Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 3]

[290]

Garmt Stuiveling en de tuinkabouter
Karel van het Reve

Dialoog over de schoonheid

Mijn beschrijving van de menselijke schoonheidservaring is deze: een aesthetische gewaarwording ontstaat, wanneer de mens de indruk krijgt dat iets zo is, en tegelijk de indruk krijgt dat het niet zo is. Hier moeten twee dingen bij verteld worden. Men vatte deze definitie zo op, dat gevallen van echte twijfel er buiten vallen. Wanneer ik meen een bepaalde persoon te zien (in het donker, in de verte, na lange scheiding, na oppervlakkige kennismaking) maar toch ook weer overweeg dat hij het misschien niet is, dan hebben we niet te doen met een aesthetische ervaring. En ten tweede (maar dat is eigenlijk hetzelfde, alleen wat anders uitgedrukt) moet één van die twee indrukken samengaan met redelijke zekerheid. De man die de indruk krijgt: ‘kijk, een boom’ en tegelijk de indruk: ‘kijk, geen boom’, weet van een van deze twee indrukken dat hij juist is. Bovendien is die onjuiste indruk nooit helemaal onjuist. Een geschilderde boom ‘is’ in zekere zin een boom. Een ding dat ik bij vergissing voor een boom aanzie is in geen enkel opzicht een boom. Je zou het nog korter kunnen formuleren en zeggen dat de schoonheidsontroering teweeggebracht wordt door de indruk dat iets niet zo is.

- Wacht even. Ik heb met veel belangstelling en sympathie naar je geluisterd, maar toch ook met enige verbazing. Hoe nu? Als ik tegen jou zeg: ‘twee maal twee is vijf’, dan krijg jij een schoonheidsontroering vergelijkbaar met de ontroering die optreedt wanneer ik het Wilhelmus voor je zing?

Hier moeten twee misverstanden worden opgeruimd. Ten eerste dat Wilhelmus. Natuurlijk is het zo, dat je dat Wilhelmus best kunt horen zonder enig genoegen. Dat geldt trouwens voor de mooiste dingen die ooit gemaakt zijn. Onze aesthetische gevoeligheid is in zoverre gering, dat er zeer spoedig afstomping plaatsheeft: een sonate van Mozart die ik prachtig vind hoef ik maar vier keer achter elkaar te horen en ik heb er de eerste weken niets meer aan.

- Hoe moet het dan met de mensen die zo'n sonate zelf spelen?

Dat is iets anders. Hun aandacht is op de uitvoering gericht, waardoor hun receptiviteit vergroot en verlengd wordt. Bovendien hoor ik hem vier keer op de band. Een uitvoering door levende mensen zou ik denk ik veel vaker dan vier keer achter elkaar kunnen horen. Maar dit terzijde. Mijn definitie is in zekere zin niet omkeerbaar. Alles wat ons interessenloses Gefallen bezorgt is terug te brengen tot de gewaarwording dat iets niet zo is. Maar dat wil niet zeggen dat de gewaarwording dat iets niet zo is altijd die schoonheidsontroering moet opwekken. Hij kan het, en andere dingen kunnen het niet. Steenkool hoeft niet te branden om aan de definitie van brandstof te beantwoorden. Hij hoeft alleen maar te kunnen branden.

- Hier doemt geloof ik een ander vraagstuk op: wanneer brandt steenkool en wanneer niet? Wanneer...

Laat ons die vraag nog even laten rusten. Ik wil eerst iets zeggen over dat twee maal twee is vijf, want je begrijpt dat ik die uitspraak niet tot de schoonheidsontroering verwekkende uitspraken reken.

- Waarom niet? Het is niet zo. Twee maal twee is geen vijf.

Ik zeg niet dat een schoonheidsontroering ontstaat wanneer iets niet zo is, maar wanneer men de indruk krijgt dat iets niet zo is.

[p. 4]

- Ik krijg de indruk dat twee maal twee geen vijf is.

En terecht, geloof ik. Maar hier moet ik weer een restrictie maken. Die ‘indruk dat iets niet zo is’ moet niet op overleg of onderzoek gebaseerd zijn. Denk maar terug aan die herkenningsscène van daarnet. Het moet niet zo zijn dat je denkt: hee, dat is Jan, en daarna: hee, het is hem toch niet. Evenmin moet het gebaseerd zijn op een verschil van mening. Het is niet zo, dat een hoofdartikel in de Pravda een aesthetische ontroering opwekt omdat wat er staat niet waar is.

- Laat ons wat exacter zijn: omdat je de indruk hebt dat wat er staat niet waar is.

Zeker.

- Maar is dan je eerste, langere definitie niet beter? Je kortere definitie wordt immers langer door die restricties.

Misschien kun je me daarbij helpen. De lange definitie was: ‘als je de indruk krijgt dat iets zo is en tegelijk de indruk krijgt dat het niet zo is’. De korte definitie is: ‘als je de indruk krijgt (mits niet op onderzoek of verschil van mening gebaseerd) dat iets niet zo is.’ De korte definitie, zeg jij, is minder goed.

- Wacht even. Weer wil ik je onderbreken en een zijspoor opgaan. Zoals je weet is het laatste criterium in de wetenschap een aesthetisch criterium. Als men een verschijnsel correct kan beschrijven op twee manieren, dan kiest de wetenschapsman de ‘mooiste’ van die twee, dat wil zeggen de duidelijkste en de kortste. Men kan ons zonnestelsel beschrijven met de aarde stilstaand in het midden en de rest er langs ingewikkelde banen omheen draaiend, en men kan het beschrijven met de zon stilstaand in het midden. De ene beschrijving is niet juister dan de andere. Toch kiest men de laatste, uit aesthetische overwegingen.

Niet uit economische?

- Nee, dat geloof ik niet. Het is waar dat hij minder papier in beslag neemt, maar ik geloof toch dat men hem prefereert omdat hij ‘mooier’, ‘eleganter’ is. Hoe is nu dit schoonheidscriterium met jouw definitie te rijmen?

Enerzijds heb je gelijk het me meteen al moeilijk te maken. Als een theorie deugt moet je hem aan een willekeurig voorbeeld kunnen toetsen. Aan de andere kant is het rechtvaardig om een theorie, omdat hij voor een deel van de verschijnselen opgaat, een zeker crediet te verlenen, de tijd te gunnen, om zijn aanhangers in de gelegenheid te stellen hem ook voor die andere verschijnselen te laten opgaan.

- Zeker. Maar toch. Misschien heb jij enig idee in dit geval?

Wel. Laat ik beginnen met te zeggen dat ik geloof dat dit verschijnsel, je zou het ‘vreugde over een goede beschrijving’ kunnen noemen, wel degelijk tot de aesthetische gewaarwordingen behoort, en dus niets te maken heeft met dingen die we wel met woorden als ‘mooi’, ‘prachtig’ en zo aanduiden maar die toch tot een ander gebied behoren. Als je zegt ‘mooi, dat je het er levend hebt afgebracht’ of ‘wat prachtig dat Jan dat baantje toch nog gekregen heeft’ is volgens mij de vreugde niet van aesthetische aard. Maar als we zeggen ‘een fraai bewijs’ wel.

- En je oplossing? Hoe past dit in je definitie?

Ik denk dat het in de rubriek ‘raadsel en oplossing’ valt. Je hebt aan de ene kant de mededeling, of de vraag, of hoe je het noemen wilt ‘vier oude wijven, die konden mekaar niet krijgen, etc.’ en daarnaast de bewering, of het antwoord ‘molen’. Aan de ene kant krijg je duidelijk de indruk dat het gaat over vier oude wijven, maar aan de andere kant, als je het antwoord hoort op de begeleidende vraag ‘ra, ra, wat is dat?’ begrijp je dat niet een viertal oude wijven, maar een molen bedoeld is.

- En dat zonder meningsverschil of onderzoek.

Precies.

- Maar daarmee zijn we er nog niet. Ik wil aannemen dat dat raadsel van die vier oude wijven onder jouw definitie valt. Maar dat zonnestelsel?

Dat is moeilijker, omdat tegenover de ‘oplossing’, die beschrijving niet een duidelijk ander statement staat zoals dat van die vier oude wijven. In plaats daarvan hebben we iets dat we misschien ‘de som van alle waarnemingen tot dusverre’ zouden kunnen noemen. Of neem mijn definitie van schoonheid. Aan de ene kant alles wat je op dit gebied ervaren hebt en de onmogelijkheid om tot een bevredigende beschrijving ervan te komen, en aan de andere kant deze beschrijving.

- Waarvan ik de indruk heb dat hij ‘niet zo is’ als het beschreven fenomeen.

Heel aardig. Hier kunnen we meteen een klein trapje geven tegen de opvatting dat een beschrijving moet ‘lijken’ op het be-

[p. 5]

schrevene. Het leuke is juist dat hij niet ‘lijkt’. Hij ‘klopt’ met het beschrevene, hij is ‘adekwaat’ zoals men dat wel noemt, maar hij lijkt er helemaal niet op.

- Ik weet niet meer hoe we hier op kwamen. Maar ik wou iets anders vragen. Ik bracht daarnet ter sprake dat de voorkeur die men heeft voor formule A boven formule B van aesthetische aard is, als beide formules tenminste ‘juist’ zijn. Hoe verklaar jij nu het grotere aesthetische genoegen dat verschaft wordt door formule A?

Uit wat je zou kunnen noemen de mindere gelijkenis van de beschrijving met het beschrevene. De grotere verbazing dat een zo vreemd fenomeen zich laat vangen in zo'n korte formule.

- Dan zou dus die aesthetische gewaarwording een soort verbazing zijn?

Een soort verbazing inderdaad. Niet de verbazing die je voelt als je het ene verwacht en het andere ervaart. Dus niet de verbazing die je bevangt als je mij in de Kalverstraat ziet lopen op het moment dat je zeker meent te weten dat ik in Amerika ben. Of als je opkijkt uit een boek en je ziet mij voor het raam staan terwijl je het tuinhekje niet hebt horen piepen en het grind niet hebt horen kraken. Dat tuinhekje en dat grind is trouwens iets heel interessants. Lang nadat er geen tuinhekjes en geen grind meer zijn zullen die twee nog optreden in romans en hoorspelen, zoals in gedichten over veldslagen nog heel lang lansen en pijlen gebruikt werden toen men allang met kogels schoot.

- Zoals in de romans van Vestdijk als je ergens aanbelt het dienstmeisje opendoet.

Daar heb ik nooit zo op gelet.

- Maar welke verbazing bevangt dan iemand die uit het raam kijkt en een tuinkabouter ziet staan?

Je bedoelt niet iemand die nog nooit eerder een tuinkabouter gezien heeft of die vlak voor hij hem zag nog zeker meende te weten dat er geen tuinkabouter in die tuin stond?

- Nee, ik bedoel de verbazing die volgens jou de aesthetische gewaarwording is. Dus die persoon heeft voor mijn part die tuinkabouter zelf gekocht en neergezet. Nu kijkt hij er met welgevallen naar. Dat welgevallen is belangeloos, en is dus een aesthetisch welgevallen. Hoe kun je nu deze schoonheidservaring in termen van verbazing beschrijven? Ik begrijp trouwens niet hoe iemand een tuinkabouter mooi kan vinden.

Laat ik daar dan mee beginnen. Er is op dit gebied veel kwaad gedaan, veel onbegrip gekweekt door mensen die verklaard hebben dat tuinkabouters lelijk en ‘kitsch’ zijn en beelden van Rodin mooi en ‘kunst’. Dat is onzin. Dat is een kwestie van smaak. De een vindt dat mooi, de ander dit.

- Ik vind overigens de beelden van Rodin erg lelijk. De burgers van Calais. De nagelbijter. De kus. Ik ben eens in het Rodinmuseum in Parijs geweest. Heel deprimerend, al die spierbundels. Ik herinner me dat er in een van de kamers een vrouwenportret hing, van Renoir geloof ik - een verademing.

De een vindt dat mooi, de ander dit. Waar het om gaat is: welke eigenschappen van die tuinkabouter maken dat Jan, naar die kabouter kijkend, daar een zeker genoegen aan beleeft.

- Ik zou waarachtig wel eens willen weten wat die eigenschappen zijn!

Dat zal ik je dadelijk vertellen. Maar eerst nog dit: we moeten onderscheid maken tussen mensen die iets mooi vinden en mensen die net doen of ze iets mooi vinden of zichzelf proberen wijs te maken dat ze iets mooi vinden. Er staan ieder jaar duizenden mensen naar de Nachtwacht te kijken. Velen staan daar en het doet hun niets. Slechts enkelen hunner zullen desgevraagd antwoorden dat zij er niets aan vinden. Mensen die meubels, kunstvoorwerpen en zo aanschaffen kopen soms, of misschien wel vaak, niet de dingen die zij zelf mooi vinden, maar de dingen waarvan het kopen van ze verwacht wordt. Kortom, iemand kan om zuiver sociale redenen een tuinkabouter hebben.

- Omdat het bijvoorbeeld ‘in’ is om burgerlijke prullaria te kopen.

Ja. Ik heb echter alleen te maken met de man die met echt, niet sociaal genoegen naar die kabouter kijkt.

- En welke ‘verbazing’ speelt hier een rol?

Heel eenvoudig. De verbazing dat iets niet zo is. De gewaarwording dat iets zo is en tegelijk de gewaarwording dat het niet zo is. De gewaarwording: daar staat een klein, baardig mannetje met een puntmuts en een kruiwagen in mijn tuin en de gewaarwording: dat is geen mannetje, dat is een ding van gips. Beide gewaarwordingen zijn namelijk onmiskenbaar. Hij weet heel duidelijk dat hij geen echt mannetje ziet. Dat weet hij zeker, want hij is niet gek of dronken of lid van een secte die gipsen tuinkabouters voor echte houdt. Maar tegelijker-

[p. 6]

tijd weet hij ook heel, heel zeker dat daar een mannetje staat met een baard, een puntmuts en een kruiwagen. Het is een groot raadsel, een onoplosbaar probleem, een aanleiding tot zeer grote verbazing. Wat zegt u, het is geen echt mannetje, het lijkt maar zo? In werkelijkheid is het een stuk gips? Maar als het geen mannetje, doch een stuk gips is, waarom ziet hij dan heel duidelijk een mannetje? Waarom ziet hij dan geen leeuw, of een locomotief, of een draaimolen, of Garmt Stuiveling?

- Dat komt, als ik je even mag onderbreken, omdat dat stukje gips op een kabouter lijkt en niet op een draaimolen of op Garmt Stuiveling.

Wat bedoel je: lijkt?

- Ik bedoel dat dat stuk gips een aantal eigenschappen gemeen heeft met een echte tuinkabouter.

O ja? Maar het driejarige zoontje van de eigenaar heeft oneindig veel meer eigenschappen gemeen met een echte tuinkabouter. Maar als kleine Jantje daar in de tuin staat met een kruiwagen, dan denkt zijn vader helemaal niet dat hij een tuinkabouter ziet. Hij denkt: kijk, dat is Jantje. Trouwens, als Garmt Stuiveling, die toch een grote, rijzige figuur is, rechtop, zonder baard en zonder kruiwagen in die tuin staat heeft hij oneindig veel meer eigenschappen met een echte tuinkabouter gemeen dan dat stukje gips. Zijn handen en zijn ademhaling en zijn ogen bijvoorbeeld lijken veel meer op die van een tuinkabouter dan op die van het stukje gips.

- Dat is heel interessant wat je daar zegt. Maar zou je het niet met me eens zijn, dat een echte tuinkabouter meer op dat stuk gips lijkt of liever dat dat stuk gips meer op een echte tuinkabouter lijkt dan op Garmt Stuiveling?

Ja, of liever gezegd nee, geloof ik. Heb ik daarnet niet met klem van argumenten betoogd dat Garmt meer op een echte kabouter lijkt dan dat beeld?

- Het een hoeft het ander niet uit te sluiten. B en C kunnen oneindig veel meer met elkaar gemeen hebben dan B en A. Maar daarom kan A nog wel meer gemeen hebben met B dan met C.

Dat wordt mij te moeilijk. Ik sprak daarnet al over mijn beperkte geestelijke vermogens - aan het begin van ons gesprek, dat ik later uit dit stuk geschrapt heb. Ik heb geen opleiding gehad in wetenschappelijk denken en moet dus geheel op mijn eigen boerenverstand afgaan. In de A-vakken waar ik vandaan kom bestaat geen wetenschappelijke redeneer- en onderzoektraditie. Iedereen zegt er wat hem invalt, bovendien wordt ontzettend veel tijd en papier verknoeid met navertellen wat anderen gezegd hebben. Bovendien ben ik geen zeer heldere en scherpe geest. Een beetje moeilijke som of puzzle is mij al te veel.

- Ik zal het je uitleggen. De lange, rijzige Stuiveling heeft, zelfs zonder kruiwagen, een veel groter aantal dingen gemeen met een echte kabouter (als we even aannemen dat kabouters levende, baardige, kleine mensjes zijn) dan de echte kabouter gemeen heeft met een stenen.

Ja.

- Goed. Maar daar gaat het niet om. Het gaat erom met wie de stenen kabouter, die überhaupt met levende wezens heel weinig gemeen heeft, meer gemeen heeft: met een echte kabouter of met een echte Stuiveling.

Het antwoord moet wel luiden: met een echte kabouter.

- Juist. En daarom denkt die uit het raam kijkende man niet: kijk, Jantje, of: kijk, Stuiveling, maar hij denkt: kijk, een kabouter.

Dank je voor deze verheldering. Inderdaad, die stenen kabouter lijkt meer op een echte kabouter dan op Garmt, en daarom denkt die uit het raam kijkende man ‘Garmt’ en niet ‘kabouter’.

- Wat?

Pardon. Ik bedoel: hij denkt ‘kabouter’ en niet ‘Garmt’. Maar wat mij intrigeert is dat hoewel Garmt meer lijkt op een echte kabouter dan een stenen kabouter op een echte kabouter lijkt - daar waren we het over eens, niet waar? - die uit het raam kijkende roman...

- Man.

Die uit het raam kijkende man als hij Stuiveling in het gras ziet staan niet aan een echte kabouter denkt, maar als hij die stenen kabouter ziet wel aan een echte kabouter denkt.

- Ik begrijp wat je bedoelt. Ik kan het eenvoudiger zeggen: ik heb oneindig veel meer met Stuiveling gemeen, ik lijk oneindig veel meer op Stuiveling dan Stuiveling op zijn eigen foto lijkt. Het zou zelfs heel moeilijk zijn vast te stellen welke eigenschappen van dat stukje grijze papier overeenkomen met welke eigenschappen van Stuiveling. Maar als iemand mij ziet zegt hij niet ‘Stuiveling’.

[p. 7]

Maar ziet hij die foto, die veel minder op Stuiveling lijkt dan ik, dan zegt hij wel ‘Stuiveling’.

Voel je hoe wonderbaarlijk dat is?

- Ik voel het. Maar om nu op je definitie terug te komen: schoonheidsontroering, een aesthetische gewaarwording, interessenloses Gefallen of hoe je het maar noemen wilt ontstaat volgens jou alleen wanneer de gewaarworder de indruk krijgt dat iets niet zo is, zonder dat...

Zonder dat hij tevoren de indruk heeft gekregen dat het wel zo is, of zonder dat er van tevoren sprake van geweest is dat het wel zo is of zou kunnen zijn, of geweest is.

- Ik zeg niet dat ik je definitie aanvaard, maar er valt me het volgende in. We zouden de proef op de som kunnen nemen. Als ik jou, hoe dan ook, de indruk als bedoeld in boven omschreven definitie, kan geven dat iets niet zo is, dan zou jij mij kunnen melden of je daarbij aesthetische ontroering voelt.

Ja. Je zou zelfs kunnen proberen die indruk geheel langs synthetische weg, zal ik maar zeggen, te produceren. Dus niet via enige bestaande en erkende vorm van schoonheid, maar door iets, een mededeling, een geluid, een tafreel, een ‘aanbod’ waarvan we het effect nog helemaal niet kennen, maar dat wij gewoon gaan fabriceren op zodanige wijze dat je ervan bewijzen kunt dat de indruk die het op je maakt aan die definitie beantwoordt.

- Als ik jou bijvoorbeeld iets aanbood, waardoor jij de gewaarwording kreeg: niet twintig, of ‘het is niet zondag’, of ‘er zijn geen dames aanwezig’.

Hier moet je er uiteraard aan denken dat iedere mededeling de vorm van een ontkenning kan worden gegeven. Als ik wakker word en het regent, dan zou een kwaadwillige kunnen zeggen dat ik de indruk krijg dat het niet droog is.

- Dat begrijp ik. Maar dan zullen we om die kwaadwillige buiten de deur te houden toch die definitie een beetje aan moeten scherpen.

Ik weet niet of dat echt nodig is. Kijk eens, als ik wakker word en het regent, dan denk ik misschien wel ‘verrek, het is niet droog’, maar ik denk niet ‘hee, het is niet zo, het is niet droog’.

- Wacht even, ik heb iets gevonden: als ik voor je ga staan en ik beweeg mijn armen zo (maakt vliegende beweging) dan denk jij: hij vliegt niet.

Inderdaad. Dat wil zeggen dat denk ik niet, maar dat is mijn duidelijke indruk.

- En dat heeft op jou een aesthetisch effect?

Ja. Niet een overdonderend effect, maar ongeveer als wanneer je het Wilhelmus zou zingen.

(wordt vervolgd)