Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 31]

Fragmenten
D. Hillenius

Wat zou er achter zitten, achter de toenemende neiging om fragmenten te schrijven. Voor de oorlog gold nog in Nederland als het hoogste wat de niet-dichter, niet-romanschrijver kon schrijven een weldoorwrocht essay, met een thema, een exposé, een doorwerking, een herhaling, variaties, een rondzwabberen met het net tot alles wat maar enigszins in verband met het thema te brengen zou zijn, gevangen was, netjes op een plaats gezet, een duidelijke coda tot slot. Hoofdpunt van de kritiek op zo'n werkstuk kon zijn dat er hier of daar zaken vergeten waten, dat meneer A. hetzelfde wel eens anders gezien had, dat meneer B. helemaal niet genoemd was, kortom het soort kritiek dat men kan aanvoeren tegen wetenschappelijke monografieën.

Fragmenten zoals in Cahiers van een lezer, of de uit de verzamelde werken van Sainte Beuve geviste ‘pensées’, of dagboeken, of brieven, waren uitzonderingen, die door de regelvasten niet goed tot de literatuur gerekend konden worden.

Dat is wel helemaal veranderd. Men kan geen literair tijdschrift opslaan of er schrijft iemand fragmenten in. Krol schrijft hele romans opgebouwd uit fragmenten. Auden ging zelfs zo ver dat hij essays en afgeronde besprekingen in stukjes hakte en er alleen de essentiële notities uithaalde voor zijn The Dyer's Hand. Promoveren gaat steeds minder op waterdicht afgeronde onderwerpen, maar mag nu ook op verspreide artikelen.

De intellectuelen die vroeger de tijd hadden om echte essays te lezen, hebben dat nu niet meer. Een idee, kort in woorden gevat, daar is nog een moment voor te vinden. Belangrijker is het inzicht dat monografieën, elke pretentie van afronding, onzin is. Niemand is meer volledig geïnformeerd, niemand kan een volledige informatie geven. We kunnen niet veel meer doen dan het aanwijzen van gaten in de vroegere systemen, gaten zonder samenhang meestal, soms kunnen we deeloplossingen verzinnen per gat, een soort plamuren.

De boeiendste fragmentenschrijver is op het ogenblik voor mij Karel van het Reve. Ik hoop dat er gauw een dik boek vol van uitkomt. Ik ben er van overtuigd dat die fragmenten samen, als een handschrift, een totaalbeeld geven. Bij te weinig fragmenten, zoals in het vorige nummer van Hollands Maandblad, krijg ik die samenhang niet.

Neem nu de eerste notitie (HAARKnap leert ons) en de laatste (Onder vooruitstrevende lieden), daar zit een tegenspraak in, weliswaar niet uitgesproken maar toch in toon, die ik nog niet zo gauw door andere fragmenten opgeheven zie.

In de eerste notitie gaat KvhR in op het door Dagboekanier gesignaleerde feit dat voor de hand liggende maatregelen ter bescherming van kinderspeelplaatsen niet genomen worden en KvhR ziet dat als symptoom van een algemeen verschijnsel, waaraan niet de kapitalisten, de joden, de begrafenisondernemers, Samkalden etc. schuld hebben, maar een in ons allen aanwezige laksheid.

In het laatste stukje worden de vooruitstrevende lieden (een barse klank in de mond van een Van het Reve), die - als wettige en fatsoenlijke middelen gefaald hebben - hun toevlucht zoeken in onwettige, onfatsoenlijke middelen, barbaars genoemd en vergeleken met ketterverbranders.

Dat laatste stukje is een slecht stukje, want men zou er uit kunnen afleiden dat Nixon door KvhR vooruitstrevend wordt geacht; nietwaar: alle wettige en fatsoenlijke middelen hebben gefaald in Vietnam en dus moet Nixon wel grijpen naar napalm etc. Ik neem aan dat KvhR napalm etc. nietwettig, niet-fatsoenlijk vindt.

Of beschouwt KvhR Dagboekanier als vooruitstrevend (in de vervelende betekenis) als hij duidelijk de ouders adviseert om de hersenletsel toebrengende stenen te rooien van onder de openbare klimrekken? Of vindt KvhR werkelijk dat wij ons neer moeten leggen bij zoveel rottigheden die het gevolg zijn van de zo goed door hem beredeneerde

[p. 32]

laksheden van Hogerhand? Ook als we een redelijk vermoeden kunnen hebben dat een deel van die wetten en zeker van het fatsoen tegemoet komen aan en vaak een kristallisatie zijn van deze laksheden?

Bijna parallel met de bovengenoemde twee notities van KvhR vind ik in de samenvatting van een rede van de liberaal H. van Riel (9 October 1970) deze uitspraken: ‘revoluties zijn voor mij voorwerp van afgrijzen’ en ‘In het licht van een wat langere historische ontwikkeling gezien berust de vrijheidsstructuur, naar het inzicht van de heer Van Riel, mede op het machtsoverwicht van het Westen op de Derde Wereld en de daarmee samenhangende economische consequenties.

Wil met het heel scherp formuleren, en dat mag wel eens, dan is het leven in volstrekte vrijheid in enigerlei mate, die men hoger of lager schatten kan, parasitair op de onderworpenheid en armoede van anderen.

In volledige politieke vrijheid zit een stuk luxe.

Dat aan al deze toestanden een einde komen zal is duidelijk’.

Er is niets in de overigens boeiend gestelde redevoering van vR (zo'n verschil met de saaiheden van de lieden waar ik eerder mijn stem op zal uitbrengen) dat doet vermoeden dat hij veel beweging wenselijk acht in de richting van een opheffing van dat parasitisme.

Revoluties zijn inderdaad meestal reden tot afgrijzen en behalve uit de mond van mensen die tevoren waarschuwden dat ze zeker geen moeite zouden doen om ook minder gunstige kanten van de zaak te belichten (Mulisch over Cuba) heb ik nooit gehoord van praktische verbeteringen die er door werden bewerkstelligd. Maar waar moeten we dan tegen zijn, tegen de ketterverbrandende revolutionairen of tegen de napalmhanterende regeerders, tegen de misdadige laksheden van Hogerhand of tegen de daardoor opgewekte onwettige, onfatsoenlijke acties?

Ik denk dat ik een oplossing heb. Een paar jaar geleden zat ik in het Amsterdamse Bos, de long van Amsterdam. Er heerste net die bepaalde windrichting waardoor elke 2 à 3 minuten een bijzonder groot straalvliegtuig laag over de long etc. moest opstijgen, een warme walm van halfverbrande petroleum omlaagstortend (goed tegen het ongedierte) en de helft van zijn 2 à 3 minuten in beslag nemend met een absoluut geraas.

Elke keer stormde mijn dochtertje van toen drie jaar op mij af, school onder mijn jas tot de volgende 1 à 1½ minuut. Elke keer vloekte ik en vervloekte ik de organisators, waarvan ik toen reeds - rechtse rakker die ik ben - voorzag dat ze er niets aan zouden doen en dat het integendeel erger zou worden.

Na de lessen van vhR en vR begrijp ik nu dat ik toen fout handelde. De herhaalde koppeling van vliegtuig, herrie, stank aan steeds woedender vloeken van mij, koestering van het angstige meisje etc., betekent de klassieke methode van de voorwaardelijke reflex: het kind zal opgroeien tot een protesteerster tegen stank, lawaai en daarmee (zie de voorzitter van de katholieke politiebond) tegen industrie, tegen welvaart, tegen de regering. Aangezien de regering er zeker niet toe zal overgaan om iets aan de zaak te doen - als haar onderdanen wettelijk en fatsoenlijk blijven - kweek ik dus op die manier een ontevreden onderdaan, een mogelijk schakeltje in de komst van een afgrijselijke revolutie.

Wat te doen? Diezelfde methode van de voorwaardelijke reflex geeft het antwoord. Houd Uw kinderen een beetje ondervoed,

[p. 33]

maar draag constant een zak snoepjes bij U. Elke keer als er een vliegtuig herrie- en stankverspreidend overkomt, of als er een van onze andere welvaartsbronnen openstaat, streel het kind en geef het een snoepje en omgekeerd: als men een vlinder ziet, een vogel, een ander eng beest of een duidelijke anarchist, laat het merken door Uw afgrijzen en schrik hoe erg die verschijnselen zijn.

Zo zal een goede burger ontstaan, die als Thomassen in staat is om in alle oprechtheid bij elke stank, herrie of moderne stedenbouw diep adem te halen en te juichen dat het goed gaat met de mens.

Dit kunnen wij leren van de evolutie, dat als het klimaat vochtig wordt, de grond drassig etc. etc., men ten dode is opgeschreven als men vasthoudt aan luxueuze woestijngewoonten. Wat leven wil moet plastisch zijn, zich voegen naar wat kennelijk de heersende richting is. Dat is de les die ik leer van Van Riel en van Karel van het Reve.

Jan. 70 Iets heel anders. Op een lezing vertelde ik o.a. dat de mens als niet-gespecialiseerd roofdier concurrent was van alle andere roofdieren en dat dat de reden was waarom de meeste mensen nog steeds elk roofdier en elke roofvogel van kant willen maken. Het oecologische verhaal dat als men twee of meer soorten in een zelfde milieu vindt, het vrijwel vaststaat dat die soorten elk een ander voedselpakket hebben, dat ze in geen geval precies hetzelfde eten, omdat - als dat wél zo was - door andere factoren - relatieve snelheid van voortplanting, vatbaarheid voor ziekte etc. - een van beide soorten gedoemd zou zijn te verdwijnen. Het is onmogelijk te achten dat twee soorten absoluut gelijk zouden zijn in bovengenoemde factoren.

Een jongen vroeg daarop of de mens niet het enige dier was dat zijn concurrenten van kant maakte. Ik weet nog niet of er soms nog meer dieren zijn, maar voorlopig denk ik dat de mens het enige is. Waarschijnlijk is dat dan een gevolg van hersenwerkzaamheid. Normaal zal het duizenden jaren duren eer de ene soort de ander weggeconcurreerd heeft, daar zullen ze als individuen misschien nauwelijks wat van merken. Dank zij ons

[p. 34]

denken zijn wij in staat om de zaak te versnellen. Een waarneming dat iemand onder onze duiven schiet is voldoende om tot de conclusie te komen dat hij er aan moet. De geschiedenis van de mens t.o.v. zijn medemens en t.o.v. zijn mededier is een aaneenrijging van voorbeelden.

1 vii 1970 Nog steeds aan het meer

Het begon met een ontzettend vergroot sprekersgeluid. Een dove krankzinnige die wil luisteren naar marktnieuws of politiek. Het hele keteldal gevuld met generatorgeluid. Elk woord begint de ronde, overlapt bij terugkeer de nieuw opgekomen woorden, een spiralende klankbrij. Zo'n behoefte de laatste tijd om te schieten. Lemmingeffect.

Dan begint muziek. Zoals een romanticus zich zou voorstellen dat Mozart het zelf gehoord moet hebben voordat hij het opschreef, het vioolconcert in A. Zo kan je het in geen concertzaal ooit horen. Hobby van een zeer rijk of machtig man, om een keteldal als dit te benutten tot omvattende, alles omvangende versterker (de wijfjeskrekels die in de luidspreker springen waaruit het geluid van een mannetje klinkt).

Soms ben ik er na aan toe een grote collectie oude muziek te kopen, in de beste uitvoeringen. Een soort terugtrekken van de wereld, niet meer bekommeren om nieuwigheden.

Ziekte, verlies, dood, pijn, treden overal op, bij de platwormen zo goed als bij de mens. Wanneer we het zien op een ander niveau dan het onze, b.v. het natuurlijk evenwicht, zijn we als kind nog wel bedroefd als het vogeltje gegeten wordt door de marter - al maakt het kind zelf gedachteloos of zelfs met genoegen een rups dood - maar bij het ouderworden herkent men de noodzaak van afbraak ten bate van opbouw, kan men er zelfs een gevoel van schoonheid aan ontlenen (zou het gevoel van schoonheid überhaupt optreden bij de herkenning van een evenwicht, intenser naarmate de tegenstellingen flagranter zijn?).

Alleen op het eigen niveau is het noodzakelijk - om te blijven deelnemen aan het evenwicht waartoe men behoort - dat men dat evenwicht niet ziet, maar dat men de eigen pijn, verlies, ziekte etc. zo scherp mogelijk voelt, daardoor zo scherp mogelijk kan reageren, daardoor het evenwicht - dat een beweging is - op gang houdt.

7 vii 70. Buna Dat is toch wel een algemeen principe dat er in kunstwerken vormschema's te herkennen zijn: rijm, rhythme, verhouding van onderdelen, symbolen, maar dat de toediening er van polair verschillend kan zijn: bewust of onbewust. Het is gecompliceerder, doordat men startend vanuit een bewust bouwschema - vooral als het getalsverhoudingen zijn, maar ook wel bij symbolen - onbewust een complicering daarvan veroorzaakt. Voor mijzelf geloof ik dat de waarde van kunst groter is naarmate het aandeel van de onbewuste symboliek of bouwprincipe's groter is.

Dat hangt samen met de tegenzin tegen het gekunstelde van de kunst. Het kunstmatige moet niet meer dan een hulpmiddel zijn om de stroom los te maken. Zoals het in godsdienst ook niet gaat om de precieze en gecompliceerde afhandeling van riten, maar om wat daar - volgens sommigen - door loskomt.

20 vii 70. Skopje In een treurig interview met Harry Mulisch (treurig om de rancune, als van de eerste de beste nonvaleur die zijn mislukking wijt aan de politieke gesteldheid van tegenstanders, aan afgunst, aan vriendjespolitiek, kortom aan alles behalve zelfs maar de veronderstelling van de mogelijkheid dat er met zijn talent iets aan de hand is, of te weinig) antwoordde hij op de vraag waarom hij geen kinderen wilde hebben met de opmerking dat kinderen zo burgerlijk zijn.

(Wat is er burgerlijker dan de wens om bij enige welstand een ijskast te willen hebben, een kleurentelevisie, een sportwagen, bakkebaarden als dat net mode is etc.).

Ik geloof dat dat een juiste opmerking is, als men onder burgerlijk o.a. verstaat de hebzucht, territoriumdrift, baasspelen, allerlei eigenschappen die een realist waarschijnlijk algemeen menselijk zou noemen, maar die idealisten - per definitie afsluiters van een deel van de zintuigen - bijvoorbeeld toeschrijven aan slechte opvoeding, aan kapitalistische politiek, aan de kerk, aan fascisme, aan dat waar de idealist zelf meent buiten te vallen.

Het onverwachte van de opmerking van Mulisch - onverwacht vooral in de rancuneuze context (rancune is ook een vorm van afsluiting van de realiteit), is het realisme er van. Kinderen hébben die slechte eigenschappen, blijkbaar is Mulisch - bekend idealist - nog reëel genoeg om te voorzien dat hij - anti-autoritair of niet - toch niet veel met opvoeding hieraan kan veranderen.