Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 36]

Renate Rubinstein en de jeneverkruik
K. van het Reve

Dialoog over de schoonheid

- Dus jij beweert dat het aesthetisch effect van door mensen gemaakte voorwerpen daarin zit dat zij niet zo hoeven zijn volgens hun functie.

Ja. Ik gaf als voorbeeld een brug die binnen de grenzen, gesteld door techniek, verkeer, budget etc. niettemin meer dan een, ja een oneindig aantal vormen kan hebben.

- We krijgen dan toch voor door mensen gemaakte voorwerpen een andere definitie dan voor literatuur, beeldende kunst en muziek.

Hoezo?

- Wel, als ik wat je tot nu toe gezegd hebt even mag recapituleren: de aesthetische gewaarwording ontstaat volgens jou, of kan ontstaan, wanneer je de indruk krijgt dat iets niet zo is. Bij de literatuur is de mededeling niet waar, of althans in sommige opzichten geen gewone mededeling, bij het toneel heb je te maken met iemand die niet Julius Caesar is, bij de beeldende kunst zie je een paard dat er helemaal niet is. Bij de muziek wordt een mededeling, een bewering gesuggereerd, maar is afwezig. Bij de dans...

Die hebben we nog niet gehad, maar daarvan zouden we kunnen zeggen dat hij bewegingen vertoont die lijken een zin te hebben, maar in werkelijkheid geen zin hebben zoals stappen en sprongen in de werkelijkheid zin hebben.

- Goed. Maar bij de door mensen gemaakte voorwerpen hebben we niets bij de hand, dat ‘niet zo is.’

- Behalve dan dat zij functioneel lijken, maar het in werkelijkheid niet helemaal zijn, dat hun vorm niet geheel door hun functie bepaald is, of, nog anders gezegd, dat zij lijken zo te moeten zijn, maar in werkelijkheid niet hoeven. En zoals wij ons bij dat geschilderde paard ondanks onze wetenschap dat het verfklodders zijn niet kunnen onttrekken aan de indruk ‘paard’, zo kunnen we ons ondanks onze wetenschap dat de vorm willekeurig is niet onttrekken aan de indruk dat die vorm door die functie bepaald wordt.

- Er valt mij hier een overeenkomst in van dat voorwerp met dat paard: hoe meer de schilder dat paard op een echt paard laat lijken, des te groter wordt het ‘het is niet zo’-effect, want hoe bedriegelijk ook geschilderd, het is desondanks geen echt paard. Datzelfde effect kun je ook aan de andere kant bereiken door dat paard zo min mogelijk op een echt paard te doen lijken. De gelijkenis met dat echte paard wordt dan des te treffender. Met zo'n ‘voorwerp’ nu kun je op soortgelijke wijze te werk gaan. Je kunt het zeer ‘functioneel’ en sober maken, en je kunt de niet-functionele eigenschappen ervan afficheren. Door tierelantijnen, door exuberantie.

- En door het bijvoorbeeld op iets anders te laten lijken. De kaars in de vorm van een jeneverfles, het huis in de vorm van een schip, de suikerpot in de vorm van een konijn, een inktpot in de vorm van het Muiderslot. En in de muziek het tikken van een klok bij Haydn, zweepgeklap en belgerinkel bij Leopold Mozart, optrekkende stoomlocomotieven, het afschieten van een kanon bij Tsjajkovski.

Ik geloof dat we dat kanon beter wat op de achtergrond kunnen houden, want het is een echt kanon, geen nabootsing. We betreden hier het terrein van het wagenwiel in de voortuin, de scheepsankers en hoefijzers. Ik stel voor om al die dingen voorlopig ongemoeid te laten, en ook niets te zeggen over die geluidnabootsingen in de muziek, en ons te bepalen bij die suikerpotten in de vorm van een konijn.

- Goed. We hebben hier naar het mij voorkomt te maken met een eigenaardige groep

[p. 37]

dingen. Kijk, we hadden enerzijds de aesthetische kwaliteiten van het voorwerp, door mensen gemaakt. Het ‘mooie’ daarvan lag volgens jou, zij het dat je het met enige aarzeling voorstelde, in de ‘willekeurige vorm’ die zo'n voorwerp heeft. Het lijkt een functioneel voorwerp, maar het is het niet helemaal. Verder hadden we laat ons zeggen het gipsen of houten of stenen beeld dat iets ‘voorstelde’ zonder dat iets te zijn - het stuk gips dat geen tuinkabouter is. Die inktpot nu in de vorm van het Muiderslot combineert beide dingen. Hij heeft een vorm die niet door zijn functie geheel en al bepaald wordt, en hij stelt iets voor wat hij in werkelijkheid niet is.

Wat je daar zegt is heel interessant. Ik heb eens een heel merkwaardig specimen van dat genre gezien. Een kaars, die de vorm van een kaars had.

- Hoe bedoel je?

Hij zag er uit als een kaars die al enige tijd gebrand had, met gestolde wasklodders en zo, terwijl hij in werkelijkheid nieuw was. Zoals andere kaarsen in die verzameling net deden of zij een jeneverkruik of een mensenhoofd of een poes waren, zo deed deze kaars net of hij een kaars was.

- Een heel interessant verschijnsel.

Ja, want hij liet duidelijk blijken dat hij in hetzelfde genre thuishoorde als die jeneverkruikkaars. Terwijl je geneigd zou zijn die jeneverkruikkaars te definiëren als een kaars die op een jeneverkruik lijkt, maar het niet is. Deze kaars echter leek op een kaars, maar was het ook.

- Met andere woorden: je zou je definitie van jeneverkruikkaars zodanig moeten wijzigen dat ook die malle kaars die op een kaars lijkt erin past.

Ja. Mijn definitie zou dan luiden dat beide kaarsen veinzen iets te zijn. Wat zij in werkelijkheid zijn doet er niet toe in dit verband. De een is geen jeneverkruik, de ander is wel een kaars. Maar beide doen net alsof zij iets zijn: de een doet net of hij een jeneverfles is, de ander doet net of hij een kaars is. Waar het om gaat is niet of zij zijn wat zij voorgeven te zijn; waar het om gaat is dat zij voorgeven iets te zijn.

- Het doet me denken aan die twee regels van Heine.

Ik dacht dat jij nooit gedichten las die rijm en maat vertonen.

- Toch wel. Bij Heine staat ergens: Ich hab' mit dem Tod in der eigenen Brust / Den sterbenden Ritter gespielet.

Dat is precies wat ik bedoel. Het gaat erom dat die ridder gespeeld wordt. Of de speler de ridder is is van secundair belang. De eenvoudigste manier om iets te spelen is misschien het te simuleren en het niet te zijn. Daardoor wordt het simuleren gemakkelijker. Jij hoeft alleen maar een toga om te werpen en te zeggen dat je het niet op magere mannen hebt, want die denken te veel, en iedereen begrijpt dat jij Julius Caesar ‘speelt’.

- Nu ga je ongetwijfeld zeggen dat jouw rol veel moeilijker is: je speelt iemand die een theorie staat uit te leggen en je bent tegelijk die iemand ook nog.

Ik wou het niet zeggen, maar het is wel waar. Het leidt tot tweeërlei ergernis.

- Wat nu?

De mensen kunnen het ‘leuk’ vinden zonder waardering voor wat je eigenlijk beweert. En andersom kunnen ze instemmen met wat je beweert zonder enige waardering voor de manier waarop je het gepresenteerd hebt en zonder begrip voor het feit dat ze zonder die presentatie geen idee zouden hebben van wat je bedoelt. Enerzijds word je kwaad als de mensen wat je schrijft ‘mooi’ vinden, denk maar aan Multatuli. Anderzijds zeg je met Montaigne: Qu'on ne s'attende pas aux matières, mais à la façon que j'y donne.

- Dus die recensente in NRC-Handelsblad, die zo onbedaarlijk moest lachen om ons eerste gesprek, daar ben jij boos op.

Nee nee. Ik ben niet zoals Multatuli. Ik wil geen keizer van Insulinde worden. Bovendien ben ik niet zo vast als hij van mijn gelijk overtuigd.

- Vind je goed dat we terugkeren naar waar we gebleven waren voordat we dit literatuurhistorisch en persoonlijk terrein betraden? Ik geloof dat we eigenlijk bezig zijn jouw hele definitie een beetje op de helling te zetten. Heel grof gezegd komt het hierop neer, dat je oorspronkelijke definitie aardig geïllustreerd werd door een tuinkabouter, die eigenlijk geen tuinkabouter is. Maar nu toon je een zekere geestdrift voor een kaars, die eigenlijk een kaars is.

Daar zit iets in, al ben ik het niet helemaal met je eens. Vergeet niet dat we de kreet ‘het is niet zo’ aldoor met het stilzwijgende voorbehoud gebruikt hebben, dat het een indruk moet zijn dat iets niet zo is. En de indruk dat iets niet zo is hebben we in alle gevallen dat iets gespeeld wordt, om het even of zich achter dat gespeelde het gespeelde zelf of iets anders verbergt.

[p. 38]

- Goed, goed. We kunnen hier misschien later eens op terugkomen. Ik wou eigenlijk iets heel anders aan de orde stellen.

Ga je gang.

- Namelijk de schoonheid in de natuur. Die bestaat tenslotte ook. En daar is geen sprake van opzet, van gespeeldheid, geen sprake van iets zien of horen dat niet is wat het voorgeeft te zijn, of iets voorgeeft te zijn wat het ook is.

De schoonheid in de natuur zit wellicht in de indruk (met welke middelen die indruk bereikt wordt is een andere vraag) dat die natuur niet toevallig zo is, maar zo wil zijn - terwijl we tegelijk de indruk hebben dat dit niet zo is.

- Ja, ja. Terwijl het bij door mensen gemaakte dingen om werkelijke moedwil gaat, gaat het in de natuur juist om schijnbare moedwil.

Precies.

- Maar dan zou een rotsblok dat mij aan het hoofd van Garmt Stuiveling herinnert...

Wat heb jij toch met Garmt?

- Niets. Toevallig valt zijn naam mij in. Maar die rots kan net zo goed op mijn vrouw of mijn dochter lijken, of op Abraham Lincoln. Bovendien ben jij over Garmt begonnen, niet ik.

Sorry.

- Ik wilde dit zeggen. Als het waar is dat het schoonheidseffect van de natuur berust op de indruk van opzet, dan zou een rotsblok dat op Garmt lijkt mij een schoonheidsontroering moeten geven.

Terwijl je het vermoeden hebt dat mocht je ooit zo'n rotsblok tegenkomen, je wel geamuseerd en verbaasd zou zijn, maar niet zou denken ach wat mooi.

- Ja.

Daar heb ik wel een antwoord op. Als jij zo'n rotsblok ziet dat op Garmt Stuiveling lijkt, dan weet je zeker dat hier geen opzet in het spel is. Maar als je door Cathedral Valley rijdt, waar de ongelooflijk grote rotsblokken eigenlijk nergens op lijken (af en toe een beetje op kathedralen, omdat ze in een vlakte staan en bijna loodrecht omhoog gaan), dan krijg je de indruk dat onze lieve heer die rotsblokken met opzet precies zo gemaakt heeft.

- En dat Stuiveling-blok is per vergissing zo uitgevallen.

Je kunt het nog anders uitdrukken, net andersom geloof ik: je bent echt verbaasd over die Stuiveling-rots, terwijl je verbazing over die andere rotsformaties meer van metafysische aard is.

- Hier wordt het een beetje moeilijk geloof ik. Zoiets van mij spreekt de blomme een tale.

Mij is het kruid beleefd. Inderdaad. Het geluid van de zee, van de wind, van dieren, vogels...

- Bloemen...

Bloemen maken geen geluid. Dat beleefde kruid vind je trouwens al bij Augustinus, die zegt dat arbustas formas suas varias, quibus mundi hujus visibilis structura formosa est, sentienda sensibus praebent; ut, pro eo quod nosse non possunt, quasi innotescere velle videantur.

- Kun je dat even voor me vertalen?

De planten of bomen of heesters of struiken dat weet ik niet bieden hun menigvuldige vormen waarmee de zichtbare structuur van deze wereld versierd is aan de zinnen aan ter voeling, zodat het lijkt of ze, omdat ze niet kennen kunnen, gekend willen worden. Dat citaat staat bij Schopenhauer, die er erg door getroffen was omdat hij veertig jaar vóór hij deze passage las iets dergelijks geschreven had, namelijk: es ist auffallend, zegt hij, wie besonders die Pflanzenwelt zur aesthetischen Betrachtung auffordert und sich gleichsam derselben aufdringt, dass man sagen möchte, dieses Entgegenkommen stände damit in Verbindung, das diese organischen Wesen nicht selbst wie die tierischen Leiber unmittelbares Objekt der Erkenntnis sind, daher sie des fremden verständigen Individuums bedürfen, um aus der Welt des blinden Wollens in die der Vorstellung zu treten, weshalb sie gleichsam nach diesem Eintritt sich sehnen, um wenigstens mittelbar zu erlangen, was ihnen unmittelbar versagt ist. Dezelfde gedachte inderdaad, maar dan ingepast in het systeem van Schopenhauer.

- En jij past het in in jouw systeem.

Ja. De indruk die de mens krijgt dat de natuur hem iets wil zeggen, terwijl hij weet dat dat niet zo is. Zowel Augustinus als Schopenhauer zeggen dat het maar zo lijkt. Schopenhauer zegt erbij: ich lasse übrigens diesen gewagten und vielleicht an Schwärmerei grenzenden Gedanken ganz und gar dahingestellt sein, da nur eine sehr innige und hingebende Betrachtung der Natur ihn erregen oder rechtfertigen kann.

- En dan zegt men nog wel dat die Schopenhauer zo'n koude vis was.

Dat was hij helemaal niet. Hij ging iedere

[p. 39]

middag met zijn poedel een groot stuk wandelen in de vrije natuur. Weet je wat een vreemde gedachte is?

- Nee.

Dat heel Europa van zeg vóór 1850 van een wonderbaarlijke schoonheid moet zijn geweest. Lelijke huizen zijn er bij mijn weten voor die tijd nauwelijks gebouwd. Dat wil zeggen dat alle steden en dorpen leuk waren om te zien, als je tenminste niet al te gevoelig was voor het zien van armoede, ziekte en vuil. Verder hoefde je maar even buiten een stad te gaan om het prachtigste, ongerepte landschap te zien. Je kon van Amsterdam naar Parijs lopen zonder iets lelijks te zien.

- Nu zegt men dat wij nu die dingen en die landschappen van vóór 1800-1850 mooi vinden, maar dat men in die tijd weer andere dingen mooi vond. Iedere tijd vindt zijn eigen dingen mooi. Bepaalde landschappen is men pas in de 18e, 19e eeuw mooi gaan vinden.

Ik ken die bewering. Het merkwaardige ervan is, dat je hem van dan ook werkelijk iedereen hoort. Hij behoort tot de conversatievoorraad van iedere Westerse intellectueel, en zodra er ook maar enigszins aanleiding toe is gooit hij die uitspraak eruit. Het fascinerende is dat hij niet moede wordt die uitspraak te doen. De meeste mensen moeten hem minstens honderd keer gehoord hebben. Als je een willekeurig intellectueel gezelschap op dit onderwerp brengt (door bijvoorbeeld te zeggen wat ik daarnet zei) dan kun je er zo goed als zeker van zijn dat iemand ongeveer zal antwoorden wat jij daarnet geantwoord hebt. Er zou eigenlijk eens een lijst van zulke uitspraken aangelegd moeten worden. Als je in zo'n gezelschap bijvoorbeeld zegt: merkwaardig, hoe in zo'n klein mannetje zo'n geweldige eerzucht kan zitten, dan weet je van tevoren wat een der aanwezigen zal antwoorden.

- Ja. Hij zal zeggen dat kleine mannetjes juist bizonder eerzuchtig zijn, en hij zal als voorbeeld Napoleon aanhalen.

Precies. Het aardige is niet, dat die uitspraak op geen enkel onderzoek of waarneming berust - tegenover Napoleon staan Luns en Peter de Grote, en de enorme menigte van eerzuchtigen van gemiddelde lengte - noch is het aardige ervan dat iedereen van de juistheid ervan overtuigd is, maar het aardige is de fatale onverbiddelijkheid waarmee die opmerking telkens weer gedebiteerd wordt. Het is onmogelijk hem tegen te houden. Iedereen doet of die bewering nieuw en origineel is, of althans waard om herhaald te worden. Als het gesprek komt op moeilijkheden bij het vertalen zal er beslist iemand zeggen dat het zo moeilijk is de gevoelswaarde van een woord goed weer te geven. Ik schat het aantal van dit soort uitspraken op ongeveer dertig.

- En daar reken je mijn uitspraak dat iedere tijd weer andere dingen mooi vindt ook bij? Ja.

- En je vindt ook dat hij onjuist is.

Ja. Dat wil zeggen er bestaat natuurlijk zoiets als een aesthetische mode. In een bepaalde periode zijn tuinkabouters in, in een andere bustes van Beethoven op de piano, in weer andere visnetten aan het plafond of een por-

[p. 40]

tret van Guevara aan de muur. Tuinen met rechte paadjes en geknipte bomen in de ene periode, golvende, slingerende tuinen in de andere. Men heeft lang het drama in verzen als de hoogste vorm van literatuur beschouwd. Bepaalde genres werden soms lange tijd niet erkend. De roman bijvoorbeeld. De detective-story tot vandaag de dag. Toen ik de laatste keer in de universiteitsbibliotheek van Leiden was, had men daar geen enkel boek van Raymond Chandler. Of denk aan de afkeer van leesbaar geschreven boeken in Nederland. Dat in een bepaalde periode rokken van een bepaalde lengte ‘in’ zijn, wil niet zeggen dat men in die periode rokken van andere lengte niet ‘mooi’ vindt. Natuurlijk geldt dat wel voor het ‘sociaal’ mooi vinden, dat wil zeggen voor het beweren dat men iets mooi vindt. In de ene periode staan de mensen in drommen voor de Nachtwacht, in de andere voor Pieneman. Er is een tijd geweest dat Mozart niet zo erg ‘in’ was. Maar dat wil niet zeggen dat er toen geen mensen waren die hem vereerden. Ik was een Nabokovbewonderaar lang voor Nabokov beroemd was. Homerus is geloof ik helemaal niet ‘in’. Toch vind ik Homerus al meer dan dertig jaar een geweldig goede schrijver. Stedelingen die het kunnen betalen laten al duizenden jaren lang buitenverblijven bouwen. Ze hebben echt niet op Rousseau gewacht. Maar de mens is nu eenmaal een kuddedier. Hij kan bijna uitsluitend in kuddeverband een mening hebben of iets mooi vinden. Of laat ik het exacter zeggen: hij kan bijna uitsluitend in kuddeverband een mening uitspreken of van een appreciatie blijk geven. Hij zal met veel plezier ‘Heksen huilen niet’ van Isaac Faro lezen of ‘De autocraten’ van Rutger van Zeyst, en met grote tegenzin en verveling de laatste roman van Vestdijk. Maar desgevraagd zal hij zeggen dat die roman van Vestdijk beter en mooier is en van groter literaire waarde of hoe men op dat moment maar gewend is over literaire kwaliteit te spreken. Op een bepaald moment ‘kwam de belangstelling op’ voor laten we zeggen negerkunst. Zeker. Op een bepaald moment was negerkunst ‘in’. Maar dat wil niet zeggen dat er buiten Afrika daarvóór niemand die dingen mooi vond. Voor mij bestaat dat hele probleem niet. Als ik iets heel erg mooi vind, dan weet ik zeker dat ik onder de wereldbevolking van 2000 jaar geleden en onder de wereldbevolking van over 2000 jaar medestanders zou kunnen vinden. Misschien zelfs nog gemakkelijker in een tijd waarin het ding dat ik mooi vind de mode tegen zich heeft: dat selecteert de mensen die het echt mooi vinden gemakke-

[p. 41]

lijker uit. Die hele artistieke mode is trouwens niet interessant: hij is op afwisseling gebaseerd. Dat men ‘in onze tijd’ Mozart mooi vindt heeft met onze tijd even weinig te maken als het in 1968 mooi vinden van minirokken met de omstandigheden van 1968 te maken had. Maar zoals ik zei: het niet juiste van dit soort beweringen is niet het interessante ervan. Het interessante is de alomtegenwoordigheid. Er zit bijvoorbeeld in de neiging van de mensen om te ontkennen dat de boer landelijk schoon ziet iets fataals. De mensen storten zich in die bewering als lemmingen in de zee. Waarom? Enerzijds zien zij in, dat een opmerking van Kant over dat belangeloze genoegen heel interessant is en de aesthetica een stuk vooruitbrengt. Anderzijds bederven zij alles weer onmiddellijk door vlak daarnaast en in vervolge op wat Kant gezegd heeft iets onbewezens en onredelijks te geloven. Je krijgt het gevoel of er verband is tussen die twee dingen. Het is of men van Kants ontdekking zo geschrokken is dat men hem meteen aan alle kanten door onzin heeft ingedamd - als om ervoor te zorgen dat hij niet wegloopt of weggespoeld wordt.

- Dat is misschien zo'n gekke gedachte nog niet. Je zou het nog anders kunnen beschrijven: als men een nieuwe ontdekking gewoon zou aanvaarden loopt men twee gevaren. Dat alle dingen of vele dingen die men tot nu toe voor juist gehouden heeft door dat nieuwe ding aangevreten en vernietigd worden of (maar dat is misschien min of meer hetzelfde) dat dat nieuwe ding zoveel mogelijkheden opent tot het aan de horizon verschijnen van nog meer nieuwe dingen, dat men zich gedwongen voelt tot beschermingsmaatregelen. Men legt om het nieuwe ding een dam van onzin, zodat het geen betrekkingen buitengaats aanknoopt en op oncontroleerbare wijze nog meer nieuwe dingen binnenhaalt, noch zelf bevruchtend of dodend op oude wijsheden kan inwerken. We zouden eens moeten kijken of we van dit verschijnsel niet nog meer voorbeelden kunnen vinden.

Hier kan ik je misschien helpen: er zijn enige niet juiste beweringen, die iets te maken hebben met de in dit betoog uiteengezette denkbeelden. Het ‘zo, en toch niet zo’-effect vind je in lachwekkende en onjuiste vorm terug in de ‘Illusionstheorie’, die zegt dat men afwisselend gelooft dat het wel en dat het niet zo is (een paard - nee, toch niet, geen echt paard, het is een schilderij - nee verdomd, het is tóch een paard, etc.) en ook in de theorie der ambiguity, die zegt dat literatuur altijd dubbelzinnige mededelingen doet. Dat kan wel eens een enkele keer voorkomen natuurlijk, en met die voorbeelden kan men hele boeken vullen, maar in het algemeen is literatuur geenszins dubbelzinnig. ‘De Keizer was sigarenfabrikant’ betekent niets anders dan dat De Keizer sigarenfabrikant was. Met zulk soort beweringen blokkeer je verder inzicht even effectief als met die boer die geen landelijk schoon ziet.

- Je snijdt hier eigenlijk twee interessante problemen aan.

O ja?

- Ja. Ten eerste dat ‘indammen’ van ontdekkingen door ze met onzin te omgeven. Je zou eens moeten nagaan of dat in de geschiedenis van de natuurwetenschappen ook gebeurt. Wie weet wat je dan zou vinden. Op een bepaald moment komt iemand op de gedachte dat de aarde rond is. Als jouw theorie over dat indammen juist is zou het kunnen zijn dat de ontdekking dat de aarde rond is een aantal tot dusverre niet bestaande onjuiste beweringen met zich mee gebracht heeft. Of misschien het volgende: toen men vond dat geluidstrillingen zich door een luchtledige ruimte niet voortplanten nam men aan dat lichttrillingen zich ook ergens door moesten voortplanten.

- De aether.

En als je nu zou kunnen aantonen dat die aether de ontwikkeling van de natuurkunde geremd heeft... Maar je zei dat aan mijn indammingstheorie nóg een interessante kant zat.

- Ja. Dat betreft de ‘fataliteit’, zoals jij het noemde, waarmee dat soort opmerkingen steeds weer gemaakt worden. Als je in een gezelschap zegt ‘Brussel is de hoofdstad van België’ of ‘als je met je rug naar de wind staat, heb je op het noordelijk halfrond de depressie aan je linkerhand’ of ‘zwaluw is in het frans “hirondelle”,’ dan doe je niemand daar een genoegen mee, hoewel we ook hier te maken hebben met uitspraken waarvan iedereen meent dat ze juist zijn. Maar zeg je ‘kleine mannetjes zijn juist bizonder eerzuchtig’, dan beginnen de oogjes van het gezelschap te glimmen en men zal je geestdriftig bijvallen.

- Waarom?

- Om twee redenen, denk ik. Ten eerste storten de mensen zich in zo'n bewering omdat ze niet graag met een raadsel blijven zitten. Ze willen geen vragen zonder antwoord. Ze houden er niet van dat er iets is

[p. 42]

dat ze niet begrijpen. Ze willen geen probleem voorgezet krijgen, ze willen een oplossing. Als je in een gezelschap een probleem opwerpt, dan heeft men de neiging onmiddellijk het dichtstbijzijnde antwoord te debiteren. Neem Renate Rubinstein.

Wat is er met Renate?

- Die had laatst het volgende. Ze bevond zich in een bosgebied, liep daar te wandelen, en opeens zag ze een trein voorbijrijden, die gewoon ergens van tussen de bomen te voorschijn kwam en weer tussen de bomen verdween. Ze wist niet dat ze in de buurt van een spoorweg was. De aanblik van die plotselinge trein ontroerde haar in hoge mate, en toen zij weer tussen de mensen was vroeg ze, hoe die ontroering verklaard zou kunnen worden. Je begrijpt wat men antwoordde.

- Je vraagt mij het dichtstbijzijnde onjuiste antwoord te raden? Dat zal wel zoiets zijn als: een trein is een fallisch symbool.

- Inderdaad, dat antwoordde men. Je voelt in dat antwoord de angstige weigering om zich voor iets echt te interesseren, om na te denken, om op een interessante vraag in te gaan, om te erkennen dat er problemen zijn, waar men zich mee bezig zou kunnen houden.

Maar nu die tweede reden.

- Die zul je interessanter vinden. Men grijpt ook naar dit soort uitspraken omdat ze aan een bepaalde aesthetische behoefte tegemoetkomen geloof ik. Het is niet zomaar een bewering zoals die beweringen over Brussel of lagedrukgebied of hirondelle, maar een antwoord dat een vraag beantwoordt. Het zijn uitspraken van het karakter van ‘je zou misschien denken dat het zo was, maar het is juist zus’. Je zou denken dat eerzucht niets met lengte, trein niets met fallus te maken heeft, maar nee hoor! Of nog anders geformuleerd: je zou denken dat kleine mannetjes ook een kleine eerzucht zouden hebben, je zou denken dat een boer die de hele dag buiten staat meer van het landschap geniet dan wij, je zou denken dat vroeger toen Europa zo mooi was de mensen daar van genoten hebben, maar dat is niet zo, het is net juist even anders. Heel slim hebben wij juist uitgemaakt dat het niet zo is.

(wordt vervolgd)