Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 47]

H.A.A.R. Knap leert ons, en andere fragmenten
Karel van het Reve

H.A.A.R. Knap leert ons, dat reeds vele jaren geleden gewezen is op het gevaar voor ongelukken als men onder openbare klimrekken voor kinderen betonnen tegels aanbrengt. Het heeft niettemin zo'n tien jaar geduurd voordat men die tegels begon op te ruimen. De argumenten tegen die tegels waren onweerlegbaar. Niemand bestreed ze eigenlijk. De eenvoudigste en goedkoopste oplossing, zand onder die rekken, kon alleen aan een volstrekte imbeciel onbekend zijn. Niettemin bleven die tegels. Of neem het geval Nieuw Guinea. Of een zo ernstige zaak als de water- en luchtvervuiling. Iedereen is het er over eens dat we hier met iets heel lelijks te doen hebben, waar zo spoedig mogelijk zeer ingrijpend tegen moet worden opgetreden. De meeste regeringen hebben zelfs speciale staatssecretarissen in dienst die aan het publiek desgewenst vertellen dat de regering ook vindt dat er spoedig ingrijpende maatregelen moeten worden genomen. Maar die maatregelen worden niet genomen. Sterker: iedere dag om half een spoort de regering de boeren aan om weer eens een gewas te bespuiten met een middel dat op den duur onze vogelstand uit zal roeien.

De vraag die mij obsedeert is waarom het zo lang duurt voor in zulke gevallen iets gedaan wordt. Waarom men pas in 1980 iets doet waarvan de noodzakelijkheid en mogelijkheid al in 1965 duidelijk was aan de meeste betrokkenen.

Wij willen eerst even de verkeerde antwoorden behandelen. Dat zijn de magische, met de realiteit slechts verwijderd verband houdende antwoorden, zoals: aan alles zijn de joden schuld, of aan alles zijn de kapitalisten schuld. Natuurlijk zullen er wel joodse of kapitalistische tegelfabrikanten, chirurgen en begrafenisondernemers aan die tegels verdiend hebben, maar dat is nog geen bewijs dat hun invloed ten stadhuize zo groot is geweest dat eerst Van Hall en daarna Samkalden voor deze lieden door de knieën zijn gegaan. In de zaak Nieuw Guinea vocht het grootkapitaal trouwens als een leeuw voor afstaan van dit gebied aan Indonesië, maar die strijd was vergeefs. En wat de luchtvervuiling betreft: welk joods of kapitalistisch belang is daarmee gediend? Als alle auto's met naverbranders worden uitgerust is dat evenmin een bedreiging van de winst van de autofabrikanten als het van overheidswege verplicht stellen van veiligheidsgordels of achterlichten of richtingaanwijzers. Waar ligt het dan wél aan?

Wij betreden hier het gebied der speculatie. Er bestaat geloof ik geen wetenschap die zich met dit soort dingen bezighoudt. Er zijn bibliotheken en universiteiten vol sociologie en sociale psychologie, maar zij hebben geloof ik tot nu toe niet veel meer opgeleverd dan papier en geluid. Kan iemand mij een sociologische bewering noemen die niet óf een in hoogdravende onduidelijkheid verpakte Binsenwahrheit óf onzin is? Als ooit een socioloog iets interessants ontdekt heeft, hoe kan het dan dat ik bijna vijftig jaar geworden ben zonder daar ooit iets van gemerkt te hebben? Er zou toch af en toe iets van in de krant gestaan hebben?

Ik moet dus geheel alleen proberen een antwoord op die vraag te geven. Wij zouden hier wel eens te maken kunnen hebben, lijkt mij, met een collectieve variant van een soort blokkering, die bijna iedereen wel eens bij zichzelf zal hebben geconstateerd: het verschijnsel dat een bepaalde taak steeds grotere weerstanden oproept naarmate je hem vaker uitstelt. Van uitstel komt afstel, niet omdat zo'n uitgestelde zaak vergeten wordt of voor minder belangrijk wordt gehouden, maar omdat het afhandelen van die zaak met een soort zelfvernedering gepaard gaat die je instinctief probeert te vermijden. Tenslotte is er een enorme zelfoverwinning voor nodig, of een bittere noodzaak waar absoluut niet omheen te komen is, om die brief toch nog te beantwoorden, dat gat te dichten, die tegels weg te halen, uit dat stuk land weg te gaan, die wetten uit te vaardigen.

Had men de allereerste keer dat die tegels ter sprake kwamen meteen dat besluit gevat, dan waren die tegels al tien jaar geleden verdwenen. Maar zo is het niet gegaan. Het zou me niet verbazen als een onderzoek zou uitwijzen dat de lieden die over die tegels een

[p. 48]

beslissing hadden kunnen nemen eerst een keer erover met elkaar praatten en toen niet onmiddellijk op de oplossing ‘zand eronder’ zijn gekomen. Of dat bij die eerste bespreking al meteen iemand iets tegen dat zand inbracht: het vervuilt. Had nu meteen iemand anders met enige klem gezegd: ja, maar die zandbak ernaast vervuilt ook, en je kunt beter met je hoofd in vuil zand dan op een vuile betonnen tegel vallen! dan zou alles onmiddellijk in orde zijn gekomen en de tegels zouden binnen een week (nou ja, binnen een jaar) verwijderd zijn. Maar op het moment dat die ene meneer dat ene niet steekhoudende argument tegen dat zand aanvoerde, was iedereen net een beetje moe, en toen werd de beslissing uitgesteld, en toen had men in latere vergaderingen het gevoel dat er bij een vorige gelegenheid iets steekhoudends tegen dat zand was gezegd, of misschien niet steekhoudends, en dat men dat eigenlijk toch wel eens uit zou moeten zoeken.

Nog een tweede factor speelt hier geloof ik een rol, en dat is het wantrouwen en de moeheid die opgeroepen worden door ieder voorstel tot verbetering dat voorafgaat aan het verdronken kalf. Er zijn voortdurend mensen die zeggen: zouden we dat en dat niet liever zo en zo doen. Alle mensen die iets organiseren worden met zulke voorstellen doodgegooid en 99% van die voorstellen is waardeloos.

Ware ik hoofdredacteur van een Nederlandse krant of ware ik hoogleraar in de sociale psychologie, dan zou ik een aantal mensen op de zaak van die tegels zetten, met de opdracht om aan de hand van persberichten, notulen, brieven, interviewen van betrokkenen etc. precies na te gaan hoe het allemaal gelopen is. Het verslag van zo'n onderzoek zou fascinerende lectuur zijn.

Alle kunst werkt met suggestie, met het aangeven van iets, dat er in werkelijkheid niet is. De acteur doet of hij Hamlet is, maar hij is Hamlet helemaal niet. Het publiek weet dat en door die silent understanding tussen de mensen aan deze en de mensen aan gene zijde van het voetlicht wordt het gewenste toneeleffect bereikt. Nu zou je kunnen denken dat er ook een soort effect is dat bereikt wordt niet door het suggereren van werkelijkheid (acteur suggereert dat hij Hamlet is), maar door het suggereren van kunst (acteur suggereert dat hij acteur is). Zoals de toeschouwer door een goede acteur in de halve waan gebracht wordt dat hij Hamlet, prins van Denemarken ziet, zo wordt een bepaald soort publiek door een bepaald soort slecht acteur in de waan gebracht dat er toneel gespeeld wordt. Dat feit alleen is voor dat soort publiek al genoeg om te genieten. Er zijn kunstenaars die op het feit dat zij niet kunnen acteren een carrière opbouwen. Sarah Bernhardt moet er zo een zijn geweest. Marijke Bakker valt bij miljoenen kijkers in de smaak. Men denke aan de roem van Rodin, die alles kan wat een beeldhouwer kan, maar toch eigenlijk niet kan beeldhouwen, in dezelfde zin als Marijke Bakker niet kan acteren. Zo moeten er ook schrijvers zijn die eigenlijk niet kunnen schrijven, maar nochtans de lezers voortdurend suggereren dat zij schrijvers zijn en daarom door zeer veel lezers gewaardeerd worden. Ik heb altijd gedacht dat Walt Whitman zo'n schrijver was, maar ik heb nooit iets van hem gelezen.

Het komt wel voor dat mensen, als je ze iets over Rusland vertelt, uitroepen: ik begrijp niet dat die mensen dat allemaal slikken. Wij Nederlanders zouden er nooit genoegen mee nemen als de regering de verkoop van buitenlandse boeken zou verbieden. Ik noem maar iets. Dat kom je betrekkelijk vaak tegen: de opvatting dat wij Nederlanders een volkje zijn dat zich door niemand de wet laat voorschrijven. Ik wijs er dan altijd even op dat de Duitsers tussen 1940 en 1945 in geen enkel bezet land zoveel medewerking van de bevolking (van de leden van de Hoge Raad en de staatssecretarissen en burgemeesters tot de eenvoudige politieman en tramconducteur toe) hebben ondervonden als in Nederland. De meeste mensen beseffen absoluut niet dat zij doen wat zij doen en zeggen wat zij zeggen omdat de mensen om hen heen hetzelfde doen en hetzelfde zeggen. Noch beseffen zij hoe bitter weinig er voor nodig is om hen hun mening te doen wijzigen of verzwijgen.

Een voorbeeld. Jan, een liefhebber van voetbal, hoort in de koffiepauze op kantoor zijn collega's praten over Feijenoord en Estudiantes. Het lukt hem niet er een woord tussen te krijgen. Dat spijt hem, en hij neemt zich voor morgen omstreeks dezelfde tijd het woord te nemen en zijn mening te berde te brengen. Tevreden slaapt hij in. In zijn slaap verschijnt hem O.L. Heer, die hem mededeelt dat hij wél zijn mening mag zeggen morgen in de koffiepauze, maar dat hij dan nu terstond uit bed moet komen en de de rest van de nacht wakend moet doorbrengen. Jan heeft redenen om te geloven dat het voor zijn gezondheid beter is om zich in zulke gevallen nauwkeurig aan de instructies van O.L. Heer te houden. Wat doet Jan nu? Opstaan en de rest van de nacht wakend doorbrengen, aldus zichzelf

[p. 49]

in de gelegenheid stellend morgen gedurende de koffiepauze vrijelijk zijn mening te uiten over een zaak die hem interesseert? Welnee, dat doet Jan niet. Hij draait zich nog eens om en zwijgt de volgende morgen als het over voetballen gaat. Hij heeft dat betrekkelijk kleine ongemak er eenvoudig niet voor over.

Twee voorbeelden uit de tegenwoordige Nederlandse praktijk. Wijlen Jopie Pengel was een schavuit, dat wist eigenlijk iedereen, inzonderheid de mensen die uit hoofde van hun beroep of studie iets met Suriname te maken hadden. Laatstgenoemde Nederlanders waren voor dat werk of die studie enigszins afhankelijk van de Surinaamse regering of van geld dat de Nederlandse regering in overleg met de Surinaamse ter beschikking stelt. Welnu: hoeveel van deze mensen hebben tijdens Jopie's bewind in het openbaar verklaard dat hij een schavuit was?

Tweede voorbeeld: op de Nederlandse beeldbuis zijn de laatste jaren stukken te zien geweest uit films, in Zuidoost-Azië gemaakt door de bekende Nederlandse cineast Joris Ivens. Die fragmenten waren heel slechte stukjes film. Als Zuid-Vietnamezen verklede Zuid-Vietnamezen deden net of ze een als Amerikaans piloot verklede Amerikaanse piloot gevangen namen. Tal van televisie- en filmspecialisten hebben die fragmenten gezien. Hoevelen hunner hebben in het openbaar verklaard dat ze het peil van die dingen erg laag vonden? Toch moeten velen hunner dat gedacht hebben. Je maakt mij niet wijs dat bijvoorbeeld Jan Blokker of Bert Haanstra die films mooi vonden.

Zowel in het geval van Suriname als in dat van Ivens riskeerden de zwijgers, als zij zouden hebben gesproken, niet meer dan het verlies van een beetje goodwill bij mensen, van wie ze, psychisch of financieel, een beetje afhankelijk waren - anders niets. Maar dat was genoeg om hen te doen zwijgen.

Op het formulier dat een promotor na een promotie uitspreekt wordt de verwachting uitgesproken dat de jonge doctor nog eens zijn geleerdheid in dienst zal stellen van de wetenschap en van het vaderland. Die formule wordt iedere keer weer voorgelezen. Eigenlijk hebben we hier te doen met een situatie als bij de constitutionele monarchie, waarbij aan de koning allerlei paraphernalia van de macht gelaten worden, maar de werkelijke macht hem ontnomen is. Want in werkelijkheid is de gepromoveerde in genen dele gehouden het vaderland te dienen. De wetenschap is ook eigenlijk tegen die formule, zoals een democraat in wezen tegen dat koningschap is, en beide aanvaarden die formule alleen maar omdat zij garanties menen te bezitten (de grondwet, de vrijheid van drukpers en van doceren etc.) die die formule tot een dode letter maken, zodat wij er vrede mee hebben en hem plechtig uitspreken, zoals een officier trouw aan de koningin zweert. Wij doen dat uit aardigheid jegens het vaderland, dat ons betaalt, en in ruil voor die aardigheid mogen wij zeggen en schrijven wat wij willen - zoals het Nederlandse volk in ruil voor wat formules en ceremonieel en enkele miljoenen 's jaars de vrijheid heeft zichzelf te regeren zonder tussenkomst van de vorst. Men kán nu eenmaal niet Gode en de Mammon dienen, men kán niet tegelijk de wetenschap en het vaderland dienen. Het is immers gebleken dat het vaderland lang niet altijd van de waarheid gediend is.

Onder vooruitstrevende lieden komt men vaak de opvatting tegen dat allerlei door de wet of door de fatsoenlijke omgangsvormen niet toegelaten handelingen wél toegelaten zijn als alle andere, wettige, fatsoenlijke middelen gefaald hebben. Men hoort die opvatting uit de mond van studenten, stafleden, hoogleraren, journalisten, politici. Toch is dit een barbaarse opvatting, die veel gelijkenis vertoont met de opvatting die aan het zogenaamde ketterbranden ten grondslag ligt: daarbij immers probeerde men op allerlei manieren die ketter tot andere gedachten te brengen, door discussie, overreding, het uitroepen van leuzen, het tonen van spandoeken etc. Maar als al die middelen zonder uitwerking bleven en de ketter zijn verkeerde denkbeelden (‘gevaarlijke ideeën’ zou de Vara-gids zeggen) niet wilde afzweren - tja, dan bleef er niets anders over dan hem te verbranden. Hoe anders kan men verhinderen dat hij die gevaarlijke ideeën verspreidt, met alle milieuverontreiniging die er het gevolg van is?