Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 22]

Het Nederlandse volk en andere fragmenten
K. van het Reve

Het Nederlandse volk kan in twee groepen verdeeld worden: de mensen die het televisieschouwspel De boeken der kleine zielen mooi vinden, en de mensen die het niet mooi vinden. Ik heb maar één recensent gevonden die het niet mooi vond. Hij schreef dat de regen bij Couperus een ‘symbolische’ regen was, en op het scherm was het echt water geweest, verschaft door de Haagse brandweer. Hij verzuimde te vermelden hoe hij wist dat die regen bij Couperus symbolisch was (misschien een brief van de auteur?). Ik kreeg de indruk dat hij geloofde dat boven een bepaalde aantal mm per uur regen ophoudt symbolisch te zijn.

Nederland is met deze serie binnengetreden in de rij der volkeren, die een klassiek werk hebben dat van tijd tot tijd verfilmd wordt en bij het verfilmen waarvan rekening wordt gehouden met de speciale eisen die het publiek stelt aan het verfilmen van een klassiek werk. Een ‘gewoon’ boek wordt anders verfilmd. Film en televisie hebben andere mogelijkheden en beperkingen dan een boek, en daarom wordt aan de personen, het landschap, de intrige van een boek van alles veranderd als men er een film van gaat maken. Als een vriendin van Miss Marples in een trein zittend in een passerende trein een moord ziet gebeuren, en dat later aan Miss Marples vertelt, en juffrouw Marples lost daarna die moord op, dan is in een film die vriendin overbodig. De filmer zal geneigd zijn juffrouw Marples zelf in die trein te zetten. Bij een ‘klassiek’ boek kan de filmer zich dergelijke vrijheden niet veroorloven. Hij zit vast aan die vriendin. Zodra ik hoorde dat de Kleine zielen op het scherm zouden komen stond het voor mij vast dat ik vroeger of later Van der Welcke zou horen zeggen: ‘Dan zal ik je mijn getuigen zenden!’ Vele duizenden met mij koesterden deze verwachting, en daarom moest die verwachting gehonoreerd worden. De lezers van het boek willen niet een film zien, gemaakt naar aanleiding van het boek, maar een film die die voornaamste personen en scènes van het boek bevat, ongeacht de geschiktheid van die personen en die scènes voor een film. Daardoor ontstaat een nieuw soort film.

Een denkbeeldig geval. Er komt in 1970 een boek uit, waarvan de hoofdpersoon overal waar hij gaat of staat vergezeld is van drie kleine hondjes. Dat boek heeft succes, en iemand gaat er een film van maken. Die drie kleine hondjes doen het in dat boek wel aardig, maar in een film begin je er niets mee. De maker van die film smijt die hondjes er dan ook uit. Maar vijftig jaar later is dat boek klassiek geworden. Nu besluit opnieuw iemand om dat boek te verfilmen, en nu kan hij niet meer om die hondjes heen. Een niet-filmisch element, dat niettemin beslist in die film moet.

Wat men zou verwachten gebeurt niet. De mensen die het boek niet gelezen hebben blijken namelijk wel degelijk waardering te hebben voor die drie hondjes. Ook mensen die Oorlog en Vrede nooit gelezen hebben schijnen te voelen, dat Pierre Bezoechov dat Schubert-brilletje draagt op last van de schrijver, en niet op last van de scenarist of de regisseur.

Meer dan door blote juffrouwen, vieze woorden of vunzige sprookjes als ‘Eendje kwak kookt zijn eigen potje’ wordt de geestelijke volksgezondheid bedreigd door de TROS-toto. Wat is namelijk het geval.

Er is een behoefte aan t.v.-wedstrijden waarin de kijkertjes prijzen kunnen winnen. De moeilijkheid is dat die wedstrijden aan twee tegenstrijdige eisen moeten voldoen: iedereen moet er aan kunnen meedoen, en er moeten maar weinig goede oplossingen binnenkomen, want anders wordt het een loterij wie van de goede inzenders met de prijs gaat strijken. De ideale oplossing van dit probleem is de voetbaltoto, een wedstrijd in het voorspellen. Zodra men echter wedstrijden gaat organiseren waarbij de goede

[p. 23]

oplossingen door nadenken verkregen kunnen worden (met vragen als ‘wanneer leefde Godfried van Bouillon’, ‘wie speelde de hoofdrol in de eerste verfilming van Gone with the wind’ en ‘wat is het kleinste aantal wegingen waarmee men met behulp van een bascule kan vaststellen welke de afwijkende munt is en wat de afwijking als men elf munten van gelijk gewicht heeft en één met een afwijkend gewicht’) loopt men het risico dat òf het aantal deelnemers beperkt wordt door de moeilijkheid van de vragen, òf het aantal goede antwoorden te groot wordt door de makkelijkheid van de vragen.

Het is deze moeilijkheid die geleid heeft tot het ontstaan van een verwerpelijk soort wedstrijd waarvan althans een deel van de antwoorden op willekeurige wijze wordt gedecreteerd door de organisator, die tegelijkertijd op huichelachtige wijze beweert dat het goede antwoord niet geraden moet worden, maar door redelijk denken is vast te stellen. Het eerst zijn deze wedstrijden geloof ik georganiseerd door De Telegraaf, later kwam Het Vrije Volk ermee en nu doet de TROS het. Zo'n vraag gaat als volgt. Men legt de medespelers twee Nederlandse volzinnen voor en vraagt hem welk van beide ‘goed’ is. Die volzinnen zijn in de meeste gevallen allebei ‘goed’, maar na de wedstrijd wordt door een idiote redenering gesuggereerd dat één van de twee fout was. Die twee zinnen zijn bijvoorbeeld: ‘Je kon aan zijn paspoort zien dat hij in het buitenland geweest was’ en ‘je kon in zijn paspoort zien dat hij in het buitenland geweest was’. De mensen denken zich suf, en na afloop verklaart de spelleider bijvoorbeeld: ‘in is beter dan aan, want de stempels staan in het paspoort’ of vergelijkbare nonsens.

Zulk soort wedstrijden, waarbij de deelnemers zonder dat dit er even bij wordt gezegd verneukt worden, richten geloof ik veel schade aan. Veel mensen geloven eenvoudig dat in bovenstaand voorbeeld in beter is dan aan. Zij proberen de redenering, waaruit dat blijken moet, te volgen, maar dat kunnen zij niet, want het is helemaal geen redenering. In plaats van te begrijpen dat zij bedonderd worden denken deze arme mensen dat zij te dom zijn om die redenering te volgen. Een stuk van hun belangstelling wordt op die manier gedood. Een stuk van hun denkvermogen wordt stilgelegd.

Voor een moderne uitgave van de Dictionnaire des idées reçues (misschien staat het trouwens al in de oude): de gedachte, dat een man die veel kinderen heeft over bizondere voortplantingstalenten moet beschikken. De dwaasheid van die gedachte springt in het oog: een man die dertig kinderen heeft bewijst daarmee alleen dat hij tenminste dertig keer in staat is geweest een kind te verwekken. Wat is daar voor bizonders aan? Niettemin lees je jaar in jaar uit, eeuw in, eeuw uit in boeken en periodieken over de uitzonderlijke potentie van zeg Johan Sebastiaan Bach.

Amalrik schrijft over de merkwaardige Amerikaanse gewoonte om het communisme te steunen in landen, waar de bevolking dat communisme niet wil, en het te bestrijden in landen waar de bevolking het communisme wél wil. Die gewoonte is niet zo vreemd als het lijkt: men wil eenvoudig de bestaande orde handhaven.

In die richting zou je ook een verklaring kunnen zoeken voor de merkwaardige populariteit, waarin Oost-Duitsland zich bij bepaalde ‘linkse jongens’ verheugt. Diezelfde jongens zien heel weinig in Rusland, Roemenië of Hongarije. Waarom komen zij dan zo diep ontroerd uit de DDR terug? Het regiem daar is even vuns als in die andere landen. Mogelijke verklaring: Amerika, Nederland en andere slechte landen onderhouden geen diplomatieke betrekkingen met Oost-Duitsland, maar wel met Rusland, Roemenië, Hongarije etc. Die landen behoren daarmee tot de ‘bestaande orde’, de DDR niet.

Als oom Piet bij het ter sprake brengen van het verschijnsel der homosexualiteit iedere keer een woedeaanval krijgt, kwaad wegloopt, glaswerk breekt etc., dan oefent hij al gauw overal waar hij komt een geduchte censuur uit over de conversatie. Men heeft nu eenmaal geen zin in telkens weer die scènes met oom Piet, en men zwijgt dus over Tsjajkovski en Oscar Wilde. En dat terwijl er verder geen enkele aanleiding bestaat om over deze cultuurdragers te zwijgen.

Iets dergelijks doet zich voor bij dictatuurlanden. Hun vertegenwoordigers oefenen, door kwaad te worden of daarmee te dreigen, een eigenaardige en veelal onopgemerkte censuur uit in landen, waar de eigen regering geen enkele censuur uitoefent, en waar de burgerij als zij niet wil zich niets van die dictatoriale buurman hoeft aan te trekken. Een paar aardige voorbeelden.

Enige jaren geleden werd ik uitgenodigd op een conferentie van studenten in de slavistiek een lezing te houden. Die conferentie stond onder meer onder het beschermheerschap van de Russische ambassa-

[p. 24]

deur. Ik nam die uitnodiging aan. Een andere slavist - laat ons hem B. noemen - nam die uitnodiging ook aan. Hij deelde mee dat hij zou spreken over de bekende Russische schrijver Sinjavski, die toen net tot zeven jaar dwangarbeid veroordeeld was. De studenten, die van hun gezond niet wisten, drukten programma's en gingen die opgetogen aan de Russische ambassade laten zien. Daar hoorden zij dat de voordracht van B. een einde zou maken aan dat beschermheerschap (waarmee zij geld voor die conferentie hadden losgekregen van het bedrijfsleven). Zij wendden zich daarna tot B., die toen, om hen uit hun moeilijkheden te redden, zijn voordracht over Sinjavski wijzigde in een voordracht over Majakovski. Een Amsterdams dagblad belde mij toen op met de vraag wat ik daarvan vond. Ik zei ze dat ik wat B. gedaan had wel begreep, maar dat ik in zijn plaats mijn voordracht niet zou hebben gewijzigd. Daarover werden die slavisten weer erg kwaad. Zij vroegen mij zelfs om mijn woorden te herroepen, als bevonden wij ons in Moskou en niet te Enkhuizen. Alle op die conferentie aanwezige hoogleraren in de slavistiek vonden dat ik slecht gehandeld had.

Tweede voorbeeld. Onlangs verzocht de Duitse Bondsrepubliek mij een inleidend woord te schrijven bij een catalogus van een in Nederland te houden tentoonstelling van Oosteuropese literatuur in Duitse vertaling. Ik schreef die inleiding aan de hand van de mij verstrekte drukproeven van de catalogus, en ik prees die tentoonstelling onder meer omdat niet alleen de officiële sovjetliteratuur vertegenwoordigd was, maar ook de door de Russische overheid verketterde en vervolgde schrijvers, zoals Pasternak, Solzjenitsyn, Daniel en Sinjavski. Toen ik later de catalogus in handen kreeg waren de boeken van Daniel en Sinjavski daaruit verwijderd. Zo ver reikt de Russische censuur.

Derde voorbeeld: op 31 oktober 1969 zou de Nederlandse televisie een Russisch filmpje draaien over de grensincidenten met China. Kort voor de uitzending gingen de Russen met de Chinezen onderhandelen en wilde de Russische overheid niet dat dit filmpje vertoond werd. Gehoorzaam namen de anders toch zo brutale televisiejongens dat filmpje van het programma.

Stel je nu eens voor dat de United States Information Service een of ander filmpje ter beschikking van de Nederlandse t.v. had gesteld, en dat een of andere zwenking in de Amerikaanse politiek tot de terugtrekking van dat filmpje zou hebben geleid. Het huis zou te klein geweest zijn. Of stel je voor dat er in Amerika een schrijver in het gevang zat, en dat Den Hollander op een studieconferentie onder auspiciën van de Amerikaanse ambassade een lezing over die schrijver zou hebben aangekondigd en later zou hebben teruggetrokken omdat anders die auspiciën in gevaar kwamen. (Hij zou dat, voor zover ik hem ken, niet gedaan hebben, maar ik geef het maar als voorbeeld). Ook dan zou het huis te klein geweest zijn.

Het is vooral door intimidatie te voorschijn geroepen lafheid, die hier in het spel is. Om even op oom Piet terug te komen: dezelfde mensen, die over bepaalde dingen zwijgen om oom Piet niet kwaad te maken, praten wel luide over minirokken in de aanwezigheid van tante Annie, wetend dat zij daar zeer ongaarne over hoort spreken, maar ook wetend dat zij te wellevend is om een scène te maken.