Hollands Maandblad. Jaargang 1971 (278-289)

[p. 32]

± Chronologisch
D. Hillenius

23 VI 1971. Bang voor de dood? is een misleidende vraag. Als je er ja op zegt heb je het gevoel iets te bekennen en bekennen doe je alleen met zaken die niet zo best zijn. Bang zijn klinkt als iets ongezonds. Vooral Christenen wijzen graag op Mozart, die aan zijn vader schreef dat hij er nu eindelijk in geslaagd was zo te leven dat hij gerust elk moment zou kunnen sterven. Dat is pas ongezond.

Bang zijn voor iets houdt in de noodzakelijkheid van vlucht daarvoor. Bang zijn is teken van leven, vlucht is leven. De vraag moet luiden: ben je nog bang voor de dood? M.a.w. gaat het nog wel met je?

25 VI 1971. Het Requiem für einen jungen Dichter van Zimmermann, dat we kortgeleden hoorden, is misschien in de eerste plaats een document humain, een vloekende hartekreet. Van Delden ziet dat als bezwaar voor een kunstwerk, maar als iets overkomt als zodanig bij een groot publiek, wat is er dan nog voor verschil met een kunstwerk?

Aangrijpend is het Dona nobis pacem, eerst op de manier van op straat, in rellen gescandeerde leuze, tot slot als een monsterachtige eis aan God: Geef ons Godverdomme vrede.

Kinderen houden niet van wandelen, ze zitten ook zelden stil. Beide bezigheden vindt men pas op later leeftijd interessant. Dat zal wel zijn omdat men bij het wandelen en vooral natuurlijk bij het stilzitten bezig is met herkauwen van hersenmaterialen. Als kind heeft men die nog te weinig, is men er juist op uit om ze te vergaren. Geen contemplatie maar actief vangen.

30 VI 1971. Uffelte. De nieuwe ‘landschapskunst’, het graven van een kuil of het volgens een bepaald systeem verminken van een serie bomen in een bos, stamt eigenlijk uit een reactionair, 18e eeuws idee, dat de mens de natuur kan verbeteren. Dat Versailles toch weer genietbaar is, is te danken aan het feit dat men de zaak niet goed kan bijhouden; als water in een zinkend schip sluipt natuur overal door de mazen van het menselijk kunstwerk. Mensenwerk is pas mooi als duidelijk wordt dat de natuur overwint. (Het is duidelijk dat ik, om aan het woord natuurlijk een begrensde inhoud te geven, daartoe niet reken de menselijke cultuur, en daarvan vooral de moedwil.)

Kunst is een surrogaat voor natuur. Wie natuur ombuigt, vernietigt, ten bate van kunst, is dom of een pervert. (Het valt niet te ontkennen dat het grootste deel van de menselijke activiteit in de natuur gekenmerkt is door domheid en perversie.)

Ik las het kortgeleden nog weer bij een notitie van de commune Morannon: dat men zich niet moet vermeien in het plezierige communeleven, want dat men dan geen energie overhoudt voor de verbetering van de staat.

Er verandert dan ook nooit iets. Idealisten en communisten en calvinisten en al die andere groepshorigen die iets met de mensheid willen, hebben de pest aan menselijk geluk, aan goede huwelijken, goede communes, aan bevrediging in enig opzicht (John Lennon tegen masturbatie en andere bevrediging wat maar afleidt van de revolutie). De natuurlijke selectie die op deze manier werkt ten bate van mensen met een onvermogen tot genieten, mensen met een talent voor frustratie.

In dit verband ook het merkwaardige feit dat zoveel belangrijke staatslieden afkomstig zijn uit slechte gezinnen. De Engelse kostschool, de kloosterachtige militaire opleidingsinstituten (Amerika) versterken het hiërarchie-element, verwoesten de mogelijkheid om in kleine kring geluk te vinden. Het zou goed zijn om eens een statistisch onderzoek te doen naar de herkomst van staatslieden, revolutionairen, idealisten, managers. Te vergelijken met de doorsnee burger.

‘Het zal wel een grote schok geven, maar uitsluitend emotioneel’, zei de minister van onderwijs over de in te voeren besnoeiingen op de universiteiten. Ik begrijp niets van zo'n redenering. Behoort de man niet tot de soort mens of ik niet? Wat bestaan er nog voor andere schokken dan emotionele, die zelfs erger dan emotionele zouden zijn? Ik

[p. 33]

vind die zelfde onbegrijpelijkheid bij vele politici, vooral bij hervormers en ingrijpers, bij de grote vervuilers, onteigeners. Mijn stelling is dat een politiek, een architectuur, onderwijs, moraal, pas goed kunnen zijn als ze rekening houden met de emotie. Natuurlijk vallen er veranderingen aan te brengen in die zaken die bij een groter of kleiner deel van de bevolking emotionele schokken zullen geven. Ten eerste moet die verandering dan zo nodig zijn dat er vluchtgebieden zijn om af te tasten of men een meerderheid of een minderheid kwetst, ten tweede moet men - als men rationeel overtuigd is van de zin van de verandering - door opvoeding en voorlichting er voor zorgen dat het getal der kwetsbaren afneemt. Er moet in het algemeen de mogelijkheid bestaan dat veranderingen zoveel mogelijk van te voren bloot staan aan discussie.

De grote pest op elk gebied is consequentie. Net als in natuurgebieden moet men er voor zorgen dat de variatie zo groot mogelijk blijft, zodat elke kwetsbaarheid zijn eigen bescherming kan vinden. Onaanvaardbaar is het opleggen van oplossingen aan mensen die daar niet van gediend zijn. Net zo onaanvaardbaar als de dictatuur van welke architectuur dan ook, van de conservatieve orkesten, de moderne musea, de kritici.

Naarmate er meer mensen komen en de lichamen waarin ze verenigd zijn groter worden, gaat er meer tijd zitten in het contactonderhoud, vergaderingen, inspraak, het lezen van mededelingbladen (het pakket dat wekelijks binnenkomt bij elke functionaris aan de universiteit). Zie krantenbericht over de tijd die een hoogleraar besteedt aan onderzoek resp. vergadering e.a. organisatiewerkzaamheid. Het laatste neemt veel meer tijd.

Het enige wat tijdbesparend zou werken - en wat dan ook in de loop der dingen zit - is dictatuur; beslissingen vanuit een kleine top, die alleen binnen zichzelf contact houdt en daardoor niet te veel tijd verliest, en dan blindelings de orders laat uitvoeren. In de practijk is het toch zo dat de mening van de massa geen invloed heeft of te verwaarlozen is op de beleidslijnen. Inspraak heeft dan alleen nog practische zin als susmiddel, snel af te schaffen als de concurrentie met vergelijkbaar grote lichamen dat eist (koude en andere oorlog). De behoefte aan democratie, aan medebeslissing, is een atavisme uit de tijd dat men in kleine overzichtelijke groepen leefde, toen de leider nog iemand was die zijn positie bereikte omdat de anderen op de hoogte waren van zijn kwaliteiten. Ook de wens naar communes valt hieronder (in het midden laten of men binnen die communes promiscu of monogaam wil leven).

Ik geloof dat er in de toekomst maar twee mogelijkheden zijn:

1.	steeds grotere lichamen, dictatoriaal geregeld, waarin misschien het gezin wordt gehandhaafd om allerlei spanningen op te vangen die alleen maar lastig zijn voor de eenheid van de grotere lichamen.
2.	een in communes verbrokkelde maatschappij. In het groot gezien niet efficiënt, maar efficiency is een willekeurige wens of misschien wel de wens van een groter lichaam.

Mijn angst is dat er vrijwel geen keus zal zijn, dat juist vanwege de efficiency de eerste mogelijkheid sterker is en simpelweg alles zal overwinnen.

9 sept. 1971. In interview Bibeb met hoofdredacteur Volkskrant (Vrij Nederland) wordt vermeld dat de topaap Lücker, als hij op reis moest, zich niet liet vervangen door de topmin-één aap, maar door Van der Pluym, die van een lagere categorie was. Daarin zit hetzelfde mechanisme als opkomen voor de zwakste als er twee vechten: zorgen dat je eigen positie niet verzwakt door die van de sterkere te versterken.

Ogenschijnlijk is er een absolute tegenstelling tussen laissez-faire en planning. Maar biologisch-evolutionair zijn ze beide facetten van eenzelfde zaak, zij het in tijd (en ontwikkeling) van elkaar gescheiden. (En het is zeker niet waar dat het Darwinisme alleen maar het laissez-faire zou verdedigen, zoals ouderwetse kapitalisten en tot op de dag van heden allerlei linkse idealisten menen.)

Elke maatschappijvorm die lang genoeg bestaat, kan dat alleen omdat ze in evenwicht is, in evenwicht met de natuur en met de vele krachten die er in de gemeenschap zelf leven. Grondstoffen worden omgezet in producten en afvalstoffen, maar de afvalstoffen (waartoe vroeg of laat alle producten ook weer toe terug keren) worden weer opgevat in de cirkel van de productie. Zo goed als er geen grote materiële conflicten zijn, zijn er geen sociale en psychische. Er treden geen grote verschuivingen op in de verschillende segmenten van de gemeenschap. De staat is - ondanks de beweging van de cyclus - statisch. Er zijn rangen en standen die men als natuurlijke of van God gegeven rangschikkingen aanvaardt, of er is althans een logisch in elkaar grijpen van verschillende specialisaties, van handwerk tot hersenwerk, van geleiden en leiders.

[p. 34]

Van buitenaf gezien zijn er duidelijk ook parasieten aan te wijzen, maar het is de vraag of die zonder verstoringen van het langzaam door slijten en uitkristalliseren bereikte evenwicht te verwijderen zijn, in ieder geval worden ze van binnenaf niet als zodanig gezien, want de wereld, de natuur, God's schepping of Het Plan, is aanvaard.

Wanneer om wat voor reden dan ook veranderingen optreden, b.v. in het natuurlijk substraat, of door de optellende of zichzelf vermenigvuldigende resultaten van een technische uitvinding, van een religieuze of politieke vonk, wordt dit evenwicht verstoord. De eerst zo mooi in elkaar passende segmenten raken los van elkaar, werken op elkaar als breekijzers. Er vallen doden, wie niet gedood wordt leeft onder terreur, in de eerste plaats onder de terreur van de onzekerheid. Totdat de brokken net zo lang rondgedonderd en -geschoven zijn (laissezfaire) dat ze in elkaar weer slijtplekken hebben gevonden waarin ze passen, tot een nieuw evenwicht ontstaat, tot de maatschappij weer onderworpen kan worden aan een nieuw plan, vroeg of laat sacrosanct tot God's idee.

Wanneer er ooit een maatschappij volgens plan zal werken (een 5-jarenplan is alleen maar een poging tot een plan, heel terecht voorlopig gehouden; aan het echte plan is men nog lang niet toe) zal dat zijn omdat men plaats en functie heeft gevonden voor alles wat er in een mensenmaatschappij leeft aan sociale en psychische behoefte, behoefte aan gemeenschap en aan eenzaamheid, aan hersenwerk en aan emotie, plaats en functie ook van de idioten, de verminkten, de jongen, de ouden, de kunstenaars, alle variëteiten die er binnen de mens mogelijk zijn, met een zo groot mogelijke tolerantie, omdat het in het belang van het evenwicht is dat er geen martelaren worden gemaakt, van welke richting ook. Maar ook materiëel zal die maatschappij planmatig moeten zijn (dat door veel trial and error bereikte plan) van een evenwicht tussen wat men aan de natuur onttrekt en wat men er aan afgeeft.

Dit is helemaal analoog met het groeien van instabiele ecosystemen naar stabiliteit. Overbevolking b.v. treedt alleen daar in de natuur op waar nieuwe situaties ontstaan zijn. Het blijkt in sommige gevallen dat tienduizend jaren niet voldoende zijn om een nieuw evenwicht te laten ontstaan (de regelmatig terugkerende bevolkingsexplosies van lemmingen, notenkrakers, pestvogels, in de toendragebieden).

Bij bevolkingsexplosies van dieren deze factoren: jonge gebieden, weinig soorten, extreme omstandigheden (dat laatste betekent alleen maar dat er niet gauw in de naaste omgeving een gebied te vinden is met dezelfde omstandigheden, vanwaar een reeds tot evenwicht gegroeide associatie planten en dieren zou kunnen immigreren). Ze hoeven niet alle drie te werken, maar in de eerste plaats wel de geringe ouderdom van het gebied. Verder is er een wisselwerking tussen die drie.

In oude gebieden vindt men véél meer soorten, elk met een vaste plaats in de cyclus, elke soort met weinig schommelend individuental.

De mens maakt constant nieuwe gebieden, dit gecombineerd met de afschuwelijke menselijke neiging tot rechtlijnigheid, vereenvoudiging, consequentie, efficiency, schept precies de ecologische voorwaarden voor onevenwichtigheid, verarming van het aantal soorten planten en dieren (met als parallel de verarming van het aantal culturele variaties), explosieve groei van een gering aantal soorten, die dan prompt schadelijk worden (de mens zelf, ratten, muizen, de zuiderzeemug, onkruid, epidemieën etc.).

Het woord efficiency moet misschien geamendeerd, het is alleen efficiency op korte termijn. Een beetje paradoxaal misschien voor sommigen is er hoop te peuren uit het beleid van grote holding companies, die er immers naar streven om zoveel mogelijk variatie te hebben in hun ondernemingen; als er crisis is in de staal, drijven ze op hun papier of olie of suiker. De ecologische moraal moet zijn: (uit eigen belang) wed nooit op één paard, maar op alle.