Hollands Maandblad. Jaargang 1971 (278-289)

[p. 3]

[287]

De crisis van het reformisme
P. Bordewijk

Wanneer iemand tien jaar geleden het woord ‘dirigisme’ (ook: staatsdirigisme) in de mond nam, was het doorgaans niet moeilijk om de spreker politiek te plaatsen: ‘dirigisme’ hoorde in die tijd zonder meer bij ‘verzorging van de wieg tot het graf’ en ‘verlamming van het partikuliere initiatief’, en het gebruik van het woord gaf een tamelijk sterke aanwijzing dat de spreker behoorde tot het gilde der Telegraaflezers. Tegenwoordig is dat anders, en wordt het woord ‘dirigisme’ behalve door rechts ook door links gebruikt, dat het laat passen bij ‘betutteling’, ‘establishment’ en ‘repressie’. Dat het hierbij om méér dan een kwestie van zich wijzigend woordgebruik gaat, blijkt uit de toenemende weerstand bij mensen die zichzelf als links beschouwen - en ook als links t.a.v. de punten waar het hier om gaat - tegen zaken als volkstellingen, geleide loonpolitiek, en fluoridering van het drinkwater, die in de vijftiger jaren juist bij de Partij van de Arbeid in hoog aanzien stonden. Bij sommigen gaat de haat tegen alles wat met de overheid te maken heeft zelfs zover, dat voor hen het vermoorden van een politieagent aanleiding is plotseling affektie op te vatten voor de Ambonezen, zonder acht te slaan op de rol die deze groepering tijdens de koloniale overheersing van Indonesië heeft gespeeld. Men kan stellen, dat wat vooral tegenstanders de reformistische variant van het socialisme noemen - het streven naar maatschappelijke verbeteringen door middel van overheidsmaatregelen die door een gekozen volksvertegenwoordiging geaccepteerd worden - zich in een crisis bevindt, terwijl onvoorzien andere varianten van het socialisme opnieuw zijn opgebloeid.

Uiteraard zijn de motieven voor de afkeer van overheidsingrijpen bij links en rechts niet gelijk. Rechts gaat het erom, dat bestaande vormen van ongelijkheid niet door nivellerend overheidsingrijpen worden te niet gedaan, links heeft het bezwaar, dat versterking van de macht van de overheid juist leidt tot versterking van één vorm van ongelijkheid, die tussen bestuurders en bestuurden. Dat wil echter nog niet zeggen, dat de bezwaren tegen alle aspekten van socialistische hervormingspolitiek altijd even gemakkelijk als links of rechts te plaatsen zijn, omdat uit een dergelijke politiek ook tal van maatregelen voortvloeien die kunnen worden gezien als het voorschrijven van een bepaald leefpatroon in plaats van als het bestrijden van een bestaande ongelijkheid. Met de leerplicht of de hoge accijns op alcohol heeft op het ogenblik niemand moeite, maar tegenstanders van krotopruiming zijn van mening dat het niet aan gaat een huis af te breken waar mensen nog in willen wonen, en gebruiken zelfs voor het aanwijzen van andere woonruimte het woord deportatie. Het is helemaal niet denkbeeldig dat de verhoging van de leerplichtige leeftijd op dezelfde manier ineens tot heftige agitatie gaat leiden, en die agitatie kan even goed van Vrij Nederland komen als van De Telegraaf.

Vaak zijn linkse en rechtse bezwaren tegen het reformisme ook in één persoon verenigd. Gedurende zijn gehele reis langs het politieke spektrum heeft Jacques Gans de sociaal-democraten verafschuwd; aan de andere kant kiest menige revolutionaire student die strijdt tegen de schandalige overheidsinvloed op de Nederlandse universiteiten, dezelfde bewoordingen als die zijn vader voor de overheidsinvloed op het bedrijfsleven gebruikt. Bij de D'66'ers die bezwaar hebben tegen de samenwerking met de P.v.d.A., is het onduidelijk of ze als alternatief liever met de V.V.D. of met de Kabouters in zee zouden gaan.

De toename van macht bij de overheid is uiteraard niet het enige bezwaar dat uiterst links tegen het reformistische socialisme heeft. Een ander bezwaar is, dat deelverbeteringen binnen de bestaande maatschappelijke orde toch niet te realiseren zijn, althans echte verbeteringen. Dit bezwaar is gebaseerd op een diep geloof in de uiteindelijke samenhang der dingen: noch de woningnood, noch de achteruitstelling van de vrouw is te verhelpen zonder een totale om-

[p. 4]

vorming van deze maatschappij; volgens sommige scribenten in Sextant is wie met vrouw en kinderen in een eigen huis i.p.v. in een commune woont, daarmee al mede schuldig aan de Amerikaanse oorlogvoering in Vietnam.

Het bezwaar van de onmogelijkheid van echte verbeteringen binnen de bestaande orde staat in een opmerkelijke relatie tot de verelendungstheorie, die ook opnieuw opgeld doet. Het is niet alleen onmogelijk om binnen de bestaande orde de woningnood en de achteruitstelling van de vrouw te verhelpen, het is ook ongewenst, omdat men daarmee de woningzoekende en de vrouw zou verliezen als bondgenoot in de strijd tegen de maatschappelijke orde. Zolang men zeker weet dat een aktie tegen de woningnood geen sukses zal hebben, moet zo'n aktie gesteund worden, maar aan een beleid dat werkelijk gericht zou zijn op opheffing van de woningnood, dient een revolutionair geen medewerking te verlenen. Bij sommigen is niet Hitler of Stalin, maar Keynes de grootste schurk van de dertiger jaren, omdat die het instrumentarium heeft aangedragen waarmee de ondergang van het kapitalisme voorkomen is.

Wie op grond van bovenstaande redenering het reformisme bestrijdt, gaat er impliciet vanuit, dat zijn eigenlijke bezwaren tegen de bestaande orde nooit door grote groepen gedeeld zullen worden, en dat machtsvorming pas mogelijk is op basis van andere grieven. Dit wordt echter juist gerechtvaardigd op grond van de bestaande maatschappijstruktuur, waarvan wel het meest verwerpelijke aspekt is, dat ze de mensen het inzicht in hun werkelijke situatie onthoudt. Slechts een kleine schare begenadigden, in dit geval gepolitiseerden geheten, is het inzicht gegeven in de totale verderfelijkheid van de huidige samenleving. Dit idee maakt de diskussie er niet eenvoudiger op: stond de scepticus vroeger in een onmogelijke positie, omdat uit zijn vragen duidelijk bleek dat hij de genade des geloofs niet deelachtig was, tegenwoordig wordt hem een vals bewustzijn toegeschreven, en behoeven zijn tegenwerpingen evenmin beantwoord te worden. Ook volgens de nieuwe leer kan aan waarheid en leugen niet dezelfde rechten op verbreiding worden toegekend, zodat in beginsel elke manipulatie, intrige en intimidatie geoorloofd is om het eigen standpunt te doen zegevieren. Het valt niet te verwonderen, dat een dergelijk samenhangsel van ideeën er juist in Nijmegen als koek in gaat.

Men zou kunnen verwachten, dat degenen die op deze wijze naar een andere maatschappij streven, wel zeer goed voor ogen moet staan, wat voor soort maatschappij het dan wel is waar ze naar streven. Het minste dat men toch wel mag eisen van degenen die realiseerbare verbeteringen hier en nu afwijzen, is dat ze een redelijk idee hebben wat ze dan wel willen bereiken, redelijke zekerheid dat dat inderdaad zal gelukken op de gekozen manier, en de overtuiging, dat de totale maatschappijverandering die men nastreeft, alle risico's en offers die zij vraagt, waard is. Zo is het echter niet. Enkele zinnen, waarin de woorden ‘antikapitalistisch’, ‘demokratisch’ en ‘zelfbeheer’ elkaar in voldoende snel tempo afwisselen, zijn doorgaans genoeg om de schare der gelovigen ervan te overtuigen dat de spreker weet waarover hij het heeft. Als alternatief voor de huidige maatschappelijke orde spelen hooguit drie modellen een rol, het centralistisch-bureaucratische model, het anarchistische model en het Joegoslavische model. Van geen van deze modellen kan worden gesteld, dat ze door grote groepen worden nagestreefd, maar wel wordt steeds een bepaald aspekt van één van deze drie modellen gesteld tegenover het overeenkomstige aspekt van de huidige maatschappijstruktuur om de verwerpelijkheid van het kapitalisme aan te tonen. Dit is mogelijk omdat de drie modellen gemeen hebben, dat ze geen partikulier eigendom van de produktiemiddelen kennen.

In het centralistisch-bureaucratische model wordt de gehele produktie gestuurd vanuit het regeringscentrum, waar zij - eventueel - gecontroleerd wordt door demokratisch gekozen organen. Het model vermindert de betekenis van het marktmechanisme en van het geld in de samenleving, en men verwacht er o.a. van dat het een beter milieubeheer, een gelijkmatiger inkomensverdeling en een meer op de sociale vraag afgestemd wetenschapsbeleid mogelijk maakt. Het houdt echter tevens een nog veel verdergaande samenballing van macht bij de centrale overheid in, en is daarom voor degenen die het reformistische socialisme als dirigistisch verwerpen, geen aantrekkelijk alternatief.

Geheel hiertegenover staat het anarchistische ideaal, de maatschappij waarin iedereen voor zijn eigen plezier of uit eigen verantwoordelijkheidsbesef aan de produktie bijdraagt, en naar eigen behoefte verbruikt. Ook tegenstanders hiervan erkennen, dat iedere ongelijkheid in macht in dit model geelimineerd is, en dat het marktmechanisme geen rol speelt. Het model staat b.v. diegenen voor ogen, die de schandelijke beperking van de vrijheid van de kunstenaar door

[p. 5]

het marktmechanisme en de macht van de subsidiegever hekelen, zoals het kapitalistische stelsel die met zich meebrengt. Het model berust echter op een uitermate groot vertrouwen, dat het alleen het kapitalistische stelsel is dat de mens ervan afhoudt om aan de ene kant kennis te nemen van alle informatie die nodig is om inzicht te krijgen in de vraag welke behoeften er allemaal in de maatschappij leven, en welke aanspraken het individu op bepaalde goederen kan laten gelden, en aan de andere kant volledig in overeenstemming met deze wetenschap te handelen, zodat het idee in zijn uiterste konsekwenties slechts weinig aanhangers kent. Voorzover men zich een dergelijke maatschappij voor kan stellen, is dat een kleine en besloten gemeenschap met een grote interne sociale controle; en dat is weer weinig aantrekkelijk voor degenen die voortdurend hun ongevoeligheid voor wat er in de huidige maatschappij aan sociale controle bestaat, in uiterlijk en gedrag trachten te demonstreren.

Realistischer lijkt het Joegoslavische model, waarbij er een groot aantal autonome produktieorganisaties bestaat, die door degenen die in die organisaties werkzaam zijn, op demokratische wijze bestuurd worden. Dit model kan echter slechts als fundamenteel verschillend van de bestaande orde aangemerkt worden door diegenen, voor wie er geen fundamenteel verschil bestaat tussen fundamentele en niet-fundamentele verschillen. Weliswaar verdwijnt het privé-bezit van de produktiemiddelen, maar binnen de produktieorganisaties blijft er een verschil in macht bestaan, al wordt dat dan ook gematigd, en het geld houdt zijn rol in de afstemming van de produktie op de behoefte. Er blijft ook een spanning bestaan tussen het ondernemingsbelang en andere belangen, waardoor de centrale overheid een rol moet blijven spelen. Dit laatste wordt slechts overbodig, wanneer de ondernemingsleiding in staat wordt geacht belangen binnen de onderneming geheel onbaatzuchtig tegen belangen buiten de onderneming af te wegen, en dan gaat men in feite van dezelfde premisse uit als degenen die het anarchistische model voorstaan. Daar komt nog bij, dat niet voor alle organisaties de produktie via het marktmechanisme op de behoefte kan worden afgestemd. Bij het onderwijs wil alleen Drees jr. dat, maar wanneer men dat niet wil, komt men onvermijdelijk op een veel beperkter autonomie voor de onderwijsinstellingen, zoals dat in Joegoslavië inderdaad het geval is.

Een ontwikkeling in de richting van het Joegoslavische systeem kan bepleit worden omdat het systeem tegemoet komt aan intrinsieke rechtvaardigheidsgevoelens, en omdat het belangentegenstellingen tussen producenten, consumenten en milieubeschermers, die zich nu alle drie afzonderlijk afzetten tegen de bezitter van de produktie-middelen, manifest maakt. Een dergelijke ontwikkeling zal echter niet meer dan één van de doeleinden van een reformistische politiek zijn, en zal meestal in de schaduw blijven staan van loon- en prijspolitiek, woningbouwbeleid, milieubeheer e.d., die voor de dagelijkse leefomstandigheden van zoveel meer gewicht zijn. Het feit dat juist in onderwijskringen de agitatie voor zelfbeheer het grootst is, zou wel eens het gevolg kunnen zijn van het feit, dat daar de mogelijkheid om via zelfbeheer de dagelijkse leefomstandigheden te veranderen het grootst lijken: de Nederlandse Spoorwegen kunnen zich niet permitteren om de zaak stil te leggen ten einde zich kollektief te bezinnen op hun plaats in de samenleving zonder dat de rest van de maatschappij in opstand komt, universiteiten en toneelgezelschappen kunnen dat wel. Men kan dit laatste echter ook heel goed interpreteren als een gebrek aan belangstelling in de rest van de maatschappij voor wat er bij wetenschappelijke en culturele instellingen eigenlijk gebeurt, en dat lijkt de opstellers van de door het kabinet-Biesheuvel voorgestane bezuinigingsplannen niet te zijn ontgaan.

Uit het voorgaande blijkt m.i., dat de toenemende kritiek op het reformisme van links niet het gevolg is van het in zicht komen van een realiseerbaar maatschappelijk systeem dat niet langs reformistische weg te bereiken valt. De verklaring voor de aan-

[p. 6]

trekkingskracht van het linkse anti-reformisme boven én het reformistische socialisme én het rechtse anti-reformisme, moet meer in het sociaal-psychologische vlak gezocht worden. Jan Vrijman heeft, toen hij in 1955 voor Vrij Nederland de nozems ontdekte, geschreven: ‘het gaat de nozems niet om een goed loon, om prettige arbeid, om bestaanszekerheid - het gaat ze om het volle pond: een volstrekte levensvervulling, iets wat iedere zenuw en hartvezel raakt, een wezenlijke levensfunctie - of zeg maar domweg geluk’. Het is het konflikt zelf, dat dat geluk moet brengen, niet datgene wat met het konflikt wordt nagestreefd. H.J.A. Hofland beschrijft in Opmerkingen over de Chaos John Kaspar, Soustelle, en Joseph MacCarthy als, naar psychologische of sociologische maatstaf gemeten, rebellen zonder doel, die het bij hun maatschappelijk destruktieve aktiviteiten gaat om de kick. Het lijkt me, dat wat tien of twintig jaar geleden de aandacht trok bij groepen jongeren zonder veel opleiding en bij afzonderlijke intellektuelen, zich thans manifesteert bij grote groepen intellektuele jongeren: het zoeken van het konflikt, en wel op het terrein waarop men zichzelf het sterkst voelt staan.

Bij de studenten speelt daarbij een grote rol de diskrepantie tussen de universitaire ideologie, die er als vanouds vanuit gaat, dat de studenten een leidende rol in de maatschappij van morgen gaan spelen, en de werkelijke situatie van 1000 aankomende rechtenstudenten aan één universiteit in één jaar, waarvan de meeste funkties zullen moeten gaan bezetten die thans nog door niet-academici bezet worden. Dat laatste kan men op goede gronden maatschappelijk als winst beschouwen, het is niet de reden waarom studenten zich in laten schrijven. Een van de uitingsmogelijkheden voor de jalousie de métier die zo op grote schaal ontstaat, is het overtroeven van iemand wiens wetenschappelijke prestaties algemeen erkend worden, in verbaal engagement. Aangezien wetenschappelijke - en artistieke - prestaties altijd maar een deelaspekt van het maatschappelijk gebeuren betreffen, is een ideologie die de bestaande orde als volledig samenhangend en volledig verwerpelijk beschouwt, hierbij een gewaardeerd hulpmiddel.

Ook het verzet tegen de volkstelling dit jaar, dat zo veel groter was dan dat in 1960, kan op deze manier verklaard worden: tallozen worden zozeer door het probleem van hun eigen belangrijkheid in beslag genomen, dat ze het idee dat de overheid zich voor hen alleen als statistisch materiaal zou interesseren, niet kunnen verdragen. Men moet er ook niet aan denken wat er gebeurd zou zijn, wanneer vorig jaar de opkomstplicht nu eens niet was afgeschaft, maar was ingevoerd. Was nu de afschaffing hooguit een handigheidje van het grootkapitaal om de invloed van fundamenteel oppositionele elementen op de verkiezingsuitslag te verminderen, invoering van de opkomstplicht zou onmiddellijk met weet ik welke maatregel uit de oorlog vergeleken zijn, Mr. Mazirel had in een hoofdartikel in Vrij Nederland aangetoond, dat de inrichting van de stemhokjes het mogelijk maakt te zien of iemand het stembiljet geheel of gedeeltelijk openvouwt, en daarmee of hij al of niet op de grote partijen stemt, en Aad Nuis zou ons toevertrouwd hebben ondanks al zijn bezwaren bijna te zijn gaan stemmen, als niet gebleken was dat in 1954 in Serooskerke het een invalide zou zijn toegestaan op de stoep van het stembureau te stemmen, waarbij de geheimhouding geheel verloren was gegaan.

Hiermee wil niet gezegd zijn, dat de agitatiedrang niet tot positieve resultaten kan leiden: zowel het verzet tegen de Vietnamoorlog als de strijd voor een beter milieubeheer zouden zonder de huidige agitatiedrang veel minder sterk geweest zijn, maar het vervelende is, dat zodra het om het oplossen van de problemen gaat, de verelendungstheorie om de hoek komt kijken. Er wordt dan gesproken van symptoombestrijding, of men interpreteert maatregelen tegen de milieuvervuiling als steun aan het bedrijfsleven.

De toeneming van de behoefte om groots en meeslepend te leven is echter maar een van de oorzaken van de verminderde aantrekkingskracht van het reformisme. Een andere oorzaak moet in de ontwikkeling van het reformisme zelf gezocht worden. Na de tweede wereldoorlog zijn onder socialistische leiding de belangrijkste bezwaren tegen de vooroorlogse situatie - de werkloosheid en het gebrek aan sociale voorzieningen - verholpen. Andere doeleinden waren voor het verhelpen van deze twee euvelen opzij geschoven: t.a.v. de inkomensverdeling stelde in 1965 een officieel diskussieschema van de P.v.d.A. als eerste punt de vraag of dit in deze tijd nu nog wel een probleem was, en de machtsverdeling kreeg zo mogelijk nog minder aandacht: ‘algemeen kiesrecht is goed, maar het moet niet in demokratie ontaarden’ leek het devies van menig socialistisch bestuurder. In de loop der vijftiger jaren is de P.v.d.A. meer en meer aanspraak op steun van de kiezers gaan maken niet op basis van wat zij wilde realiseren, maar op basis van haar verdiensten in het verleden, die haar bij uitstek geschikt maakte als hoeder der verworven-