Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 22]

De stratagemen van Mr. Kisch
J. Brugman

Schopenhauer begint in de Parerga en Paralipomena met de analyse van de chicanes - Stratagemen - in het debat die worden gebruikt door mensen die, zoals hij zegt, niet ‘au niveau’ zijn. Schopenhauer zelf raadt ieder debat met dit soort lieden af omdat men volgens hem al gauw merkt niet alleen met hun intellectuele onbekwaamheid maar ook met hun morele verdorvenheid te doen te krijgen.

De kwalificaties zijn van Schopenhauer - zoals bekend niet bepaald een mensenvriend en optimist - en niet van mij. Ik heb iets meer vertrouwen in de macht van de redelijkheid en dat is ook de reden waarom ik de twee hier afgedrukte ingezonden brieven van de heer I. Kisch te Amsterdam onder het vergrootglas wil leggen, daarmee Schopenhauers waarschuwing in de wind slaand. De heer Kisch is volgens mijn inlichtingen hoogleraar in de wijsbegeerte van het recht aan de stedelijke universiteit van Amsterdam en dus niet de eerste de beste scribent. Niet dat ik zo'n overdreven eerbied heb voor het hoogleraarsambt, evenmin als trouwens voor de opleiding tot jurist. Maar wat een hoogleraar-jurist, die in beide hoedanigheden gewend moet zijn zijn woorden zorgvuldig af te wegen, schrijft mag best eens onder het vergrootglas.

De meeste ingezonden brieven vragen namelijk niet om een antwoord. Ze hebben nauwelijks de bedoeling iemand van iets te overtuigen en in mijn geval kwam hun inhoud er meestal op neer dat de afzenders boos waren. Niet aldus de brieven van Mr Kisch. Die hadden de afgewogen toon die bij zijn functie hoort en hebben daardoor zoals ik heb gemerkt wel indruk gemaakt. Ze argumenteerden en tegen de argumenten - kwasi-argumenten, stratagemen, zoals ik duidelijk zal maken - van de heer Kisch richt zich deze exercitie, die dus niet bedoeld is als de zoveelste uiteenzetting over de Palestijnse kwestie.

De eerste brief was een reactie op mijn artikel in NRC Handelsblad ‘Als Israël valt... een drama, geen tragedie’. Op verzoek van de redactie had ik daar uiteengezet wat er naar mijn mening zou gebeuren als de Arabieren het in Palestina eens zouden winnen (een voorlopig zeer theoretische veronderstelling, maar de vraagstelling was nu eenmaal niet van mij). De teneur van mijn betoog was dat wel de staat Israel ontmanteld zou worden maar dat de Arabieren niet voornemens waren om het volk Israel de dood in te jagen.

De heer Kisch begint met de verzekering dat mijn artikel niets nieuws bevat ‘voor wie kennis heeft genomen van enig Arabisch propagandapamflet’. Tot zover geen aanmerking op zijn techniek van debatteren, al is hiermee nog niets gezegd over de inhoud van mijn artikel, want dat gebeurt nu eenmaal niet door er het etiket van Arabische propaganda op te plakken. De heer Kisch gaat dan door: ‘Ik vind dan (ook?) geen termen om op het betoog uitvoerig in te gaan. Zulks te meer nu de intelligente lezer mijn hulp niet nodig heeft om het aanstonds van de hand te wijzen’, waarop enige rhetorische vragen volgen in de stijl van ‘Wie zal geloven...?’. Een knipoog naar de lezer: gij, lezer, en ik, beiden intelligent, begrijpen elkaar ook wel zonder argumenten. Al op een derde van zijn brief gevorderd, heeft de schrijver niets gezegd over de zaak zelf, hoewel men dat langzamerhand wel zou verwachten, gezien de pressie die redacties plegen uit te oefenen om in dit soort stukken beknopt te zijn. Maar nog steeds onschuldig.

Maar dan komt het: ‘Slechts bij één these sta ik even stil, omdat hier de schrijver zelf zich met de afwijzing heeft belast. In de toekomstige Palestijnse democratische maatschappij, zo heet het, zal aan alle niet-zionistische Joden burgerrecht worden verschaft. Een democratische maatschappij! Alweer: wie zal het geloven in de wetenschap dat de Arabische staten op eigen landsgebied aan de eerste beginselen der democratie nog niet toe zijn?’

Dit is een mooi voorbeeld van wat Schopenhauer het stratageem van de diversie

[p. 23]

noemt, namelijk het afleiden van de discussie naar een ander onderwerp om de tegenstander te verhinderen de zege in het debat te behalen. Schopenhauers eigen voorbeeld van zo'n diversie is: iemand roept tijdens het debat uit: ‘Hier ligt het mysterie van de hele zaak’, waarop de ander pareert met ‘Ja, als je me nou met mysteriën aan komt zetten ben ik je man niet meer. Wat dat betreft...’.

Wat stond er immers in mijn artikel? Ik zeg daar ter ontzenuwing van de bewering dat de Arabieren in Palestina op genocide uit zijn: ‘De Fath (...) verklaarde bijvoorbeeld in een door deze beweging zelf veel gepubliceerd interview dat in de toekomstige Palestijnse democratische maatschappij aan alle niet-zionistische Joden, of zij al of niet vóór de stichting van Israel in Palestina woonden, burgerschap gegeven zou worden en dat bovendien zionistische Joden dit zouden kunnen krijgen als zij het Zionisme afzwoeren’. Deze zin functioneerde dus niet als een beschrijving van de Palestijnse staat zoals de Fath die zich droomt (democratisch, juist niet-democratisch, een beetje democratisch). Het woord ‘democratisch’ heeft er niets mee te maken en kan zonder bezwaar worden weggelaten. Genocide (uitroeiing van de Joden in Israel) sluit aanbieding van burgerschap uit. Wie van plan is een volk uit te moorden biedt het geen burgerschap aan. Tenzij men aanneemt dat dit laatste (aanbieding van burgerschap) niet waar of niet waarachtig is, kan de genocide niet waar zijn. Maar daar gaat de heer Kisch niet op in. Hij licht een woord uit mijn zin en gaat daarover twisten: ‘Wat democratisch?’, zo roept hij uit, ‘laat me niet lachen...’ en omzeilt op sluwe wijze het punt waarom het gaat.

Hierna komt er wat in deze brief wordt genoemd ‘een poging tot psychologische verklaring van het hele geval’. Deze komt daarop neer dat, net als een groot aantal beoefenaars van de Duitse taal- en letterkunde in de bezetting fout zijn geweest, omdat zij het in hun Duitse tijd zo gezellig hadden gehad, ook ik als ‘voormalig attaché te Kaïro’ niet meer in staat zou zijn helder over de Arabieren te oordelen. Zijn inderdaad zoveel leraren (en hoogleraren) Duits in de bezettingstijd fout geweest? Maar afgezien hiervan is deze hele psychologische flauwekul irrelevant. Want zelfs als iemand door enige jaren verblijf als ‘attaché te Kaïro’ de ‘exportboodschap van de heren te Kaïro’ gaat verkondigen (termen van de heer Kisch) - ik geef de verzekering dat men na enige jaren Cairo critischer dan ooit staat tegenover exportboodschappen - wat is daarmee over de zaak gezegd? Niets!

Deze eerste brief eindigt met de woorden ‘Mocht deze (psychologische, JB) verklaringshypothese hem (dwz. mij JB) niet welgevallig zijn, dan aanvaarde hij de verzekering dat het de enige is waarbij ik zijn goede trouw niet in het geding hoef te brengen’! De heer Kisch weet heel goed dat ik zijn ‘verklaringshypothese’ niet aanvaard en ik begrijp mijnerzijds even goed dat hij mij wel degelijk als te kwader trouw beschouwt. Maar de jurist Kisch weet ook dat kwade trouw bewezen moet worden en heeft zich door deze formule (waarmee hij denkt het mij te laten zeggen) op bekwame juridische wijze ingedekt tegen deze bewijslast. Neen, ik ben niet psychologisch gedeformeerd door een verblijf te Cairo en ook niet te kwader trouw. Ik leg Mr Kisch de bewijslast op van de gewaagde stelling dat allen (desnoods de meeste mensen) die langere tijd in Cairo hebben gewoond, of Arabisch kennen, de ‘exportboodschap van de heren te Kaïro’ verkondigen. Maar laat hij liever nog aantonen dat wat ik schrijf, afgezien van mijn persoon en mijn voorlaatste woon- of verblijfplaats, onjuist is.

De eerste brief van Mr Kisch dateert van anderhalf jaar geleden. Ik ben er nu op ingegaan ter inleiding op de bespreking van een tweede brief van zijn hand, een reactie op mijn ‘Israel en de gemengde hoop’, waarin ik twee boeken van Israeli's over Israel had besproken (NRC Handelsblad van 11 februari 1972). Deze tweede brief betekent een zekere recidive, waardoor, zoals juristen bekend, de ernst van een delict dikwijls niet onaanzienlijk wordt verzwaard.

De laatste brief begint met de mededeling aan de lezers dat ‘de heer J. Brugman ons (verzoekt) te onderscheiden tussen staat en volk. Want alleen zo is het te begrijpen dat “de Arabische bedreigingen” zich richten tegen de staat Israel, niet tegen het volk Israel’. De eerste zin is onnauwkeurig. Ik had niemand verzocht dat onderscheid te

[p. 24]

Als Israël valt
(Ingezonden brief in NRC Handelsblad van 20 oktober 1970)
Het betoog van de heer Brugman, in het nummer van 5 oktober, over de Arabische staten en Israël, is niet zo zeer interessant uit een oogpunt van politiek - voor wie kennis heeft genomen van enig Arabisch propagandapamflet bevat het niets nieuws -, als wel uit een oogpunt van psychologie. Hoe is het mogelijk, zo vraagt men zich af, dat de schrijver, zonder enige reserve en kritiek, de exportboodschap verkondigt van de heren in Kaïro?
Ik vind dan geen termen om op het betoog uitvoerig in te gaan. Zulks te minder nu de intelligente lezer mijn hulp niet nodig heeft om het aanstonds van de hand te wijzen. Wie zal geloven dat de verdrijving van Israël alleen wordt gepredikt door enkele onverantwoordelijke extremisten? Dat een oorlog tegen Israël zich uitsluitend zal richten tegen het leger, en niet tegen de burgerbevolking? En dat de door volksmenners opgewekte en opgezweepte Jodenhaat, in de Arabische landen, gelijkwaardig zou zijn met de ‘moffenhaat’ in bezet Nederland?
Slechts bij één these sta ik even stil, omdat hier de schrijver zelf zich met de afwijzing heeft belast. In de toekomstige Palestijnse democratische maatschappij, zo heet het, zal aan alle niet-zionistische Joden burgerschap worden verleend. Een democratische maatschappij! Alweer, wie zal het geloven, in de wetenschap dat de Arabische staten op eigen landsgebied aan de eerste beginselen der democratie nog niet toe zijn? Volkomen ter zake dienend is dan des schrijvers waarschuwing tegen ‘het hanteren van Westerse begrippen in een omgeving waar zij niet gelden’.
En nu een poging tot psychologische verklaring van het geval. Het is niet zonder precedent. In de bezettingstijd is een opvallend groot aantal beoefenaren van de Duitse taal en cultuur ‘fout’ geweest. Waaraan was dit toe te schrijven? Aan de genietelijke tijd die zij weleer hadden doorgebracht in Berlijn, Bonn of München. Daar had men hen geëerd en gevierd als de gedistingeerde gasten van een gemeenschap die zich ietwat achteruit gezet voelde, en juist daarom een onuitwisbaar fraaie indruk wenste te maken. En jawel. De indruk was gemaakt, en bewaard in een herinnering zo schoon, dat kritiek op het naziprogramma van de vriendelijke gastheren niet meer kon opkomen.
Zou iets dergelijks de heer Brugman, voormalig attaché te Kaïro, zijn wedervaren?
Mocht deze mijn verklaringshypothese hem niet welgevallig zijn, dan aanvaarde hij de verzekering dat het de enige is waarbij ik zijn goede trouw niet in het geding hoef te brengen.
Amsterdam
isaak kisch

maken, maar het zelf gemaakt, niet met zoveel woorden maar impliciet, omdat ik het vanzelfsprekend acht. Wat ik wel schreef was: ‘Het woord “Israel” wordt hier (wanneer namelijk sprake is van het signaleren van Arabische bedreigingen, JB) door Israëliërs vaak dubbelzinnig gebruikt, namelijk als de staat en het volk, en de Arabische bedreigingen tegen de Staat Israël worden uitgelegd als tegen het Volk Israël’. Een kleine diversio, maar niet ernstig.

De brief gaat verder: ‘Met de onderscheiding tussen volk en staat ben ik sedert meer dan een halve eeuw vertrouwd. Ik erken haar als zinvol in bepaalde situaties. Maar ik verwerp haar als zinloos in de situatie waarin volk en staat samenvallen’. Een fraaie zin. Maar wat staat er ontdaan van de fraaiigheid? Dat de heer Kisch het onderscheid tussen volk en staat erkent, behalve in die gevallen waarin hij het niet erkent. Een zin even zinloos als de mededeling: Het is voordeliger een huis te kopen dan te huren, behalve in de situatie waarin het voordeliger is een huis te huren dan te kopen.

Op zichzelf is zo iets onschuldig, behalve dat alweer de aandacht van de lezer wordt afgeleid. Maar de brief gaat dan voort: ‘En dit laatste geldt voor Israel bepaaldelijk terzake van de Arabische bedreiging met liquidatie. Want de liquidatie van de staat is (cursivering van mij, JB) hier de liquidatie van een volk dat zijn onafhankelijkheid zal verdedigen - naar het voorbeeld van Masada - tot de laatste man. En ik weiger te geloven dat de heer Brugman dit ook niet zou weten’.

Hier is alle onschuldigheid zoek. De heer Kisch had kunnen zeggen mij niet te geloven wanneer ik zeg dat de maximale Arabische bedreiging de vernietiging van de staat Is-

[p. 25]

Israël en de gemengde hoop
(Ingezonden brief in NRC Handelsblad van 18 februari 1972)
In een boekbeschouwing onder de titel Israël en de gemengde hoop (cultureel supplement NRC Handelsblad van 11 februari) verzoekt de heer J. Brugman ons te onderscheiden tussen staat en volk. Want alleen zo is te begrijpen dat de ‘Arabische bedreigingen’ zich richten tegen de staat Israël, maar niet tegen het volk Israël.
Met de onderscheiding tussen volk en staat ben ik sedert meer dan een halve eeuw vertrouwd. Ik erken haar als zinvol in bepaalde situaties. Maar ik verwerp haar als zinloos in de situatie waarin staat en volk samenvallen.
En dit laatste geldt voor Israël, bepaaldelijk ter zake van de Arabische bedreiging met liquidatie. Want de liquidatie van de staat is hier de liquidatie van een volk dat zijn onafhankelijkheid zal verdedigen - naar het voorbeeld van Masada - tot de laatste man. En ik weiger te geloven dat de heer Brugman dit niet ook zou weten.
In een vroegere beschouwing heeft de heer Brugman - is het hem ontgaan? - deze liquidatie gekenschetst als ‘een drama, niet een tragedie’.
In zijn beschouwing van 11 februari refereert hij aan de vernietiging van het Arabische dorp Deir Yasin; niemand - zo heet het - ‘is ermee klaar als hij zoiets (be)schrijft als tragisch’.
Uit een en ander volgt dat, in de gedachte van de heer Brugman, de term tragedie te fors is voor de vernietiging van het volk Israël, maar, daartegenover, niet fors genoeg is voor de vernietiging van een Arabisch dorp.
Dat de heer Brugman aldus getuigt van zijn wel zeer variërende waardeoordelen, al naar gelang zij betrokken zijn op joden dan wel op Arabieren, dat zal zijn vrienden in Kaïro ongetwijfeld plezier doen. Maar ook ik ben niet ontevreden. Want, waren er misschien tot dusver nog mensen die geloofden in het objectieve karakter van zijn beschouwingen, ik mag vertrouwen dat ook deze laatste gelovigen hem thans zijn ontvallen.
Amsterdam
isaak kisch

rael is. Hij had nog steeds het tegendeel moeten aantonen maar hij had mijn betoog tenminste niet verdraaid. Nu gaat hij er niet alleen niet op in, maar schrijft rustig dat de liquidatie van de staat hier de liquidatie van een volk is, dat zich tot de laatste man zal verdedigen.

Men kan dit stratageem onderbrengen onder wat Schopenhauer de Konsequenzmacherei noemt. De Arabieren willen de liquidatie van de staat Israel (ik had alleen geschreven dat dat het ‘ergste’ is wat ze aan bedreigingen uiten, maar goed), dus ze willen de liquidatie van het volk Israel. Maar dat volgt er helemaal niet uit. Het zou er alleen uit volgen als voor de Arabieren volk en staat samenvallen maar dat doen ze niet. De heer Kisch heeft tersluiks een premisse (een major) ingelast: iedereen die een staat wil liquideren wil ook het volk liquideren. Maar die major gaat nu juist alleen op wanneer volk en staat altijd samenvallen.

Uit de brief zelf blijkt echter dat het de Israeli's zijn die hier volk en staat samen willen doen vallen. Dat volgt uit de woorden ‘hun onafhankelijkheid zullen verdedigen tot de laatste man’. Uit de context, en bovendien uit het voorbeeld van Masada (waarin de hele bevolking van een vesting, mannen, vrouwen en kinderen, zelfmoord pleegde), blijkt dat hiermee bedoeld wordt de laatste man, de laatste vrouwen en het laatste kind. Ook dus wanneer dat bij een eventuele Arabische overwinning militair zinloos zou zijn.

Het was tegen een dergelijke politiek van va banque, van verschroeide aarde en verschroeide mensen, waartegen ik bezwaar maakte. Dat is ook waarom de dweperige cultus bij Masada - waar bij toortslicht de leden van het Israelische tankcorps hun eed van trouw afleggen - mij de koude rillingen

[p. 26]

over de rug doet lopen. In de mond van de heer Kisch, schrijvende te Amsterdam op veilige afstand van het strijdgewoel, klinkt zoiets nog schriller. Nu echter geldt mijn bezwaar de implicatie in de brief (het staat er niet met zoveel woorden maar uit de context blijkt het) dat de Arabieren voornemens zijn het volk van Israel te liquideren. Niet door eenvoudig te zeggen: ‘dat willen ze en wat je ook zegt, ik denk het toch’, maar door middel van een schijnbaar logische redenering.

Maar we zijn nog niet aan het eind. De brief gaat door: ‘In een vroegere beschouwing heeft de heer Brugman - is het hem ontgaan? - deze liquidatie gekenschetst als “een drama, niet een tragedie”. In zijn beschouwing van 11 februari refereert hij aan de vernietiging van het Arabische dorp Deir Yasin: niemand - zo heet het - “is ermee klaar als hij zoiets (be)schrijft als tragisch”. Uit een en ander volgt dat, in de gedachte van de heer Brugman, de term tragedie te fors is voor de vernietiging van het volk Israël, maar, daartegenover, niet fors genoeg is voor de vernietiging van een Arabisch dorp’.

Dit is de climax. Het is niet eens een stratageem meer. Hier worden mij eenvoudigweg dingen in de mond gelegd die ik nooit heb gezegd of geschreven, om daar de conclusie uit te trekken dat ik de vernietiging van een Arabisch dorp Deir Yasin (let wel de heer Kisch schrijft hier ‘de vernietiging van een dorp’, niet ‘de moord op 245 Arabieren in dat dorp’) wel, en de vernietiging van het Israëlische volk niet tragisch zou achten.

Ten eerste heb ik deze liquidatie (dus die van het volk Israel) nooit gekenschetst als een drama, een tragedie, of als wat dan ook. De hele teneur van mijn artikel, waar de heer Kisch naar verwijst, was juist dat het volk niet vernietigd zou worden. De liquidatie van de staat Israel noemde ik een drama (en geen tragedie). Ten tweede heb ik in mijn boekbespreking niet aan de vernietiging van het Arabische dorp Deir Yasin (door de Joodse militaire organisatie Irgun Zwai Leumi in 1948) gerefereerd met de woorden ‘niemand is ermee klaar als hij zoiets beschrijft als tragisch’. Deze woorden sloegen op de Arabische exodus van 1948 (mede veroorzaakt door deze massamoord, die door de auteur van het door mij besproken boek niet werd vermeld). Mijn bedoeling was natuurlijk niet dat het woord ‘tragisch’ niet sterk genoeg is, maar dat de Israeli's iets meer moesten doen dan die exodus tragisch noemen en tezelfdertijd de vluchtelingen beletten naar huis en haard terug te keren. De conclusie (‘Uit een en ander volgt dus...’) is dus gebaseerd op twee onware premissen en is hiermee weerlegd.

Op deze conclusie baseert de heer Kisch zijn beschuldiging aan mijn adres dat ik ‘wel zeer variërende waarde-oordelen’ hanteer ‘al naar gelang zij betrokken zijn op Joden dan wel op Arabieren’. Aangezien die beschuldiging dus gebaseerd is op een onjuiste premisse, is zij hiermee ook weerlegd. Het hele betoog van de heer Kisch stort als een kaartenhuis in elkaar. Maar wie zorgvuldig leest merkt dat hier ook een van Schopenhauers stratagemen is toegepast, namelijk de Erweiterung. Het totdusverre gebruikte (volk van) Israel (in tegenstelling tot de staat) is namelijk vervangen door het ruimere ‘Joden’. Daarmee is de (onjuiste) premisse ingelast: ‘Wie over Israeli's ongunstig denkt, denkt ongunstig over (alle) Joden’. Even doordenken: ‘Wie over Israel ongunstig denkt, is een anti-semiet’. Ik ben geen anti-semiet, en ik kan zijn laatste beschuldiging dus ook weerleggen door een bewijsvoering ad absurdum, door aan te tonen dat zij leidt tot iets wat onwaar is.

Aan het eind van zijn laatste brief verklaart de heer Kisch zich ‘niet ontevreden’ omdat hij vertrouwt dat mij ‘thans’ (na het lezen van zijn ingezonden stuk?) de laatste gelovigen (Kisch' ironie voor ‘wie in het objectieve karakter van mijn beschouwingen geloofden’) zijn ontvallen. Ik voor mij hoop dat niemand mij noch de heer Kisch zo maar gelooft en dat iedereen onze beschouwingen op hun juistheid zal onderzoeken. Zit hier de verklaring voor de beide brieven van de Amsterdamse hoogleraar? Zij zijn schijnbaar koel en beredeneerd, maar in werkelijkheid misschien uitingen niet van iemand die denkt, maar van iemand die gelooft. Maar alleen Allah kan in de harten kijken en ik zal mij mijnerzijds niet wagen aan een ‘psychologische verklaring van het hele geval’.

In zijn essay in de Parerga en Paralipomena schrijft Schopenhauer dat hij van plan was om veertig stratagemen te analyseren. Hij volstaat echter met drie (de diversio, de Erweiterung en de Konsequenzmacherei, merkwaardigerwijs alle drie door de heer Kisch toegepast). Dan kan Schopenhauer niet meer en schrijft: ‘De toelichting van al deze schuilhoeken van de geborneerdheid en de onbekwaamheid, zo nauw verbonden met koppigheid, ijdelheid en onredelijkheid, staat mij tegen en daarom laat ik het bij deze voorbeelden, om er nogmaals des te ernstiger op te wijzen dat men het redetwisten met de meeste mensen maar liever moet vermijden’.

[p. 27]