe komen om de oorspronkelijke kladjes weg te werpen.

Uitgelezen The Selected Letters van Malcolm Lowry. Ik heb er wel lang over gedaan, misschien omdat ik zelf tijd nodig had om zijn vele ongelukken te verwerken, maar het is het meest aangrijpende mooie, belangrijke boek dat ik in tijden las.

Under the Volcano is natuurlijk een prachtig boek en ook enkele verhalen uit Hear us O Lord From Heaven Thy Dwelling Place, maar enkele andere verhalen, Lunar Caustic en vooral Dark as the Grave wherein my

[p. 43]

Friend is Laid maakten duidelijk dat hij inderdaad eindeloos herschrijven nodig had om tot kunst te komen. In dat latere werk (behalve misschien Lunar Caustic dat me minder interesseerde) is niet een bepaalde kristallisatiegraad bereikt die voor zijn werk noodzakelijk is. Daarom is het zo vreemd dat deze brieven, waaronder soms zeer lange, zo bijzonder goed zijn, wat te kennen geeft dat hij ook direct kon reageren, improviseren. Ik dacht daarom even dat het zin zou hebben om zijn eerste aanzetten voor verhalen en romans te lezen, maar dat is w.s. toch niet juist omdat als hij in de brieven uiteenzet wat hij van plan is te schrijven, het grote algemene vaagheden zijn, een groot verschil met zijn uitleg van een voltooid werk als Under the Volcano, die zeer verhelderend is.

Als accident-proneness iets te betekenen heeft dan sloeg het op hem. Zelden gehoord van iemand die zoveel diepgaande ellenden en ongelukken beleefde, lichamelijk, met niet-aankomende post, met het verlorengaan van manuscripten, geldproblemen, uitgevers die hem in de steek laten. En toch klinkt in dit hele boek door de zin die in een van zijn verhalen voorkomt en ook in een van de brieven, dat het leven bedoeld is een happy ending te hebben, dat het alleen de menselijke zin voor tragiek is die het zo belabberd maakt. Als je alleen de gebeurtenissen van zijn leven vermeld zag, zou je het gevoel hebben in een Kafka nachtmerrie rond te dwalen, iets om direct mee op te houden (ik wil Kafka nooit lezen). Maar wat Lowry zo aanvaardbaar maakt, zo moedgevend, is zijn onvermogen om verbitterd te raken, geen optimisme maar het reële vermogen om te genieten - ook in herinnering - van landschappen, vogels, de zee.

Dat niet-verbitterd raken heeft ook met zijn wil te maken. Tweemaal maakt hij een grote crisis door met een uitgever. De ene keer zijn hij en zijn vrouw onvoorstelbaar schandelijk behandeld door een uitgever, die manuscripten wegmaakt, een jaar lang geen brieven beantwoordt, dan plotseling zonder drukproeven te geven een boek publiceert, maar zonder laatste hoofdstuk. Wanneer Lowry iedereen op dit uitgeversbureau de kop zou hebben ingeslagen was dit volkomen begrijpelijk en aanvaardbaar geweest, maar na uitvoerig de kronkels van het wanbeleid te hebben uiteengezet sluit hij toch niet de mogelijkheid van zijn achting en zelfs vriendschap uit. Dat was niet uit lafheid of om de centen, maar om de onwil te aanvaarden dat mensen zo rot zouden zijn.

Zojuist is Maurice uitgekomen, een boek van Forster uit 1913/14. Hij heeft het zolang onder zich gehouden omdat het een openlijke verheerlijking van de homosexualiteit bevat en ook waarschijnlijk omdat zijn moeder zo lang leefde. Hoewel ik van Forster's boeken hou en hoewel ik het eigenlijk helemaal eens ben met zijn nostalgische anti-industriële philosophie, vind ik het jammer dat hij het niet aandurfde om zijn boek indertijd te publiceren. Met zijn moreel gezag had hij een hoop ten goede kunnen bewerken. Het lijkt me niet onmogelijk dat hij door deze inspiratie geheim te houden (en hij schrijft in een nawoord hoezeer het woord inspiratie van toepassing was) zijn schrijverschap frustreerde. Behalve een aantal bijzonder goede essays en artikelen heeft hij na A Passage to India ruim veertig jaar lang geen romans meer geschreven. (De jaartallen van romanvoltooiingen zijn 1905, 1907, 1908, 1910, 1913/14 - Maurice, en 1924 - A Passage.)

Een schrijver die geheimen heeft voor zijn publiek komt niet tot bloei. Het gaat niet om dat publiek, maar om de rem die hij op zijn beeldend vermogen zet. Mensen en dieren die men telkens uit de slaap haalt op het moment dat hun dromen beginnen, gaan kapot. Forster is niet kapot gegaan, hij is tot het eind een geliefd auteur gebleven, maar ik kan me voorstellen dat iemand die ooit de lusten van de creativiteit heeft geproefd het wegblijven daarvan beleeft als steriel zijn, toch wel als kapot.

Er is één ding dat wetenschappers en pseudo-wetenschappers gemeen hebben (ik denk b.v. respectievelijk aan medici en aan de groep van anthroposophen, homoeopathen, natuureters etc.): de toon van gelijkhebbers.

Natuurlijk (haast ik mij te noteren) geeft de officiële wetenschap iets meer waarborg dat het geen onzin is wat men vertelt (de controleerbaarheid, de eis van herhaalbaarheid van experimenten, de spelregels der logische afleiding; democratie en moderne wetenschap als geïnstitutionaliseerd wantrouwen). Maar het grootste bezwaar tegen beide richtingen blijft de eigen zekerheid en daarmee de onbereidheid critiek te aanvaarden.

Zie interview Bibeb/Mulisch waarin hij het gezin een fascistische instelling vindt. Dat zou nog aanvaardbaar zijn - minus de demagogie - als hij daar tegenover b.v. de commune zou stellen of een absolute promiscuïteit, van man én vrouw. Maar Mulisch is dan voor pure polygamie, d.w.z. dat de man met vele vrouwen omgaat, maar vooral niet het omgekeerde - polyandrie - omdat

[p. 44]

vrouwen daar niet zo geschikt voor zouden zijn. Zelden iets van een dergelijke ouderwetse, paternalistische domheid gelezen.

Florence. Een hoek van een straat passerend, dan plotseling de Dom. Een grote indruk. De eerste keer eigenlijk (behalve misschien het Alhambra) dat een bouwwerk puur een kunstwerk is. Meestal is toch duidelijk de functionaliteit, al kan die ruimte laten voor niet-functionele motieven. Eigenlijk is kunstwerk niet goed, daar kan nog te veel emotie in zitten, misschien bedoel ik eerder kleinood, sieraad; het is eerder van de orde van een Perzisch tapijt. Maar verpletterend door het element van de eindeloze, minutieuze arbeid. We beklommen ook de koepel, wat ons weerom sloopte, al was het uitzicht prachtig, de daken als lang geleden Sevilla van de Giralda.

De middelbare leeftijd voelt en denkt alleen nog in vergelijkingen met de ervaringen van vroeger. Gevoel als van Parijs lang geleden, de slopende vermoeidheid, het gevoel van los zijn van bindingen, het hand in hand lopen.

Op een stationnetje zie ik naast elkaar zitten een keurige bleke man met zijn verlokkend opgeschilderde echtgenote. Het vreemde is niet de opschildering - integendeel bijzonder aantrekkelijk - maar de niet bijpassende omlijsting van de man. Ik zou hem niet willen opschilderen; hij ziet er niet uit of hij daardoor fraaier zou worden. Misschien moeten we gewoon erkennen dat een verschillend gerichte teeltkeus man en vrouw zo uiteenlopend, zo tegengesteld haast, heeft gemaakt.

(Nog deze overweging - na te zoeken bij Wickler's Tien geboden - dat grote geslachtsverschillen voornamelijk voorkomen bij niet-trouwe, niet-monogame dieren. De monogame, trouwe dieren hebben geen opvallende kenmerken nodig om te weten wie ♂ of ♀ is. Men kent zijn partner aan zoveel kleine, individuele details dat daarvoor geen aparte signalen nodig zijn. Make-up, extravagante kleding e.d. wijzen op een richting die afwijkt van monogamie, van trouw.)

Je zou nooit iets aan iemand moeten vragen wat hij niet met fatsoen kan weigeren.

Als je 100 kg amoeben hebt, heb je bijna 100 kg levende stof. Als je 100 kg muizen hebt is daarvan misschien 90 kg levende stof, de rest is been of kraakbeen of pees en van die 90 kg is nog een groot deel bestaande uit gespecialiseerde, dat is slechts gedeeltelijk levende cellen, die als voornaamste functie hebben verbinding der onderdelen: zenuwcellen, vaten etc. Bij een koe is al de helft afval en misschien dat bij een olifant nog maar 10% leeft.

Zo gaat het verder. Een boerenfamilie is een levende eenheid. Een stad is een grote hoop dood woon- en verbindingsmateriaal (wegen, auto's, leidingen), met mensen die het grootste deel van hun tijd bezig zijn met verbindingen onderling te onderhouden.

De onbegrijpelijke, stompzinnige neiging tot vorming van groter organismen en organisaties, terwijl bij elke fusie vaststaat dat de dode stof, het administratieve, verbindende apparaat, naar verhouding groter moet worden. Socrates had geen studentenadministratie. De eenwording van Europa; een schrikbeeld.

Drogreden = pleonasme

Snobisme is eigenlijk een heel natuurlijke zaak: eerbied voor hogergeplaatsten (= pleonasme). Het letterlijke snobisme slaat op de houding t.o.v. adel, of oude families, maar het kan uitgebreid worden tot ontzag voor posities of - zoals bij T. - ontzag en sympathie voor alles wat zij intelligent of artistiek belangrijk vindt. Vrienden van mij klagen dat zij - omdat ze niet bijzonders betekenen - nauwelijks door T. bekeken worden. Maar ik heb nooit over haar sympathie te klagen gehad, wat - gegeven haar snobisme - een vleiende betekenis heeft. Ook bij mij dus een soort snobisme.

De absolute gelijkheid van man en vrouw; een wensdroom voor homosexuelen.