Hollands Maandblad. Jaargang 1971 (278-289)

[p. 24]

Fragmenten zijn in
J. Pen

Fragmenten zijn in, en dat is geen wonder. Ze ontslaan hun schrijver van de plicht een enigszins consistente gedachtengang op te bouwen en vol te houden, en stellen evenmin hoge eisen aan de lezer. Ook zijn ze een uitkomst voor redakteuren van tijdschriften. We hebben in Nederland enkele auteurs die zich in het genre hebben gespecialiseerd, en lang niet zonder verdienste - vooral het geval-Scheepmaker toont aan dat specialisatie de produktiviteit tot in het ongelooflijke kan verhogen, en daarbij geldt ook nauwelijks dat de arbeidsverdeling, zoals Adam Smith meende, wordt beperkt door de omvang van de markt. Integendeel, de produktiviteit creëert de afzet. Onder gunstige omstandigheden schrijven fragmenten trouwens zichzelf, en ze zijn een stuk interessanter dan veel lange stukken, die al gauw aan ups en downs gaan lijden, en die een zekere vermoeidheid bij de lezer oproepen. Fragmenten lijken op Engelse drop. Ach, laat ik het ook maar eens proberen.

Uit mezelf zou ik nooit een letter op papier zetten over De minnaars van Hermine Heijermans. Dat boek is aardig om te lezen, vooral omdat het zo vriendelijk en welwillend spreekt over een aantal belevenissen waar anderen zonder moeite sjagrijnig, rancuneus, bitter of huilerig over hadden kunnen doen. H.H. roept blijkbaar ja! ja! tegen het leven, en dat is weer eens wat anders. Ze weet zelfs haar inschikkelijke toon vol te houden als ze over de duitse bezetters spreekt (‘groenhoedjes’), en die mildheid gaat wellicht wel erg ver; en ook kan ik mij voorstellen dat iemand vindt dat zij wat al te voldaan of te narcistisch over haar eigen kwaliteiten als minnares schrijft. Verder is het natuurlijk een tamelijk eenzijdig boek, maar wat wil men, bij zo'n onderwerp. Alles bij elkaar een sympathiek en open werkje van wat mij een sympathieke en open tijdgenote lijkt, en geschreven in begrijpelijk Nederlands. Er zou geen reden zijn om dit mee te delen als niet een zekere Kees Fens, schrijvende in de Volkskrant van 9-1-70, De minnaars op zijn lijst van niet-aanbevolen boeken zet. Dat is een vorm van pedanterie waartegen bezwaar moet worden gemaakt. Ik heb nog nooit de lezing van de werken van Kees Fens aan wie dan ook ontraden, hoewel de man mij een weinig belangwekkende schoolmeester toelijkt. Niemand heeft mij trouwens ooit in dezen advies gevraagd. Maar de lezers van de Volkskrant hebben ook niet om de opinie van de heer Fens over De minnaars gevraagd, want zover gaat de inspraak bij deze linkse krant ook weer niet. Hij geeft gewoon een eigengereide en ongeargumenteerde opinie. Welnu, ik, Pen, beveel de lezing van dit boek aan, op even zwakke gronden, maar dat is althans een positieve daad. Het boek kost negen gulden vijftig, en de Bezige Bij geeft het uit.

Hetzelfde nummer van de Volkskrant doet verslag van een toespraak van de Nijmeegse socioloog H. Hoefnagels, en ook daarbij lijkt me enige tegenspraak op zijn plaats. De man irriteert me trouwens al jarenlang. Hij heeft zich, in bepaalde kringen, populair weten te maken door voortdurend te verkondigen, dat de Nederlandse vakbeweging veel te tam en te zoetsappig te werk gaat. Er zou, naar zijn mening, driftiger moeten worden geageerd, ook op het stuk van de lonen. Nu kan het zelfs sociologen niet zijn ontgaan, dat we in Nederland al vele jaren met looninflatie hebben te kampen. Driftiger vakbondsbeleid betekent meer looninflatie, en daar worden de arbeiders niet wijzer van. Hoefnagels weet dat ook wel, en hij heeft er nooit een behoorlijk antwoord op gehad.

[p. 25]

Nu komt hij, volgens de krant, uitleggen dat de arbeiders ontevreden zijn omdat de maatschappij de inflatie niet weet te beteugelen. De maatschappij moedigt de onverantwoordelijkheid aan, zegt hij, en dat geeft maar vervreemding. Het zou goed zijn als hij er bij gezegd had dat ene Hoefnagels al jaren lang in de weer is om de mensen tot die onverantwoordelijkheid aan te zetten. Of zou hij menen dat alleen de zelfstandigen inflatie maken? Dan zou hij toch eens een eenvoudig boekje over economie moeten lezen.

Dat lijkt mij trouwens toch wel nuttig, voor sociologen in het algemeen, en voor deze in het bijzonder. Hoefnagels houdt namelijk ook vol dat het een fout in het ‘systeem’ is, dat 90% van de mensen ‘een soort tol moet betalen (huur, dividend, rente) aan een kleine groep van grootkapitalisten.’ (Ik citeer een verslag, en het is dus mogelijk dat H. heel iets anders heeft gezegd, maar de Volkskrant is in dit soort dingen vrij betrouwbaar). Die ‘tol’ beloopt in totaal echter niet meer dan vijf procent van het nationale inkomen, en dat zegt hij niet - geheel conform de linkse gewoonte. Bovendien is die ‘tol’ een betaling voor bewezen diensten - het grootste stuk van die vijf procent is huishuur, en Hoefnagels kan toch wel begrijpen dat die hoe dan ook betaald moet worden, of nu de ‘grootkapitalisten’ eigenaars van de woningen zijn, of de gemeenten, of de woningbouwverenigingen. En tenslotte mag dan nog even worden bedacht dat een deel van die rente, pacht, dividend en huur niet naar rijke mensen gaat, maar juist naar kleine renteniers - de groep die overigens door de looninflatie lelijk in de knel wordt gebracht.

Nu zou Hoefnagels tot zijn verweer kunnen aanvoeren dat hij slechts constateert waarom de arbeiders zich ontevreden voelen, en dat hij zelf wel degelijk oog heeft voor het relatieve van dit soort ‘fouten van het systeem’. Maar dan was het toch wel passend geweest indien hij, als man van wetenschap of als ongevraagd adviseur van het publiek of als verantwoordelijk burger, even melding had gemaakt van de simpele feiten: namelijk dat de ‘tol’ maar gering in omvang is en bovendien een betaling inhoudt voor bewezen diensten. Dat laat hij na, zoals hij altijd heeft nagelaten te vermelden dat een hardere loonpolitiek van de vakbonden tot nog meer inflatie zou hebben geleid. En bovendien heb ik de indruk dat Hoefnagels wel degelijk de maatschappij wenst te beïnvloeden, en dat zijn bespiegelingen meer als agitprop dan als wetenschap zijn bedoeld. Gelukkig heeft de man waarschijnlijk weinig invloed. Ik praat en schrijf al jarenlang over de feiten die hij verzwijgt, en ik heb ook geen invloed. Dat is een troostrijke gedachte.

[p. 26]

Nu nog gauw even iets over Renate Rubinstein, want zij mag in een rijtje polemische fragmenten, hoe kort dat ook is, niet ontbreken. Zij berichtte onlangs in Vrij Nederland, dat B. Sijes in zijn Leidse oratie de Koningin niet had bedankt voor zijn benoeming tot hoogleraar. R.R. zag daarin de doorbreking van een traditie, die heel lang heeft standgehouden. Andere Leidse orators hadden die dankbetuiging ook wel achterwege willen laten, maar hadden het toch niet aangedurfd. Conclusie: er bestaat op dit punt een sterke sociale dwang. Mijn polemische bijdrage zit hierin, dat ik wil herinneren aan eerdere precedenten. In Groningen hebben we ook een rijksuniversiteit, net als in Leiden, en inderdaad hoor je hier ook vaak dat stereotiepe bedankje (dat niets voorstelt, en het grote nadeel heeft dat de daaropvolgende dankbetuigingen aan vroegere leermeesters etc. een geur van onoprechtheid meekrijgen). Maar soms laat men de koningin er buiten, en dan blijkt er, zoals R.R. zelf ook zegt, helemaal geen sanctie te bestaan. Niemand wordt kwaad, je salaris wordt niet ingehouden. Ik herinner aan de oratie van Droogleever Fortuyn (1951) en die van Van Schilfgaarde (1970) - de laatste heeft zelfs helemaal niemand bedankt, geen leermeesters, vroegere collega's van het advokatenkantoor, vrouw, niemand. Er zijn ongetwijfeld meer voorbeelden, die ik niet uit mijn hoofd weet. Zelfs een zo weinig heldhaftig persoon als ondergetekende heeft (1956) hare majesteit gelaten voor wat ze was - het staatshoofd, dat ergens een handtekening onder had gezet. Dat Leidse voorvalletje was dus nauwelijks het vermelden waard. Anders gezegd: kennis van Groninger toestanden kan zelfs nuttig zijn voor Amsterdammers die een uitstapje naar Leiden maken.

En nog iets: als R.R. eenmaal iemand werkelijk goed te lijf gaat ziet ze vaak niet meer zo scherp wat ze doet. Zo heeft ze W.F. Hermans verweten dat hij alleen maar lelijk schrijft over mensen die hem geen schade kunnen berokkenen. Dat verwijt was een bijprodukt van de discussie over Weinreb, en gaat dus teloor in een geweldig gedruis; maar niettemin is het passend om te bedenken dat deze bewering nergens op slaat. Hermans wordt, evenmin als R.R. zelf, bij zijn kwaaie uitingen geleid door overwegingen van weloverwogen eigenbelang. Het lijkt mij veel meer dat het instinkt er achter zit, of het gevoel voor wat juist en waar is, of de gedrevenheid, of misschien gaat de schrijfmachine op eigen kracht op drift. Hermans schrijft niet om zijn carrière te ondersteunen; integendeel, hij heeft, in geschrifte, vrijwel iedereen op de staart getrapt die in die carrière de hand zou kunnen hebben. Bij enigszins ter zake kundigen is dat algemeen bekend. Het misplaatste verwijt van R.R. is een eigenaardig voorbeeld van een verblinding die zich in hete discussies makkelijk van overigens redelijke mensen kan meester maken, en als zodanig een niet oninteressant verschijnsel.

Advies aan marxisten: het leerstuk van het dalende arbeidsaandeel, dat ogenschijnlijk in strijd is met alle beschikbare gegevens, kan gemakkelijk worden gered. Men definiëre daartoe de arbeider als een persoon met tenminste drie millimeter eelt in de handen, een vieze pet op het hoofd, een pruim achter de kiezen, een hoog jeneververbruik en tbc. Dan is sinds 1850 het arbeidsaandeel afgenomen, al was het maar omdat de tbc bijna is verdwenen. Weliswaar heeft deze zienswijze de konsekwentie, dat de (geweldig gestegen) meerwaarde toevalt aan mensen die weliswaar geen arbeiders zijn maar wel werknemers, maar een kniesoor die daarop let.

Een goed criterium voor het beoordelen van kranten en weekbladen is de afstand, die men per trein kan afleggen zonder noemenswaard van de betreffende publikatie op te kijken. Elsevier en De Groene brengen mij nooit in Assen, en vaak niet verder dan Glimmen. Met De Nieuwe Linie kom ik iets verder, maar de neiging om uit het raam te kijken, gesprekken aan te knopen met medereizigers of in de gang te lopen neemt tenslotte toch merkbaar toe. Vrij Nederland en de Haagse Post strekken soms tot Meppel, en in gunstige gevallen kan ik er Zwolle op halen. Weliswaar bevat VN een aantal rubrieken die zonder meer overgeslagen kunnen worden (het onbegrijpelijke gewauwel van iemand die zich Konrad Boehmer noemt, over muziek of zoiets) maar er staat toch steeds een niet onaanzienlijke hoeveelheid informatie in. Dat geldt ook voor de HP, waar men overigens makkelijker een goed humeur bij houdt. Terwijl de laatste pagina van VN uiterst tendentieus gemengd nieuws bevat, dat menige lezer doet twijfelen aan de betrouwbaarheid van de rest van het blad (en dat is trouwens heel goed, die twijfel), heeft de HP iedere week als toegift een uit de vrije hand geschreven stuk van EdJ: één van de aardigste rubrieken in het Nederlandse weekbladwezen.

[p. 27]

Zijlstra kan toch opmerkelijk uit de hoek komen. Hij heeft voor de televisie het volmaakt onwaarschijnlijke voorspeld - een riskante onderneming, vooral omdat de voorspelling zo makkelijk te verifiëren valt. Als iemand mij zou vragen naar de vermoedelijke prijsstijging in 1971 dan zou ik (als ik geen zin had in gedetailleerde schattingen van afzonderlijke prijsverhogende faktoren) als volgt redeneren: in 1970 hadden we zes procent; als het erg meezit, maar dat zal wel niet, komen we wat lager uit, dus vijf procent. Vermoedelijk zal de prijsinflatie wel wat oplopen - de loonsverhogingen van 12½% werken ook nog door - dus dan komen we al gauw op een procent of zeven. Het kan ook acht worden, maar veel hoger toch niet. Dus zeg maar: tussen vijf en acht procent. Wat doet nu Zijlstra? Hij meent dat we in 1971 ofwel de inflatie onder controle houden, en dan blijft de prijsstijging beneden de vijf procent, ofwel de zaak loopt volledig uit de hand, en dat wordt dan meer dan tien procent. Wat het meest voor de hand ligt, namelijk een voortzetting van de trend, wordt in deze visie uitgesloten. Als gedachtenspel natuurlijk interessant, maar zou het heus zo gaan? Ik denk van niet.