Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 40]

Journaal
J.J. Peereboom

In een van de uitspanningen aan de M. 1, de autoweg van Londen naar Leeds, hebben ze naast de wasbakken een machine om handen te drogen waar niet eens meer een pedaal onder ingedrukt hoeft te worden. Je houdt je handen op de aangewezen plaats, de machine die merkt dat en het geblaas begint schijnbaar vanzelf, totdat je ze weghaalt.

Het lijkt mij dat hiermee het pad naar het hygiënische droogsysteem bijna tot het eind toe is afgelegd; er hoeft alleen nog een soort lucht geleverd te worden dat goed genoeg werkt om de behoefte aan nawrijven op heupen en zakdoek te voorkomen. De tijd is rijp voor een volgende ontwikkeling, en ik dacht, overwegend het bekende probleem van het afwaswater (tussen wat voor tanden heeft de vork gepeuterd die er in ligt naast de lepel waar ik straks mijn puddinkje mee zal eten?) aan het wegdoen van het eetgerei. Ik zie vele glazen luikjes in een muur, niet zonder gelijkenis met een automatiek, maar de hapjes zijn kleiner, letterlijk mondjesvol: soep, biefstuk, aardappel, kool, een verscheidenheid van gerechten. Ik stel mij voor het luikje van mijn keuze op, open de mond, de machine merkt dat en de hap wordt op mijn tong gelubd. Niet alleen is de hygiëne hiermee vervolmaakt, en het personeelsgebrek overwonnen; het voordeel is ook dat als de biefstuk en de aardappel mij tegenvallen ik de Wiener Schnitzel en rijst kan gaan proberen zonder een bord haast vol te hoeven laten staan.

Het zal een klein kunstje zijn om voor dit systeem menslievende reklameteksten te schrijven; en wie meent dat het idee ver gezocht is moet bedenken dat Arthur Koestler smalend behandeld werd toen hij veertig jaar geleden voorspelde dat zijn generatie reizen naar de maan zou zien.

Wij leven in ouderwetse tijden, heb ik mij leren voorhouden als troost voor de ongemakken en vuiligheid van het stadsleven. Als het besef verzwakt, hoef ik maar een rij auto's voor een verkeerslicht te gaan bekijken - de groteske modellen, de onhandige formaten, de onbeheerste knorgeluiden, de walm - om het weer op te wekken. Dan komt er nog wat van het jankende gebrul uit de lucht dat het vervoer van een paar dozijn mannen met aktetassen naar Amsterdam of Düsseldorf begeleidt - er zijn bevestigingen aan alle kanten. Wij kunnen niet eens de bevolkingsaanwas opvangen met de huizenbouw: dat is het sterkste voorbeeld van de natuur die een lange neus trekt tegen de techniek. Intussen proberen ze ons nog te vertellen dat wij moeite hebben met de aanpassing, dat de wonderen ons geen tijd gunnen om tot onszelf te komen. De werkelijkheid is andersom. Sinds de Wrights zich van de grond verhieven met een machine zwaarder dan de lucht heb ik geen verrassing meer ondervonden. De atoombom kan desnoods in aanmerking genomen worden als een verrassing tweede klasse; wat dat geploeter naar de maan en terug betreft, dat haalt niets eens de derde. De maan, de maan, de maan - daar gaat het steeds maar over door, terwijl mijn verbeelding zich allang lichtjaren verder zit te vervelen, of er eindelijk eens iemand komt.

Ouderwetse tijden: lawaai, rommel, tijdverlies, gebrek, ziekte - maar wij kunnen het niet helpen, het is allemaal erg moeilijk. Soms is er wel iets aardigs aan om in primitieve omstandigheden te leven, onderontwikkeld. Dat is de troost, en ik heb de hoop al opgegeven dat ik ooit nog een moderne wereld zal kennen, rustig en proper en vlug.

Het zou de moeite waard zijn om een autobiografie te schrijven, slecht vertegenwoordigd genre in Nederland dat eerder ‘De man liep door het Dorp op weg naar het station om de trein te nemen naar de Stad’ verwacht dan ‘Ik werd in Den Haag aan het Hollandse Spoor afgehaald door Bert die zijn dochter Aldien naast zich in de auto had; hij zei dat wij op weg naar huis ook even A. van Andersch zouden ophalen.’ Echte namen! Het is bijna even mooi als geslachtsdelen, en zou geweldig kunnen verkopen.

Jammer genoeg heb ik niet veel beleefd; eigenlijk te weinig voor een autobiografie, vrees ik. Toen ik opschoot als knaap dacht ik, wat ik nu beleef is de ware ondervinding

[p. 41]

niet, die zal binnenkort beginnen, even gewichtig en aangrijpend en vermakelijk als ik meen te mogen voorzien. Langzamerhand ben ik gaan merken dat ik ten onrechte meende. Mijn ondervinding was alles wat er was; op den duur raak je eraan gewend, en vult het met de verbeelding aan totdat het nog wat lijkt.

De verbeelding is onmisbaar. Contramineus in het mooie weer van vorige week heb ik teruggedacht aan de kou in Schotland vorig jaar, en aan het hotel bij het loch bewesten Perth waar C. en ik drie dagen doorbrachten in een bijbehorend châlet. Je reed voor het hotel langs naar het Z-vormige geasfalteerde pad omhoog, verlicht geloof ik door van die lantarens op kniehoogte (of waren ze hoger? - voor de zekerheid zou ik moeten navragen), dat met een scherpe wending eindigde bij ons châlet, het laatste in de serie. In het begin deed de verwarming het niet, en warm werd het er nooit, maar het was toch grappig, zo'n huisje van onszelf met uitzicht over het loch voorzover de zwierende regen toestond, en de nevel als het droog werd. Ik zie ons nog de bedden verschuiven, en C. opkijken gehurkt bij haar koffer, en ik hoor haar iets roepen uit de badkamer, overeenkomstig haar gewoonte net op een ogenblik dat ik naar buiten liep en het niet kon verstaan.

Tafrelen, die wel. De glaasjes malt whisky in de eetzaal en de weg die opgebroken was even voorbij het hotel, de teashop in het naburige dorpje en onze wandelingen in de zon aan Loch Fyne waar C. stenen van de oever meenam en op de heuvels langs Loch Lomond in de bitse regen. De vraag is, wat was de inhoud van die dagen? Hoe meer ik kijk, hoe meer ik zie, C. kleumend op een helling, lachend aan tafel, springend langs het water, vragend in de auto, en hoe sterker ook het verlangen rijst om een vorm te geven aan die drie dagen; maar de woorden en de betekenissen zijn zoek, de herinnering ontrolt een blinde kaart, met stippen zonder namen. Het wordt niets met de autobiografie.

Of toch wel? Bij nader inzien is in het voorafgaande al een behoorlijke autobiografische alinea verborgen. Ik geef C. haar eigen naam, bel het hotel op over die lantarens, en vertel er dan nog bij over het oponthoud in de sneeuw later op weg naar Londen. De sneeuw in de Lowlands: je zag geen verschil meer tussen de weg, de lucht en de heuvels, alleen de schapen bleken niet echt wit te zijn.

En toen? De auto ging kapot, en werd gerepareerd in Worksop. En toen, en toen? Zo kan het nog een tijdje doorgaan, maar dan moet er iets belangrijks gebeuren; en als er niets belangrijks te vermelden is, moet het tenminste intiem worden.

Intiem! Einde van de Nederlandse autobiografie.

Honderd jaar geleden nog werden er in gebouwen, soms als porte-cochère maar vaak alleen voor een mooie verhouding met de monumentale architektuur, vele malen manshoge deuren aangebracht, waarin vervolgens een klein deurtje was uitgesneden voldoende voor de komende en gaande bezoeker.

Tegenwoordig, in overeenstemming met onze onverschilligheid voor het hoge en respekt voor het gelijke, is de architektuur, nog steeds niet verzoend met het één- of tweemansgaatje dat eigenlijk genoeg zou zijn, geneigd om acht, tien, twaalf glazen deuren naast elkaar in een gebouw te zetten. Nu hoeven er geen kleinere deurtjes uitgesneden te worden; het personeel dat het gebouw betrekt maakt zich spoedig de gewoonte eigen om driekwart van de deuren gegrendeld te laten - soms zijn er in Engeland blaadjes uit een schoolschrift aangehecht met plakband, Please Use Other Door, meestal blijft het advies verzwegen: Work It Out For Yourself.

Ik heb zoveel aan deuren staan rukken die als muur in gebruik bleken te zijn dat ik langzamerhand al de mogelijke combinaties van razernij en lachlust die het opwekt moet hebben leren kennen. Als de razernij overweegt, zou ik architekt, bedrijfsleider en personeel het gebouw rond willen schoppen; deze gewelddadige gemoedsstaat zet zich bij gebrek aan uitlaat, en onder de druk van andere lasten zoals regen, achtergrondmuziek en inflatie misschien op den duur om in doodsverlangen, wie weet. Aan de kant van de lachlust is het vrediger, en wordt het eerder stil. Een deur op het formaat van Jan, Piet en Klaas, ik begrijp best dat dat niet past voor een instituut met de waardigheid van een bank, een oliemaatschappij of een kantoorboekhandel.

Een mannetje dat uit Amerika in Londen aankwam om zaken te gaan doen met televisieprogramma's in cassette. en Anthony Burgess in Encounter, zijn maar de laatste twee gevallen die ik tegengekomen ben van verwijzing naar de dodelijke ziekte van de literatuur. Sommigen zijn er blij om, zoals het mannetje uit Amerika dat zijn zak hoopt te spekken; Burgess is natuurlijk niet blij, maar herkent het gekras van de kraaien in de tuin, en verzacht ons verdriet door te

[p. 42]

praten over wat er na de dood zal blijven leven.

Ik wijt het voor een deel aan die bulletins uit het ziekenhuis, jaar in jaar uit, dat het begrip literatuur voor mij zijn glans bijna verloren heeft. Twintig jaar geleden dacht ik dat de mensheid voor de literatuur bestond, en dat het welslagen of de mislukking van ieder individueel leven kon worden afgemeten aan de indruk die het er in naliet. Dat gaf een wereldbeeld met een enkele geslaagde hier en daar en miljoenen, miljarden extra's - koningen, dokters, straatvegers - waar nog altijd resten van over zijn, maar dat niet meer samenhangt. Misschien komt het ook door teveel ontmoetingen met mensen binnen de literatuur, en met mensen die erbuiten staan; ik denk door al die dingen, tegen de achtergrond van de bulletins.

Toch is het voor mij onzin, de beeldspraak van de naderende dood. Het is niet meer waard dan de andere opwindingen van publicisten die de geschiedenis iedere dag een andere richting zien inslaan, in het vertrouwen dat niemand zich hun voorspellingen zal heugen of als uitgangspunt voor handeling gebruiken. De roman wordt niet zoveel gelezen als vroeger, de poëzie komt er alleen bij buien aan te pas, en misschien gaan essays moeilijker van de hand, ik weet het niet. In het ergste geval blijkt daar nog niet meer uit dan dat de meelopers, de plichtlezers aan het afvallen zijn, zodat de commerciële vooruitzichten onaantrekkelijk worden, wat voor zakelijke ondernemers een soort dood is.

De literatuur blijft over, onaangetast door de populariteitscurves van de genres, met een dubbele functie: een sociale (‘eindelijk staan die monden stil; ik lees’) en een beschavende. De laatste functie is de voornaamste, en daar dient de literatuur voor, wat er ook gepropageerd wordt door moralisten en communicatoren en verbeeldingsdrinkers: om uit de woordenvloed van politieke en geestelijke leiders en van vrienden, kennissen en onszelf, een paar zinswendingen te maken, soms een hele alinea, die meer dan twee keer bekeken kan worden zonder zich als nonsens te laten herkennen.

Die reinigende, ordenende functie is de enige waarin de literatuur niet te vervangen is, maar met de toeneming van de woordenvloed en van de algemene hoorbaarheid en vaak onontkoombaarheid ervan is het een onmisbare. Niet dat ik op het nut van de literatuur wil aandringen, integendeel, liever er overheen praten; maar het is voor voorkomende gelegenheden.

M. had zich ineens in het hoofd gezet, of tenminste haalde het er ineens uit, dat ik aan een bedenkelijke ijdelheid lijd. Hij zei het met de gedempte slimme lach van een man die aannam dat het mij zelf niet ontgaan kon zijn, maar ik werd erdoor verrast, temeer omdat er in onze acht dagen samenwerking geen teken was geweest dat zo'n indruk zich bij hem begon te vestigen.

Ik wist niet wat ik ermee aan moest, en pas toen het mij een paar dagen na zijn vertrek weer te binnen schoot ontdekte ik een eenvoudige verklaring: hij had mij op mijn nummer gezet omdat ik verteld had dat ik Ravel had zitten spelen op de piano. De kwaliteit van mijn vertolking van de Sonatine is niet zodanig dat er een motief voor zelfverheffing aan ontleend kan worden, maar je moet met eerlijke Hollanders oppassen wanneer de kunsten ter sprake komen. Ik herinner mij dat ik als student eens de wind van voren kreeg van een goede vriend toen ik mij liet ontvallen dat ik iets gelezen had in de Figaro Littéraire: dat was naar zijn smaak een precieuze tijdsbesteding geweest, en in die zin was de vermelding ervan ijdel.

M. zal dit wel niet lezen, anders bedenk ik nu dat hij waarschijnlijk zal protesteren dat het niet aan Ravel lag - hij is zelf een liefhebber van diens muziek - maar aan de manier waarop ik het zei. Bij dat vooruitzicht meen ik pas goed te gaan begrijpen waar het in zat: Ravel spelen, dat was verkeerd, en als er onverwacht toch een verder gesprek over mijn ijdelheid van komt zal ik laten blijken dat ik intussen de juiste manier om het uit te drukken heb gevonden. ‘Ik heb Ravel zitten vermoorden, haha’ - zo was het vast in orde geweest.

Daarna kunnen wij ons dan bezig houden met de vraag of het ijdel was om dit puzzeltje in druk uit te werken.