Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 16]

De literatuur der Palestijnse Arabieren
J. Brugman

De Zionistische beweging die uiteindelijk heeft geleid tot de stichting van de staat Israel, nu het gehele voormalige mandaatsgebied Palestina omvattende, heeft in zijn begin-periode veel gemeen gehad met de verschillende vormen van Europees kolonialisme. Zonder nu te willen beweren dat Israel in wezen een koloniale staat is, kan men wel zeggen dat, evenals de Europese koloniale mogendheden, ook de Zionisten het gebied waarop zij hun aspiraties hadden geconcentreerd als een vacuum beschouwden - niet zozeer in die zin dat er niemand woonde, maar als een cultureel vacuum. Men krijgt uit geschriften over de vroege periode van het Zionisme de indruk dat de Joden vaak nauwelijks beseften dat er in Palestina Arabieren woonden. De Franse (Zionistische) schrijfster Renée Neher-Bernheim schrijft in haar boek over de Balfourdeclaratie dat ‘in de voorstelling van de eerste pioniers van het Zionisme de Arabieren dikwijls figureerden als de brave wilden, die dankbaar de terugkeer van de Joden in hun land verwelkomden, temeer omdat zij alle voordelen van vooruitgang en beschaving meebrachten’.

Het is nauwelijks noodzakelijk om iemand, ook Zionisten niet, voor te houden dat deze voorstelling van zaken onjuist was en is. De Arabieren hebben de Zionisten nooit verwelkomd. Hun oppositie tegen Zionistische immigratie nam toe evenredig met de vermeerdering van het aantal Joden in Palestina. En zij waren al evenmin ‘brave wilden’ die gereed stonden om de voordelen van de beschaving te ontvangen uit de handen der immigranten. Het is mijn bedoeling om hier een overzicht te geven van de literatuur der Palestijnse Arabieren. Ik geloof weliswaar niet dat de ‘brave wilden’ nog een rol spelen bij onze voorstelling omtrent de Palestijnse Arabieren, maar heb wel indruk dat wij ze op cultureel niveau - om af te zien van al het andere - weinig recht doen wedervaren.

De literatuur van de Palestijnse Arabieren is op zich zelf niet een belangrijke literatuur. Dat is ook begrijpelijk wanneer men weet dat er in 1948, toen de Joodse staat werd uitgeroepen, slechts 1.3 miljoen Arabieren in Palestina woonden (tegenover 650.000 Joden). Men moet niet verwachten dat een volk van iets meer dan een miljoen inwoners een leidende rol speelt in de wereldliteratuur, zeker niet wanneer het, zoals Palestina, nooit zelfstandig is geweest. Tot de eerste wereldoorlog maakte Palestina immers onderdeel uit van het Turkse rijk, tot 1922 stond het onder Brits militair gezag, en van 1922 tot 1948 onder Brits mandaat. Bovendien begon in die laatste periode het Zionistisch probleem alles te overheersen. Wat nu de Arabische literaire renaissance wordt genoemd - misschien een te weidse term, die de Arabieren zelf trouwens niet gebruiken - begon in Palestina laat, later dan die in Egypte of Libanon. Dit kwam waarschijnlijk doordat Palestina niet zoals Egypte autonoom was en dus zelf studenten naar Europa kon zenden en geleerden uit Europa kon ontvangen, noch zoals Libanon een speciale status had en kon profiteren van de activiteit van Protestantse en Rooms-Katholieke zending en missie. Want de Arabische literaire renaissance is weliswaar, vooral in zijn beginperiode een herontdekking van het eigen literaire erfgoed, van de Arabische klassieken dus, maar tevens, en in wezen nog meer, een gevolg van het stimulerende contact met de Westerse beschaving, met name met de Europese literatuur. De Zionistische immigranten, die grotendeels uit Europa afkomstig waren, hebben in Palestina niet de nuttige functie vervuld, die de zendelingen en missionarissen in een land als Libanon hebben gehad. Men kan tenminste geen tekenen vinden dat de Joden in Palestina in enig opzicht stimulerend hebben gewerkt op de literaire activiteit van de Palestijnen.

Toch begon al vóór de eerste wereldoor-

[p. 17]

log ook in Palestina de instelling ten opzichte van de literatuur te veranderen. Tot die tijd schreven de Palestijnen poëzie zoals die in de lange vervalperiode van de Arabische literatuur, die dateert van ongeveer 1258, werd geproduceerd. Hun dichters waren knutselaars met rijm en metrum, van een persoonlijke lyriek of een verband met de realiteit was weinig sprake. Onder de invloed van de literaire renaissance in de nabuurlanden komen er dan in Palestina echter dichters die het dichten beschouwen als meer dan een vaardigheid met woorden, en die met hun gedichten iets van hun eigen gevoel trachten uit te drukken. Ook naar de vorm komt er een bevrijding; in plaats van de eentonige Arabische ode, de qasîda met het zelfde rijm en metrum door het gehele gedicht, zien we nu vaak strofengedichten opkomen.

Van deze nieuwe dichters, die allen in de jaren 80 van de vorige eeuw zijn geboren en zijn overleden voor de uitroeping van de staat Israel, is de Christen Iskandar al-Khûrî al-Bîtgâlî (st. 1943) een van de bekendste geworden. Hij experimenteerde met verschillende vormen van strofengedichten, maar wilde zelf voor alles een sociaal dichter zijn. Hij schreef enkele sentimentele romantische gedichten, zoals ‘Een moeder neemt afscheid van haar zoon’, maar werd na de eerste wereloorlog steeds meer betrokken bij het verzet tegen het Zionisme. Hij is een typisch voorbeeld van de intellectuelen van zijn generatie, die in het begin van de oorlog nog enthousiast de zijde van de geallieerden hadden gekozen maar door de ontwikkelingen daarna steeds verbitterder werden tegen Europa. De verdeling van de Arabische landen in Europese invloedssferen, in strijd met de beloften van onafhankelijkheid en de verwachtingen uit Wilson's principes van zelfbeschikking, en de tenuitvoerlegging van de Balfour-declaratie, brachten een ontgoocheling van de hooggespannen verwachtingen van de Arabieren.

Al-Bîgâlî is ook typerend voor de Arabische Christenen in hun houding tegenover de Arabische nationale zaak, en in het bijzonder het Zionistisch probleem. Hij is een van de talrijke Christenen die het verschil - en vaak het antagonisme - tussen de Moslimse en de Christelijke Arabieren betreuren, en oproepen tot nationale eenheid. Deze Christelijke Arabieren hebben vaak grote waardering voor de Islam, die zij - terecht - als een onderdeel van een roemrijk Arabisch verleden beschouwen, en bewonderen de Profeet Mohammed, in wie zij een groot Arabisch leider zien. Zo dicht al-Bîtgâlî over zijn land Palestina:

‘O land van vrede, waar geen vrede heerst
Ik groet U en wens U heil.
Of ik U verlaat of in U vertoef,
Ik ben U trouw; ik heb geen plaats naast U.
Moge mijn Christendom U beschermen
En de Islam U behoeden voor de verraderlijke en listige tijd
Twee godsdiensten, door de Arabieren gegrondvest,
Voordat er priesters of een imâm waren’.

De toon van de dichters uit deze periode is voor ons gevoel nog in vele opzichten sterk retorisch, wat door de vertaling uit het Arabisch, waardoor de klankeffecten immers verloren gaan, nog wordt versterkt. Inderdaad zit er in het nationalisme van deze generatie, die in de periode tussen de beide wereldoorlogen, in de tijd van de opkomst van het Zionisme en de Arabische verzet daartegen, iets retorisch en tegelijkertijd vrijblijvends, wat zoals wij zullen zien de moderne Palestijnen niet meer hebben.

Dit is ook het geval met de schrijver die nu nog door de Palestijnen als hun grootste nationale dichter wordt beschouwd, de in 1941 overleden Ibrahîm Tûqân. Ook hij schreef naast subjectieve lyriek veel ‘nationale’ gedichten en is juist om deze patriottische poëzie bekend en geliefd geworden. Tûqân is een goed voorbeeld van de Palestijnse vertegenwoordiger van de Arabische literaire renaissance. Hij studeerde in Beyrouth aan de Amerikaanse universiteit waar hij intensief contact had met Libanese schrijvers. Tijdens zijn schooltijd in Jeruzalem werd hij al geinspireerd door de Libanese essayist Nakhla, die hem enthousiast maakte voor de Arabische klassieken. Invloed van het Westen - de Amerikaanse universiteit van Beyrouth - en van de Arabische klassieken, een vurig nationalisme, veel van dit alles via Libanese literatoren verkregen, zijn inderdaad typerend voor de Palestijnse intellectueel van die tijd, die vaak voor inspiratie door moderne denkbeelden naar Libanon keek, en door Egypte soms conservatief werd beinvloed. Maar ook komt er door dit alles een sterk gevoel van verbondenheid met de rest van de Arabische wereld, een behoefte aan contact met Beyrouth, Cairo en Damaskus, een behoefte die wij in Nederland ook enigszins kennen wanneer wij zien naar Parijs, Londen en New York.

Tûqân volgde de strijd tegen het Zionisme in Palestina op de voet, vooral ook toen hij in 1936 benoemd werd tot hoofd van de Arabische uitzendingen van Radio Jeruzalem. Hij bezingt echter niet alleen de strijd en de helden daar in, maar spaart de Pales-

[p. 18]

tijnen zijn critiek niet. Hij verwijt hun gebrek aan actie in zijn bekende gedicht ‘Optimisme en hoop’ wanneer hij zegt:

‘Houdt Uw tranen op; geween en gehuil zal niet baten.
Staat op en klaagt niet over de tijden; alleen de luie klaagt.
Gaat vastbesloten voorwaarts en zegt niet: Hoe leidt de weg?
Wie hoopt dwaalt niet wanneer hij ijvert en zich door wijsheid laat leiden’

Hij klaagt over de onenigheid tussen de Palestijnse leiders en spoort de Palestijnen tot eendracht aan.

Ook Tâiqân is soms van een Bilderdijkiaanse retoriek die maar gedeeltelijk wordt gerechtvaardigd door de fraaie klank van zijn verzen. Wanneer hij de stormwinden oproept om te bedaren uit schaamte voor de moed van de guerillastrijder, de fidâ'î, dan doet dit vooral in vertaling enigszins dwaas aan. Het is allemaal inderdaad wat hol; het zijn de woorden van iemand die de nationale strijd als toeschouwer en niet als deelnemer meemaakt. Dit hoeft niet te betekenen dat iemand als Tûqân geen vinger heeft uitgestoken, al zal deze ziekelijke man, die al op 36-jarige leeftijd stierf, niet veel hebben kunnen doen. Ook een dichter als de Palestijn 'Abd al-Rahîm Mahmûd, die in 1948 als vrijwilliger tegen de Joden sneuvelde, heeft in zijn poëzie deze toon niet weten te vermijden, bijvoorbeeld wanneer hij in een gedicht getiteld ‘De martelaar’ schrijft: ‘Ik zal mijn ziel in mijn handen dragen, en werpen in de afgrond van de dood’. Van onoprechtheid kan men deze dichter niet beschuldigen; ondanks de actualiteit van zijn verzen, die waarschijnlijk wel enthousiasme hebben gewekt, kan hij echter de nietbetrokken lezer uit het Westen niet duidelijk maken wat hem beweegt.

In 1948 voltrekt zich het drama dat zo lang door de Arabieren is gevreesd: de uitroeping van de staat Israel in Palestina die zich ondanks de pogingen van de Arabische nabuurlanden weet te handhaven, en die sinds de laatste oorlog van 1967 zijn gebied heeft weten uit te breiden tot het gehele voormalige Palestina. Al in 1922 werd hun door de Engelsen geruststellend medegedeeld in het houten proza dat zo karakteristiek is voor het Foreign Office dat ‘Zijne Majesteits regering nooit heeft overwogen, zoals de Arabische delegatie blijkbaar vreest, de taal of cultuur van de Arabische bevolking in Palestina te laten verdwijnen of ondergeschikt te maken. Zij veroorlooft zich er op te wijzen dat de termen van de (Balfour) declaratie waarop wordt gedoeld niet voorzien dat geheel Palestina in een Joods Natio naal Tehuis wou worden veranderd, maar dat een dergelijk tehuis in Palestina zou worden gesticht’. Profetische woorden inderdaad van dit zogenaamde Churchill memorandum, zij het dat men er precies het tegendeel in moet lezen van wat er in wordt gezegd, omdat wat de Arabische delegatie in juni 1922 vreesde inderdaad precies is uitgekomen.

In 1948 woonden er in geheel Palestina 1,3 miljoen Arabieren, waarvan ongeveer 700.000 in het gebied dat toen Israel werd. In de herfst van 1948 waren er binnen het toenmalige Israel nog 156.000 over. In 1965 waren dit er reeds 300.000, gedeeltelijk door de terugkeer van ongeveer 40.000 Arabieren en gedeeltelijk door de snelle bevolkingsaanwas. De rest van de bevolking vluchtte. Van het niet-bezette Palestina werden er na 1948 ongeveer 500.000 Jordaanse staatsburgers doordat Jordanië dit gebied annexeerde en 100.000 bleven in de Gaza-strook wonen die door Egypte werd bezet (maar nooit geannexeerd). Deze cijfers hebben nu weinig zin meer, omdat Israel inmiddels geheel Palestina heeft bezet, waardoor de getalsverhouding weer is veranderd. Hier is echter van belang het feit dat in Israel de achtergebleven Arabieren plotseling van een meerderheid (van twee op één) een minderheid (van één op tien) en later, in 1965, van één op acht werden. Bovendien bleek in de herfst van 1948 dat de achtergebleven Arabieren grotendeels boeren waren en dat vrijwel de gehele stadsbevolking was gevlucht.

Dit alles heeft uiteraard voor de literatuur der Palestijnse Arabieren verstrekkende gevolgen gehad. Deze toch al kleine groep werd voor een groot gedeelte vluchteling en zou de eerstvolgende jaren slijten in vluchtelingenkampen om Israel heen. Zij werd opgesplitst in drie delen: die onder Israelisch gezag, die onder Egyptisch militair bestuur, en die onder Jordaans bestuur. De groep die thuis was gebleven was van zijn intellectuele leiders beroofd en was een geringe minderheid geworden in eigen land. Zij kwam bovendien lange tijd onder militair bestuur te staan en werd in haar bewegings- en uitingsvrijheid beperkt.

In de eerste jaren na de nederlaag van 1948, die in de Arabische literatuur meestal kortweg als de ramp (nakba) wordt aangeduid, was van een literaire activiteit onder de Palestijnse Arabieren weinig sprake. Joodse zowel als Arabische schrijvers zijn het erover eens dat in die jaren slechts onbeduidende liefdeslyriek werd gepubliceerd. Daarin kwam langzamerhand verandering. Er

[p. 20]

kwam in Israel onder de Arabieren een nieuwe generatie schrijvers aan het woord waarvan sommigen blijkens Joodse gegevens de feitelijke toestand waarin de Palestijnse Arabier verkeerde wilden aanvaarden, maar waarvan de jongeren zich meer en meer gingen verzetten tegen wat zij beschouwden als de onrechtmatige bezetting van hun land door de Joden. De revolutie in Egypte van 1952 en vooral de opkomst van de leidersfiguur van Nasser met zijn enorme prestige moedigde hen aan. Het Egyptische succes in 1956, toen een militaire nederlaag vrijwel geheel werd ongedaan gemaakt door ingrijpen van de Verenigde Staten, en de intensieve, in Palestijnse ogen bemoedigende propaganda van Radio Cairo, staken hun een hart onder de riem. De Israelische schrijver Moreh bijvoorbeeld, die enige artikelen heeft geschreven over de Arabische literatuur in Israel, merkt in 1966 op dat ‘tien jaar geleden weinig dichters critiek uitten over de toestand waarin de Israelische Arabieren verkeerden. Nu wordt hun toon steeds bitterder en zuurder’. De Israelische Orientalist Landau schrijft in zijn in 1969 verschenen boek over de Arabieren in Israel dat ‘een sterk nationalistische, zelfs chauvinistische stroming in de poëzie van de Israelische Arabieren merkbaar is. Zij is voornamelijk geschreven in een geest van vervreemding van Israel en zijn regering. Haar voornaamste doel is de hartstochten van de lezer aan te wakkeren; haar Leitmotiv is de terugkeer van de vluchtelingen en het herstel van Palestina ten koste van Israel’. De Arabische schrijvers over dit soort onderwerpen hebben uiteraard vrijwel uitsluitend belangstelling voor deze toenemende geest van verzet onder de Palestijnse Arabische dichters. De in Beyrouth woonachtige Kanafânî noemt zijn boek over de Palestijnse Arabische literatuur ‘Verzetsliteratuur in bezet Palestina’.

Het opvallende van deze literaire productie der Palestijnse Arabieren is dat zij niet beinvloed zijn door de in cultureel opzicht vaak zoveel hoger staande Joden in Israel. Als een van de rechtvaardigingen van de vestiging van het Joodse Tehuis in Palestina - later de Joodse Staat - is vaak aangevoerd dat de aanwezigheid der Joden stimulerend zou werken op de zoveel achterlijker Arabische bevolking van dat land, die daardoor ook van het Joodse kolonisatiewerk zou kunnen profiteren. Wat ook van deze redenering waar moge zijn en in hoeverre zij überhaupt als rechtvaardiging zou kunnen gelden wanneer blijkt dat de Arabieren in Palestina zelf er niet door overtuigd werden, wil ik in het midden laten. Voor literatuur en cultuur in het algemeen is zij in ieder geval niet opgegaan. Landau schrijft in zijn reeds geciteerde boek over de Arabieren in Israel dan ook met zoveel woorden ‘Een opvallende karaktertrek van de Arabische literatuur in Israel is dat zij op geen enkele manier beïnvloed is door de moderne Hebreeuwse literatuur’. Dit behoeft ons niet te verwonderen wanneer wij bedenken dat ook al vóór de vestiging van de Joodse Staat in Palestina de Zionistische kolonisten in cultureel opzicht de Palestijnse Arabieren niet hebben gestimuleerd, en dat de stimulerende werking die de Palestijnen hebben ontvangen kwam van Europa, via Libanon, of via de buitenlandse missie- en zendingsscholen in Palestina, of via Egypte.

Ook na 1948 - misschien dan afgezien van de eerste jaren na de ‘de ramp’ - bleken de Palestijnse Arabieren zich meer verwant te voelen met de Arabieren van over de grenzen dan met de Joodse inwoners van Israel. Landau schrijft terecht: ‘In geestelijk en cultureel opzicht staan de Israelische Arabieren veel dichter bij de Arabische literatuur buiten Israel dan bij de Hebreeuwse, die hun vreemd blijft’. De Israelische autoriteiten schijnen pogingen te hebben gedaan om hierin verandering te brengen en vertalingen van de beide literaturen in de wederzijdse talen aan te moedigen. Deze pogingen hebben echter geen succes gehad.

De twee Arabische dichters die hier ter sprake zullen komen, Mahmûd Darwîsh en Samîh al-Qâsim, blijken dan ook typische vertegenwoordigers te zijn van de moderne Arabische literatuur, zoals ook in Egypte, Libanon en Irak bijvoorbeeld wordt geproduceerd. Enkele van hun bundels zijn in Beyrouth gedrukt waaruit al kan blijken dat deze literatuur niet meer beperkt blijft tot de Palestijnse Arabieren zelf maar ook buiten de grenzen bekend begint te worden. Wat nog meer opvalt is dat deze twee jonge dichters de ommekeer die omstreeks 1950 in de Arabische poëzie heeft plaats gevonden hebben meegemaakt. Deze ommekeer betekende een bevrijding van het keurslijf van de klassieke Arabische prosodie: de strenge voorschriften voor maat en rijm werden opzijgezet en, hoewel de nieuwe dichters het rijm en het metrum niet geheel lieten varen, gingen zij die toepassen wanneer het hun uitkwam. Hun gedichten worden grilliger van vorm, minder statig en gedragen, maar daardoor ook levendiger en indringender. Hun onmiddellijke voorgangers hadden de strofenvorm al kunnen gebruiken, die ook met de Arabische prosodie zoals die meer dan duizend jaar was toegepast in strijd was. De modernen echter gingen veel verder.

[p. 21]

Mahmûd Darwish en Samîh al-Qâsim blijken deze nieuwe richting enthousiast te hebben gevolgd hoewel zij niet behoren tot de allermodernsten, die soms geheel afzien van metrum en rijm. In een naschrift bij een van zijn bundels licht al-Qâsim zijn standpunt met zoveel woorden toe: ‘De bijzondere aard van ons land en onze taak als dichters noodzaken ons om in onze moderne poëzie ritme en metrum te behouden, die immers een werking op de massa hebben’. Geheel in overeenstemming met de moderne stroming in de Arabische poëzie, waar het sociaal/politiek engagement van de dichter nu tot de algemeen aanvaarde leerstukken behoort, ziet deze dichter het dus als zijn taak om de massa te leiden, althans te beïnvloeden. Hij is zich ervan bewust dat een geheel ongebonden poëzie door deze massa, die opgevoed is in de traditie van een zeer gebonden dichtkunst niet aanvaard zal worden. Hij volgt in zijn poëzie dan ook de methode die bijvoorbeeld ook in Egypte veel wordt toegepast, namelijk van de ‘enkele versvoet’. De regels zijn bij hem ongelijk van lengte geworden en hoewel een ritme wordt gehandhaafd heeft de dichter een veel groter vrijheid gekregen. Nog belangrijker is dat de rijmvoorschriften geheel opzij zijn gezet en dat met name het monorijm is opgegeven, dat de oude Arabische poëzie zo statig maar ook zo eentonig maakte.

Mahmûd Darwîsh is een van de dichters die volgens de reeds geciteerde Israelische schrijver over Palestijnse Arabische literatuur Moreh steeds verbitterder zijn geworden ten opzichte van de Israelische staat. Hij wordt beschouwd als een van de belangrijkste jongere dichters in bezet Palestina. Wat er over zijn leven bekend is is typerend voor de Palestijnse Arabische intellectueel. Hij werd geboren in een dorp

[p. 22]

dat sindsdien door de Israeli's is verwoest en veel van zijn poëzie betreft uiteraard zijn herinneringen aan dit dorp. Hij was een van de voormannen van de Palestijnse Arabische organisatie al-Ard (het land), een fel nationalistische groepering die omstreeks 1959 werd opgericht en in 1964 door de Israelische autoriteiten werd verboden. Daarna schijnt hij zich te hebben aangesloten bij de communistische partij van Israel, die zich in 1965 splitste in een Joodse en een Arabische partij. Hij publiceerde althans enkele gedichten in het Arabische blad van deze partij. Begin 1960 werd hij gevangen genomen en in 1966 schijnt hij wederom te zijn geïnterneerd. Tijdens deze laatste periode heeft hij een groot gedeelte van zijn bundel ‘Een minnaar uit Palestina’ geschreven, zoals ook uit sommige gedichten uit deze bundel blijkt.

De levensloop van Samîh al-Qâsim, over wie iets meer bekend is, verschilt weinig van Darwîsh. Deze werd geboren in een Drusische familie in een dorp dat gedeeltelijk door Drusen en gedeeltelijk door Christelijke Arabieren bewoond werd. Van deze Drusen wordt vaak gezegd dat zij zich niet als Arabieren geschouwen en dat zij in 1958 zelfs samen met de Joden tegen de Arabieren hebben gevochten. Wat hiervan ook waar moge zijn, Samîh al-Qâsim is een fel Arabisch nationalist die de Joden onder andere verwijt dat zij door de Drusen als een afzonderlijke gemeenschap te behandelen verdeeldheid proberen te zaaien onder de Arabieren. Hij was aanvankelijk onderwijzer en redacteur van een klein Arabisch weekblad, uitgegeven door een Joodse partij Ha'olâm ha-zeh, die zich als de enige pro-Arabische Joodse partij aandiende. Hij werd echter al spoedig ontslagen en heeft later gewerkt bij het Arabische weekblad van de communistische partij van Israel. In het voorjaar van dit jaar is hij gearresteerd wegens aanzetting tot opstand in zijn dichtbundel ‘De bliksemvogel’.

De poëzie van beide schrijvers is vrijwel uitsluitend aan de nationale zaak gewijd. Dit betekent niet dat zij alleen strijdliederen dichten of dat zij zoals de meer geciteerde Landau zegt verpolitiekt zijn. De nationale zaak is bij hen meer dan een zaak van politiek. Mahmûd Darwîsh vertoond in zijn bundels een curieuze vermenging van erotiek en nationalisme. De vrouw en zijn land gaan bij deze Palestijn in elkaar over en in dit opzicht maakt zijn poëzie een mystieke indruk zoals vaak bij de mystici de aardse en de hemelse liefde zich vermengen. Zo in zijn zes ‘Gedichten over een oude liefde’:

‘De avond was over ons gekomen
En de zon
Had haar haar losgemaakt in de zee
De laatste kus ging voor anker
Op mijn ogen als gloeiende kool.
- Neem de winden van mij af, lief,
En kus mij
Voor de laatste maal’

Wij zijn hier ver af van de retoriek van de dichters van Palestina van voor 1948. De poëzie van deze Palestijn is gespannen en zijn woordgebruik is dikwijls wat overladen. Maar het is niet meer de gezwollenheid van weleer die, hoe oprecht gemeend ook, niet overtuigde. Soms zijn zijn gedichten zeer eenvoudig en hebben bijna een toon van volkspoëzie, bijvoorbeeld in zijn ‘Lied van de lente’.

‘Wij hadden achter de schutting
‘Een citroenboom; wij hadden die...
‘De gele pitten glansden als lampen.
‘De bloemen geurden over onze wijk.

Of in een gedicht uit een van zijn laatste bundels ‘Het einde van de nacht is de dag’:

‘Ik droomde van het feest van kinderen;
Van twee wijde ogen droomde ik;
Ik droomde van een meisje met vlechten;
Ik droomde van een olijfboom die niet werd verkocht’

Opvallend in de gedichten van deze felle nationalisten is de afwezigheid van wraakzucht ten opzichte van de Joden, wat wel zeer in tegenspraak is met de bloeddorstige gevoelens jegens de Joden die doorgaans aan de Arabieren worden toegeschreven. Zowel Darwîsh als al-Qâsim hebben lange tijd in de gevangenis doorgebracht maar men vindt in hun gedichten de Joden bijna niet vermeld. De vijand is onpersoonlijk geworden; hij wordt voorgesteld in de vorm van stormen of andere vijandige natuurkrachten maar van wraakzucht, laat staan van moordlustigheid, vinden wij weinig of niets. Het beeld dat in deze poëzie van de Arabier wordt gegeven is dat van de harde strijder, die eigenlijk een zachtmoedig mens is. Samîh al-Qâsim dicht:

‘Ik ben koppig... als de rotsen

wanneer zij proberen ze te persen

En hardvochtig ben ik... als de gieren

wanneer zij trachten ze te bedwingen

‘En hard ben ik... als de bruggen

wanneer zij ze beladen

‘En wanneer ik in opstand kom
‘Leveren de vulkanen mij hun geheim uit
‘Maar ik ben goed... als korenaren

wanneer wij vragen om de opbrengst

‘En zachtaardig ben ik... als de velden

[p. 23]

Darwîsh en al-Qâsim zijn typisch voor de verzetsdichters in Israel. Dit wil uiteraard niet zeggen dat zij de enige dichters zijn die nu in Israel leven. De Palestijn Kanafânî publiceert in zijn boek over de ‘Verzetsliteratuur in bezet Palestina’ een kleine bloemlezing van ook andere dichters uit het bezette gebied, zoals Tawfîq Zayyâd en Sâlim Gubrân. Het proza dat nu ook onder de Palestijnse Arabieren beoefend wordt schijnt minder fel nationalistisch en minder onverzoenlijk te zijn dan de poëzie, maar is onder Palestijnse Arabieren een genre dat voordien weinig werd beoefend en ook minder betekent dan de poëzie.

De literatuur van de Palestijnse Arabieren buiten Israel is hier onbesproken gelaten. Er zijn verscheidene Palestijnen die in Jordanië of waar ook in de Arabische wereld hun verzet tegen de bezetting van hun land blijven verkondigen, zoals de dichteres Fadwâ Tûqân en de prozaist Ghassân Kanafâni, welke laatste enige romans en verhalen bundels heeft gepubliceerd die steeds het verzet, het verlangen naar terugkeer, het leed van de vluchtelingen tot onderwerp hebben. Er zijn ook Palestijnse dichters die lijken te zijn opgegaan in de landen waar zij zich hebben gevestigd zoals de dichter Tawfîq Sâyigh, die lange tijd een van de beste literair-culturele tijdschriften in Beyrouth heeft geredigeerd. De dichter Gabrâ Ibrahîm Gabrâ schrijft in Irak en zijn werk lijkt niet meer in het bijzonder op Palestina betrekking te hebben.

De gegevens die ik tot mijn beschikking heb betreffen vrijwel alleen de periode tot 1967, toen Israel nog niet het resterende deel van Palestina bezet had. De Arabische minderheid binnen de Israelische grenzen is sindsdien groter geworden en ik geloof dat wij kunnen aannemen dat niet zoals in de eerste jaren na de vestiging van de Joodse staat de literatuur der Palestijnse Arabieren een periode van ongeëngageerde individuele lyriek ingaat. De tendenzen die ik hierboven heb gesignaleerd zullen waarschijnlijk alleen nog maar versterkt worden.